Projektowanie roślinności z uwzględnieniem gatunków rodzimych

Polska wciąż jeszcze na tle Europy Zachodniej jest niemal „rezerwuarem” różnorodności biologicznej¹. Zawdzięczamy to zapóźnieniu w rozwoju wielu obszarów naszego kraju. Jednak olbrzymia fala funduszy unijnych przeznaczonych na inwestycje powoduje, że polskie miasta i przedsiębiorstwa zaczęły się intensywnie rozwijać. Dlatego też asymilacja doświadczeń krajów wysoko rozwiniętych w zarządzaniu różnorodnością biologiczną na terenach zurbanizowanych jest pilną koniecznością.

Konwencjonalne formy zieleni miejskiej pełnią istotne funkcje w ekosystemie miasta, przez co coraz częściej określane są mianem „zielonej infrastruktury”. Poza funkcjami estetycznymi, organizacją przestrzeni miasta, filtracją powietrza i produkcją tlenu, mogą stać się częścią szerszej infrastruktury ekologicznej. Badania z zakresu ekologii krajobrazu wskazują, że większość obecnie istniejących gatunków roślin i zwierząt trwa w krajobrazie dzięki temu, że tworzą metapopulacje (czyli układy populacji) i metazbiorowiska (układy zbiorowisk)^2, 3. Jedną z najbardziej płodnych teorii ekologicznych ostatnich lat jest jednolita neutralna teoria biogeografii i bioróżnorodności, opracowana przez Stephena Hubbella, amerykańskiego ekologa lasu tropikalnego4. Według niej liczba, wielkość, rozmieszczenie i sposób zagospodarowania poszczególnych płatów siedlisk determinują regionalne i kontynentalne bogactwo gatunkowe i określają szanse na przetrwanie ginących, rzadkich gatunków. W skali płatów zbiorowisk teoria Hubbella przewiduje, że mniejsze i większe płaty nadających się do skolonizowania siedlisk są wciąż zasiedlane i porzucane przez osobniki należące do różnych gatunków. Im większy płat i częstość zaburzeń (np. związanych z czynnikami naturalnymi, użytkowaniem lub pielęgnacją), tym krótszy okres zasiedlenia. Im bliżej z płatu do płatu, tym łatwiejsza ponowna kolonizacja. Im wyższa częstość danego gatunku w podobnych płatach w okolicy (w metazbiorowisku), tym większa szansa na osiągnięcie przez niego wysokiej częstości w nowo zasiedlanych płatach.

Wynika z tego kilka niekorzystnych wniosków dla podzielonego na wiele małych płatów ekosystemu miasta i terenów zurbanizowanych. Po pierwsze, gatunki rzadkie będą stawały się jeszcze rzadsze, a pospolite – coraz bardziej pospolite. Likwidacja lub szczelne obudowanie poszczególnych siedlisk spowoduje wzrastającą izolację pozostałych płatów i losowy spadek liczby gatunków, poczynając od najmniej licznych, a urbanizacja w otoczeniu istniejących siedlisk może przyczynić się do zwiększenia częstości zaburzeń i szybszego ginięcia gatunków. Najgorsze skutki ma jednoczesne zmniejszanie wielkości zbiorowisk, izolacja i wzrost częstości zaburzeń.

Z teorii neutralnej Hubbella można też wyciagnąć kilka pozytywnych wniosków. Ograniczenie wielkości lub zaburzeń w jednych płatach można częściowo rekompensować, tworząc dodatkowo nowe, nawet małe płaty, a więc zmniejszając izolację między płatami „naturalnymi”. Ponadto szanse na przetrwanie gatunków rzadkich będą większe, gdy zwiększy się ich liczebność i częstość występowania (liczbę zajętych płatów) w krajobrazie. Duża liczba płatów (nawet małych, krótkotrwałych i zaburzonych) może pomóc w zahamowaniu spadku różnorodności biologicznej.

Ewentualne ekologiczne i ewolucyjne konsekwencje rozkładu przestrzennego i wielkości płatów dla poszczególnych gatunków mogą się różnić i nierzadko pozostawać w konflikcie5. Nie zmniejsza to znaczenia ogólnej konkluzji badań ekologicznych z ostatnich dwóch dekad: dla przetrwania większości gatunków na wciąż powiększających się obszarach zurbanizowanych Europy potrzeba stworzenia dużej liczby płatów na tyle nieizolowanych i na tyle mało zaburzanych, na ile się tylko da.

Praktyczna realizacja postulatów ochrony infrastruktury przyrodniczej przybiera w krajach zachodnich m.in. formę naturalistycznych założeń ogrodowych. W krajach anglosaskich powstał odrębny nurt projektowania – Natural Landscaping – który zdobywa coraz większą popularność. W stylu tym projektuje się ogrody prywatne, tereny zieleni wokół obiektów edukacyjnych, zieleń publiczną (zieleń publiczną zamkniętych osiedli, parki, promenady) oraz zieleń korporacyjną⁶. Nurt ten zakłada szerokie stosowanie gatunków rodzimych. Jest to możliwe dzięki czterem elementom: istnieniu szeroko dostępnej wiedzy na temat właściwości gatunków rodzimych, opracowaniu koncepcji metodycznych stosowania rodzimych gatunków w fazie projektowania, urządzania i pielęgnowania obiektów architektury krajobrazu, szerokiej dostępności materiału nasadzeniowego oraz znajomości stylu projektowego i zapotrzebowania na niego ze strony inwestorów indywidualnych i instytucjonalnych oraz użytkowników publicznych terenów zieleni.

Pomimo konieczności pielęgnowania i kontrolowania sukcesji ekologicznej zachodzącej w „quasi-naturalnych” płatach roślinności nasadzenia w stylu Natural Landscaping mogą przynosić wymierne korzyści ekonomiczne z tytułu mniejszych nakładów finansowych na ich zakładanie i pielęgnację. Jeżeli zakładane zbiorowisko zawiera rośliny o wyższej efektywności gospodarki wodnej, może generować zysk z tytułu zmniejszenia kosztów nawadniania. Tworzenie wzorowanych na naturalnych założeń wchłaniających i odprowadzających nadmiar wody (sztuczne mokradła, zbiorniki wodne, dolinki wraz ze strumieniami) może pozwolić na zmniejszenie kosztów odprowadzania wód opadowych7.

Zastosowanie roślinności rodzimej niewątpliwie może przynieść szereg korzyści dla środowiska. Stosując nasadzenia z głęboko zakorzenionych dwuliściennych bylin zamiast tradycyjnych trawników, na nasypach, wałach czy brzegach rzek, można zmniejszyć erozję skarp. Roślinność rodzima, zastosowana wokół zbiorników wodnych jako bufor, może przyczynić się do polepszenia jakości wody, przejmując zanieczyszczenia. Mniejsza częstotliwość koszenia to redukcja ilości zanieczyszczeń powietrza i hałasu, powstających przy klasycznych zabiegach pielęgnacyjnych standardowych terenów zieleni.

W Polsce do niedawna brakowało kompleksowych rozwiązań w zakresie wszystkich czterech czynników koniecznych do wdrożenia takiego systemu. W niektórych miastach stosowano rozwiązania Natural Landscaping, np. w Krośnie na jednym z rond urządzono łąkę kwietną, złożoną z rzadkich i zagrożonych wyginięciem gatunków roślin jednorocznych. Jednak po protestach mieszkańców Urząd Miasta zrezygnował z tego pomysłu. Nawiązujące do stylu Natural Landscaping założenia z udziałem chwastów zbożowych lub np. łubinu przez kilka lat z rzędu realizowano wzdłuż Al. Niepodległości w centrum Warszawy. Badania prowadzone przez Zarząd Oczyszczania Miasta wykazały wysoki poziom akceptacji społecznej dla takich rozwiązań. Wskazują na to również badania prowadzone w Warszawie i okolicach⁸.

Obsadzanie terenów miejskich gatunkami rodzimymi lokalnego pochodzenia może być szczególnie przydatne w pobliżu obiektów chronionych, np. w otulinach parków narodowych czy w sąsiedztwie rezerwatów lub obszarów NATURA 2000⁹. Sprzyjałoby to łączeniu płatów zieleni miejskiej z przylegającymi do miast ekosystemami naturalnymi. To z kolei przyczyniłoby się do zachowania łączności puli genów w różnych populacjach danego gatunku. W ten sposób tworzenie nasadzeń z roślin rodzimych może zwiększać szanse na zachowanie i funkcjonowanie różnorodności biologicznej na wszystkich poziomach7.

Tworzenie nasadzeń z udziałem lokalnych gatunków rodzimych mogłoby też służyć rekultywacji i odtwarzaniu krajobrazu w ramach kompensacji przyrodniczej. Państwowa Rada Ochrony Przyrody zwraca uwagę na fakt, że często w ramach kompensacji zatwierdzane są działania nie mające nic wspólnego z równoważeniem strat spowodowanych w środowisku przez inwestycję. Wydaje się, że wykorzystanie lokalnych, rodzimych gatunków byłoby bliskie odtwarzaniu siedlisk tak, jak są rozumiane np. w dyrektywie siedliskowej.

Od kilku lat trwają również systematyczne prace, mające na celu nadrobienie zaległości w zakresie zbioru, systematyzacji i udostępnienia wiedzy na temat gatunków roślin rodzimych. Obejmują one głównie różne źródła danych internetowych. Serwis atlas-roslin.pl umożliwia szybkie i dogodne wyszukanie informacji na temat wyglądu, rozmieszczenia i wymagań ekologicznych roślin występujących dziko w Polsce. Godnym polecenia źródłem wiedzy o roślinach jest komputerowy klucz do oznaczania gatunków roślin – „Flora ojczysta”. Pozwala on oznaczać gatunki roślin dzikich na podstawie dowolnych ich cech, zawiera bogatą bazę zdjęć i dostarcza mnóstwo informacji o ich wyglądzie i właściwościach.

Ułatwieniu tworzenia założeń ogrodowych z udziałem gatunków rodzimych z lokalnej puli gatunków ma służyć również system regionalnych doborów siedliskowych (RDS). W odróżnieniu od tradycyjnych doborów, będących statycznymi listami zalecanych lub obowiązujących taksonów, RDS ma postać dostępnej przez Internet bazy danych, umożliwiającej dynamiczne tworzenie wykazów gatunków do różnych zastosowań10. Informacje w bazie, podobnie jak w serwisie atlas-roslin.pl, pochodzą z ogólnie dostępnej literatury naukowej. Szkieletem bazy jest wykaz taksonów spotykanych w Polsce w stanie dzikim, zawierający obecnie ponad 4 tys. gatunków, oparty na opracowaniu Mirka i in.¹¹. Służy on jako wzorzec nazewnictwa, źródło danych o synonimach nazw oraz o aktualnym statusie poszczególnych gatunków (czy gatunek jest w Polsce rodzimy). Dane o występowaniu gatunków na terenie naszego kraju pozyskano z „Atlasu rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce”¹². Z uwagi na dynamiczny charakter zasięgów roślin w RDS generalizuje się dane o rozmieszczeniu do względnie jednolitych obszarów fizyczno-geograficznych, jakimi są mezoregiony wg klasyfikacji Kondrackiego¹³. Czwartym filarem bazy danych RDS są informacje o podstawowych wymaganiach ekologicznych gatunków względem siedliska (w postaci ekologicznych liczb wskaźnikowych zaczerpniętych z opracowania Zarzyckiego i in.¹⁴). Ostatnim elementem są funkcjonalne kryteria doborów do różnych zastosowań na rabaty, trawniki czy zielone dachy, opracowane na podstawie ekologicznych liczb wskaźnikowych Zarzyckiego i danych fitosocjologicznych¹⁵.

Pierwszą decyzją użytkownika dobierającego gatunek w systemie RDS jest wybór mezoregionu, w którym wykonuje się projekt. Wtedy system RDS pokazuje występujące w nim gatunki, możliwe do zastosowania w różnych elementach programowo-przestrzennych. Z list doborowych automatycznie eliminowane są gatunki nierodzime na terenie Polski. Następnie, podobnie jak w konwencjonalnym projektowaniu, projektant musi dysponować koncepcją zagospodarowania, która określa wykaz elementów funkcjonalno-przestrzennych, ich formę, wielkość i umiejscowienie na terenie opracowania. Oprócz tego konieczne jest uzyskanie informacji o siedlisku analogicznych do danych zawartych w ekologicznych liczbach wskaźnikowych: dostępność światła oraz żyzność, wilgotność i odczyn gleby. W warunkach miejskich warto też zdobyć informacje o zasoleniu i występowaniu metali ciężkich w glebie. Dane te można następnie użyć jako kryteria wyszukiwania w bazie danych RDS.

Baza RDS jest rozwijana. Na ukończeniu są prace nad udostępnieniem informacji o występowaniu gatunków we wszystkich mezoregionach w Polsce. Rozpoczęto prace nad dodaniem podstawowych danych o cechach estetycznych gatunków, co jest niezbędne podczas tworzenia nasadzeń ozdobnych. Baza będzie mogła służyć do przybliżonego, bioindykacyjnego określania właściwości gleby, gdy wprowadzi się dane o wykazie i obfitości występowania poszczególnych gatunków roślin dzikich. Ważnym, planowanym elementem będzie dołączenie możliwie podobnych danych o wymaganiach, wyglądzie i przydatności gatunków i odmian hodowlanych, w tym roślin obcego pochodzenia. Dzięki temu możliwe będzie projektowanie mieszanych założeń ogrodowych, złożonych z gatunków rodzimych i form uprawnych. W przyszłości RDS pozwoli też uniknąć sadzenia inwazyjnych gatunków obcych, mogących stwarzać zagrożenie dla lokalnej różnorodności biologicznej.

Docelowo system ma wspomagać pracę projektantów na różnych etapach projektowania: od rozpoznania siedliska, poprzez dobór gatunków, do monitoringu i pielęgnacji utworzonych już nasadzeń. Na podstawie danych o lokalizacji, np. pozycji z GPS, w połączeniu z informacjami o siedlisku, otoczeniu, geomorfologii i naturalnych układach przyrodniczych w bliższym i dalszym otoczeniu system ma wspomagać decyzje projektanta odnośnie doboru gatunków, ale również możliwości zmiany siedliska i wytycznych pielęgnacyjnych. Ma również umożliwiać różne strategie projektowania: zarówno dostosowanie siedliska do planowanych nasadzeń, jak i dobór gatunków do aktualnych warunków siedliskowych. Baza taka ma szanse być kompletnym narzędziem wspomagającym różne etapy pracy projektanta terenów zieleni, nie tylko tego, który chce projektować ogrody w stylu Natural Landscaping¹⁶.

Weronika Piskała
dr Piotr Mędrzycki
Wyższa Szkoła Ekologii i Zarządzania, Warszawa