Podkreślanie nieskończoności nocy

Obecnie zbyt często zdarza się, iż wszystkie ww. warstwy w sposób przypadkowy tworzą tło świetlne dla działań związanych z iluminowaniem przestrzeni publicznych. Przy lawinowo rosnącym udziale różnorodnego światła sztucznego na terenach zurbanizowanych dla każdego lokalnego samorządu wyzwaniem staje się podjęcie działań spajających wszystkie te warstwy w jeden wydajny, oszczędny kosztowo, prawidłowo funkcjonujący i „niezaśmiecający” światłem przestrzeni nocy organizm.

To, w jaki sposób będziemy projektowo uzupełniać istniejące tło świetlne, powinno zależeć od typu oświetlanej przestrzeni. Typologia przestrzeni publicznych integralnie wiąże się nie tylko z ich kształtem urbanistycznym, lecz również z rodzajem zachodzących czy też przewidywanych rodzajów aktywności mających na nich miejsce. Każdy rodzaj przestrzeni publicznej powinien spełniać szereg podstawowych funkcji: zaspokajać potrzebę odpoczynku oraz kontaktu z naturą i elementami sztuki, a także umożliwiać aktywne formy rekreacji i organizację imprez plenerowych czy gwarantować adekwatną ofertą gastronomiczną. Każdy z nastawionych na sukces rodzajów przestrzeni publicznej winien posiadać ofertę skierowaną do różnych wiekowo grup społecznych, tworzyć efektywne więzy pomiędzy wnętrzem i zewnętrzem projektowanej przestrzeni. Oświetlenie przestrzeni powinno też uwzględniać jej kształt, wielkość i pełnione funkcje. Jego konstrukcję i zakres zastosowania należy opracować po udzieleniu odpowiedzi na dwa pytania: które z przewidywanych funkcji i aktywności będą zachodzić także po zapadnięciu zmroku oraz w jakich rejonach przestrzeni pozostającej w polu zainteresowań koncentruje się obecnie i skupiać się powinien ruch pieszy w porze użytkowania sztucznego oświetlenia?

Typologicznie przestrzenie publiczne można podzielić na parki, place, ulice, place zabaw, planty, zewnętrzne tereny zieleni zespołów urbanistycznych oraz nadbrzeża rzek. Współcześnie to również zadaszone wewnętrzne atria budynków użyteczności publicznej, wnętrza galerii handlowych oraz wewnętrzne przestrzenie wspólne parków przemysłowych i handlowych.

 

Rodzajów parków miejskich jest wiele: od tych często historycznie obecnych w centrach organizmów urbanistycznych po niewielkie, sąsiedzkie, wspólnie użytkowane przez grupę mieszkańców przestrzenie pomiędzy zespołami budynków mieszkalnych.

W zależności od umiejscowienia ich w organizmie miejskim, wielkości, powiązań z otaczającą tkanką urbanistyczną, oferowanych i kierowanych do określonych grup społecznych rodzajów aktywności będzie się kształtować intensywność ich użytkowania w godzinach wieczornych.

Parki w centrach miast są nie tylko miejscem krzyżowania się licznych dróg tranzytowych pomiędzy ważnymi punktami śródmieścia. Przy umiejętnym zaplanowaniu i oświetleniu mają szansę na wykreowanie na części swego obszaru miejsc o wysokiej intensywności użytkowania w czasie pory wieczornej: sezonowych targów świątecznych, ślizgawek miejskich, plenerowych wystaw, miejsc koncertów, widowisk „światło-dźwięk” czy placów do gier i aktywności sportowych.

Warstwa oświetleniowa intensywnie i różnorodnie wykorzystywanego parku powinna być zdecydowanie dwuwarstwowa: użytkowa i iluminacyjna. Obie warstwy mogą być realizowane przy pomocy zróżnicowanych wysokościowo opraw oświetleniowych. Oświetlenie użytkowe to oznaczenie sztucznym światłem ścieżek parkowych, przy zachowaniu gradacji ich ważności związanej z intensywnością i celowością ich użytkowania po zmierzchu. W przypadku imprez plenerowych będzie to, zapewniające odpowiedni poziom bezpieczeństwa, oświetlenie użytkowe uzupełnione statycznym i dynamicznym, wielokolorowym oświetleniem dekoracyjnym i scenicznym. Place związane z aktywnością fizyczną to z kolei równomierne, o intensywnym natężeniu oświetlenie zalewowe. Oświetlenie parku to także tworzenie za pomocą oświetleń iluminacyjnych scenerii o wielu różnorodnych planach oświetleniowych, kierujących uwagę użytkowników przestrzeni na dokładnie zaplanowane, warte zauważenia z punktu widzenia estetyki jej fragmenty.

Sąsiedzkie przestrzenie parkowe to raczej miejsca wieczornych spotkań okolicznych mieszkańców, z możliwością przeprowadzenia kameralnych, niezakłócających przyjętego regulaminu wspólnotowego, imprez sąsiedzkich. Z punktu widzenia oświetleniowego to zapewnienie oświetlenia typu generalnego i kierunkowego, pokazującego drogi dojść do budynków. Ważne jest wyznaczenie i podkreślenie przy pomocy oświetleń iluminacyjnych punktów formalnie ważnych w przestrzeni (grupa drzew, fontanna, miejsca wypoczynku).

 

Są to przestrzenie o największym w organizmie miejskim natężeniu usług i miejsc przyciągających po zmierzchu uczestników przestrzeni. W ich przypadku o wiele większą rolę niż w parkach odgrywa istniejące tło świetlne. Zwykle jest to przestrzeń o wysokim natężeniu generalnego oświetlenia użytkowego, ograniczona pierzejami architektonicznymi z działającymi wewnętrznymi oświetleniami użytkowymi. Ten rodzaj przestrzeni często, szczególnie w przypadku zabytkowych centrów miast, uzupełniony jest zewnętrznym oświetleniem iluminacyjnym. Niestety, nierzadko zdarza się, że przestrzeń placu oświetlona jest jedynie oprawami emitującymi światło w sposób nieukierunkowany. Tego typu światło nie tylko „zaśmieca” nocne środowisko, ale również uniemożliwia obserwację wyznaczających geometrię przestrzeni barier architektonicznych – elewacji budynków.

Przy projektowaniu oświetlenia w przestrzeni placu należy pamiętać o zasadzie waloryzacji doznań wzrokowych, świadomie i konsekwentnie budując scenę świetlną. Nie wolno prowokować działaniami oświetleniowymi rozpadu przestrzeni na niespójne estetycznie, chaotycznie rozmieszczone w kopercie przestrzennej fragmenty. Trzeba natomiast zdecydowanie akcentować, a tym samym skupiać wzrok na miejscach formalnie najważniejszych oraz tak dobierać kolor i natężenie projektowanego światła, by nie dezorientować użytkowników (zbyt duża ilość ostrego, zmiennego światła może bowiem wywoływać stres informacyjny). Zbyt wiele doznań, także świetlnych, może powodować niechęć do przebywania w przestrzeni po zmierzchu. Oczywiście, mówimy tu o przypadku projektowania oświetlenia „codziennego” przestrzeni, którego głównym celem jest stworzenie adekwatnego do funkcji „ducha miejsca”. Place i rynki miejskie często bywają naturalnym miejscem różnorakich okazjonalnych imprez widowiskowych – w takim przypadku uczestnikami scenerii dla organizowanej imprezy staje się nie tylko przestrzeń ograniczona, ale również wyznaczające ją horyzontalne i wertykalne bariery przestrzenne. W takim przypadku koperta przestrzenna jest integralnym uczestnikiem kreacji podporządkowanej planowanym działaniom artystycznym. Obecnie w przypadku planowanego w istniejącej przestrzeni zurbanizowanej widowiska plenerowego bardzo często jego bariery wertykalne stają się tłem dla zaplanowanego „świetlnego mapowania”, są „zamalowywane” światłem, pełniąc jedynie funkcję podobrazia dla działań świetlnych. Rzadziej, ale jednak zdarza się, że za pomocą światła projektant „rozwiesza” nad widzami „dach”, który wprawdzie nie chroni ich przed niesprzyjającą aurą, ale emocjonalnie wydziela przestrzeń sceny.

 

Memoriały to miejsca upamiętnienia ludzi lub wydarzeń istotnych z punktu widzenia narodu lub społeczności lokalnej. Stworzono je, by sprzyjać skupieniu. A zatem także światłem należy generować w nich nastrój zadumy, koncentracji i wyciszenia. Powinno dominować tutaj światło typu kontemplacyjnego, rozproszone, o niedużym natężeniu i przytłumionych kolorach. Możliwe jest jednostkowe zastosowanie skupionego strumienia świetlnego, akcentującego zamierzenie projektowe, jednocześnie skupiającego uwagę widza na miejscu formalnie ważnym.

W miastach mamy również przestrzenie targowe. Są to często fragmenty przestrzeni placu czy parku, na których okresowo odbywają się jarmarki tematyczne. Zależnie od charakteru targu, zakresu oferty handlowej, czasu i miejsca dominować będzie oświetlenie czysto użytkowe ekspozycyjne. W szczególnych przypadkach związanych z okresem wydarzenia (np. przy targach bożonarodzeniowych) oświetlenie użytkowe, w mniejszym lub większym stopniu, uzupełnić należy oświetleniem dekoracyjno-iluminacyjnym.

Jeśli chodzi o ulice, to można wymienić ciągi pieszo-jezdne, piesze (zamknięte dla ruchu kołowego) oraz szlaki turystyczne. W przypadku ulic na terenach zabudowanych występuje zjawisko dodatkowego tła świetlnego, emitowanego lub odbitego od wytyczających ciągi komunikacyjne wertykalnych barier przestrzennych – pierzei ulicznych. W pierwszej z wymienionym kategorii mamy do czynienia ze zdecydowaną dominacją oświetlenia drogowego, wraz ze wszystkimi tego konsekwencjami: regulowanym prawem natężeniem i obowiązującą równomiernością oświetlenia. Obecnie są to w większości oprawy oświetleniowe o sodowych źródłach światła, niekorzystne z punktu widzenia oddawalności barw oświetlanych przedmiotów. W przypadku ciągów pieszych popularnie stosowane oświetlenia ulegają obniżeniu, oprawy oświetleniowe sytuowane są głównie na wysokości 4-6 m. Coraz częściej występuje tu, o wiele korzystniejsze z punktu widzenia ludzkiej psychiki i oddawania barw, światło o białej, zbliżonej do światła dziennego barwie. Osobną kategorią są szlaki turystyczne. Wiodąca wydaje się tu potrzeba świetlnej identyfikacji wizualnej, mającej na celu połączenie kolejnych fragmentów szlaku (często przestrzeni o różnym kształcie i przeznaczeniu) w czytelny ciąg, w ramach którego ukierunkowanie ruchu odbywa się za pomocą świetlnej informacji wizualnej: identyfikacji kolorem, wysokości czy rodzaju zastosowanych opraw, nawiązujących do tematyki oznaczanego szlaku i powtarzalnych elementów świetlnych.

Specyficznym typem liniowej przestrzeni publicznej są nadbrzeża. Działania świetlne są tu intensyfikowane poprzez obecność wody, która implikuje występowanie odbić i zwielokrotnia zastosowane efekty świetlne. Nadbrzeża w typie zastosowanych oświetleń, zależnie od intensywności zagospodarowania linii brzegowej, bliższe będą regułom oświetleniowym, stosowanym w przypadku terenów parkowych (brzeg z nasadzeniami zieleni) lub terenów zurbanizowanych (ulica – wertykalna pierzeja architektoniczna).

Myśląc o wyróżnionych typach przestrzeni publicznych, nie można zapominać o rzeczy najważniejszej: w organizmie, jakim jest miasto, nie istnieją one niezależnie! Miasto to przestrzenna struktura, której kośćcem są arterie komunikacyjne, wypełniającymi go mięśniami – budynki, a organami wewnętrznymi – place, rynki i parki – różne typy przestrzeni publicznych. Zdecydowanie nie powinno się podejmować projektowych działań oświetleniowych bez zdiagnozowania całego organizmu: wzajemnych, istniejących pomiędzy jego składowymi relacji – „stanu zdrowia miasta” w warstwach socjologicznej, przestrzennej i świetlnej. Drogą do jego poznania i świadomego, spójnego zaplanowania oświetleń użytkowych i iluminacyjnych jest wykonanie zespołu analiz rozpoczynających „planowanie kuracji” diagnozowanej przestrzeni i przystąpienie do ogólnego planu oświetleniowego.

 

Przez ogólny plan oświetleniowy miasta należy rozumieć koncepcję plastyczno-techniczną, której celem jest uzyskanie spójności pomiędzy światłem i architekturą na wyznaczonym wcześniej obszarze struktury urbanistycznej.

W skład grupy opracowującej plan winni wejść przedstawiciele lokalnych władz samorządowych i branży energetycznej do spraw eksploatacji sieci i urządzeń oświetleniowych oraz zespół projektowy składający się z inżynierów elektryków, architektów i konserwatorów zabytków.

Przygotowanie ogólnego planu oświetlenia miasta można podzielić na dwa etapy. Pierwszy ma na celu opracowanie analiz warstwowych, diagnozujących pozostający w polu zainteresowania stan istniejący. Natomiast w drugim ustala się strategie oświetleniowe z podziałem na dwie główne warstwy świetlne: użytkową i iluminacyjną oraz wyznacza się fazy realizacji przedsięwzięcia.

Analizy warstwowe to diagnoza opracowywanego obszaru, uwzględniająca struktury funkcji, topografii przestrzeni, komunikacji i zieleni. To również badania dotyczące tożsamości tej struktury, na którą wpływ ma demografia, historia, architektura, punkty charakterystyczne oraz kalendarz lokalnych wydarzeń i cyklicznych imprez odbywających się na zadanym do opracowania obszarze.

Analizy obejmują swoim zakresem także określenie stanu technicznego zastanych sieci i urządzeń oświetleniowych, stopień zanieczyszczenia środowiska światłem z istniejących opraw oraz inwentaryzację występujących na obszarze kolorów oświetleń sztucznych w podziale na warstwy świetlne: użytkową, iluminacyjną, dekoracyjną i okolicznościową. Należy zwrócić uwagę, że stopień uszczegółowienia zbieranych danych będzie odmienny dla różnych odległości obserwacji oraz rozpatrywanej skali zamierzeń.

Podejmując działania projektowe, powinno się pamiętać o jednej z najważniejszych dróg do sukcesu przedsięwzięcia: uważnym wsłuchaniu się w oczekiwania i potrzeby użytkowników przestrzeni. To oni będą sędziami zaproponowanych przez projektantów rozwiązań. Od tego, na ile potrafimy przekonać ich do oferowanych działań świetlno-projektowych, zależy sukces podjętego trudu rewitalizacji przestrzeni zastanej.

Drugi etap w konstruowaniu ogólnego planu oświetleniowego to wykonanie podsumowania zebranych danych inwentaryzacyjnych, opracowanie wniosków, stworzenie szczegółowego planu oświetleniowego dla każdej z wyróżnionych warstw, ich wzajemna integracja, której efektem powinno być uzyskanie spójnej wizji plastycznej planowanych oświetleń, oraz zaplanowanie strategii rozwojowych dla tworzonego planu oświetlenia w ścisłym powiązaniu ze strategią rozwoju opracowywanego obszaru.

Strategie te winny uwzględniać zadania oświetleniowe, czyli dobrą orientację i bezpieczeństwo użytkowników w przestrzeni oraz kreowanie działań prospołecznych i wartości estetycznych.

Projektowane scenariusze świetlne muszą mieć na uwadze powiązania między czasem i rodzajem zachodzących w przestrzeni działań indywidualnych i społecznych. Etap konstruowania kończą opracowania projektowe: rzuty rozmieszczenia opraw, charakterystyczne przekroje, szkice indywidualnych rozwiązań projektowych i wizualizacje.

Dopiero wówczas można przystąpić do wyznaczenia czasowych ram realizacyjnych, co ściśle wiąże się ze stanem technicznym istniejącej infrastruktury oraz możliwościami zapewnienia finansowania niezbędnych uzupełniających prac modernizacyjnych (remontów dróg, mostów i elewacji obiektów przewidzianych do iluminacji, rewitalizacji przestrzeni publicznych i terenów zieleni). Krokiem następnym jest wyznaczenie okresu potrzebnego do opracowania szczegółowych projektów w branżach architektonicznej i elektrycznej, realizacji projektowo zaplanowanych zadań realizacyjnych.

 

 

dr arch. Grażyna Czora, Pracownia Architektoniczna Czora&Czora, Katowice

Śródtytuły od redakcji