Jednym z kluczowych elementów określających rozwój cywilizacyjny regionu, który w dużym stopniu decyduje o jego atrakcyjności inwestycyjnej, jest zapewnienie właściwego stanu zasobów środowiskowych.
Każda inwestycja powinna być prowadzona w zgodzie ze zrównoważonym rozwojem. Z tego wynika konieczność tworzenia strategii oraz programów działań z uwzględnieniem szeroko pojętej ochrony środowiska. W województwie świętokrzyskim programowanie inwestycji o szerokim zasięgu oddziaływania odbywa się w pierwszej kolejności poprzez właściwe planowanie strategiczne, co jest odzwierciedleniem we właściwych dokumentach, takich jak „Strategia rozwoju województwa świętokrzyskiego”, a przede wszystkim „Program ochrony środowiska dla województwa świętokrzyskiego”. Uszczegółowieniem „Programu ochrony środowiska dla województwa świętokrzyskiego” jest pierwszy w Polsce „Program budowy przydomowych oczyszczalni ścieków dla województwa świętokrzyskiego” („Program…”), uchwalony 3 listopada 2008 r., dla którego została przeprowadzona strategiczna ocena oddziaływania na środowisko. Jedną z inspiracji do powstania tego „Programu…” było ONZ-owskie hasło, przyświecające Światowym Obchodom Dni Wody w 2008 r., które skupiało się na problemie dostępu ludzi do urządzeń sanitarnych. Nie bez znaczenia był również fakt, że możliwości dofinansowania zadań ze środków unijnych mają tylko duże projekty z wielkich miast i aglomeracji, z pominięciem miejscowości o rozproszonej zabudowie, których na terenie województwa świętokrzyskiego jest przeważająca większość. Następnym argumentem „za” był fakt objęcia prawną ochroną przyrody ponad 62% terenu województwa świętokrzyskiego, co zobligowało do jak najszybszego podjęcia konkretnych działań w tej dziedzinie.
 
Jaka diagnoza?
Kolejną przesłanką potwierdzającą słuszność decyzji, dotyczącego tego dokumentu była przeprowadzona na potrzeby „Programu…” diagnoza stanu wyjściowego, która wykazała, że żadna z rzek nie posiadała I lub II klasy, czyli wód o bardzo dobrej i dobrej jakości, 82% województwa było zwodociągowane, natomiast sieci kanalizacji sanitarnej posiadało tylko 22% gospodarstw. Wśród 102 gmin w województwie aż 17 nie miało kanalizacji sanitarnej, a 14 oczyszczalni ścieków. Tylko ok. 17% gmin województwa prowadziło ewidencję szamb w celu kontroli częstotliwości ich opróżniania.
W związku z tym w „Programie…” został wyznaczony strategiczny cel, jakim jest „Uporządkowanie gospodarki ściekowej na obszarach, gdzie budowa sieci kanalizacyjnych jest ekonomicznie nieuzasadniona”. Generalnie „Program…” zakłada budowę przydomowych oczyszczalni ścieków, realizowaną przez samorządy gminne dla indywidualnych odbiorców oraz dla budynków użyteczności publicznej, z wyłączeniem podmiotów prowadzących działalność gospodarczą (zrzut ścieków przemysłowych), przy założeniu, że zastosowane zostaną oczyszczalnie biologiczne, działające w oparciu o metodę osadu czynnego, aby oczyszczanie ścieków było pełne. Dla tak określonego celu zostały zdefiniowane kryteria wyboru przedsięwzięć. Należą do nich:
  • przygotowanie inwestycji do realizacji, tj. dokumentów, na podstawie których typowano dane miejscowości do „Programu…”; w kryterium tym punktowane było posiadanie projektów wykonawczych, podkładów geodezyjnych, badań rodzaju gruntu i jego przepuszczalności,
  • termin realizacji inwestycji; „Program…” podzielony jest na poszczególne lata w okresie programowania 2007-2013, z tym, że z uwagi na termin powstania „Programu…” pominięto 2007 r.,
  • stopień zwodociągowania oraz skanalizowania danej miejscowości; najwięcej punktów otrzymywały miejscowości, które były w blisko 100% zwodociągowane oraz w ponad 50% skanalizowane,
  • warunki obszarowe danej miejscowości, tj. występowanie obszarów prawnie chronionych, w tym obszarów Natura 2000, Głównych Zbiorników Wód Podziemnych, ujęć wód podziemnych i powierzchniowych; najwyżej punktowane były te miejscowości, gdzie budowa przydomowych oczyszczalni ścieków była uzupełnieniem rozwiązania gospodarki ściekowej na danym obszarze,
  • przynależność miejscowości do aglomeracji – punkty przydzielane były tylko w przypadku, gdy budowa oczyszczalni ścieków była uzupełnieniem rozwiązania gospodarki ściekowej w danej aglomeracji,
  • spójność z priorytetami „Programu ochrony środowiska dla województwa świętokrzyskiego na lata 2007- 2015”,
  • jednostkowe nakłady finansowe – przydzielane punkty uzależniono od kosztu budowy przydomowej oczyszczalni na 1 obsługiwanego mieszkańca.
Każda ze zgłoszonych przez gminę miejscowości otrzymała określoną liczbę punktów i w ten sposób powstały tabele na poszczególne lata z hierarchizacją zadań. Miało to ułatwić ocenę merytoryczną tego rodzaju projektów instytucjom zarządzającym programami wsparcia. „Program…” został wpisany do „Listy przedsięwzięć priorytetowych do dofinansowania z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Kielcach” do priorytetu „Ochrona wód i gospodarka wodna”, ponadto w ramach oceny wniosków do dofinansowania z PROW 2007-2013 – priorytet 3, działanie pn. „Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej”, 2 punkty regionalne otrzymywały projekty zawarte w „Programie…”.
 
Program w liczbach
Do „Programu…” zgłoszono 1 043 miejscowości z 70 gmin z 12 powiatów (bez Miasta Kielce), z których do realizacji przedstawiono ogółem 24 443 przydomowe oczyszczalnie ścieków. Założono, że dzięki wykonaniu tych inwestycji zostanie oczyszczonych 54 tys. m3/d ścieków komunalnych. Całkowity koszt realizacji „Programu…” oszacowano na 269 mln zł, przy czym 63,6 mln zł miano pozyskać z funduszy zewnętrznych, takich jak: PROW 2007-2013, WFOŚiGW w Kielcach oraz powiatowych funduszy ochrony środowiska, natomiast gminy deklarowały udział w finansowaniu inwestycji na poziomie od 5% do 25% całkowitych kosztów. Spośród zgłoszonych do „Programu…” miejscowości 392 (38%) znajdowały się na terenach prawnie chronionych, z czego 59 (6%) na terenach obszarów Europejskiej Sieci Natura 2000, a 373 miejscowości znajdowały się na terenie Głównych Zbiorników Wód Podziemnych.
Jak wynika z mapy, do „Programu…” nie zgłosiły się duże miasta oraz gminy, gdzie prowadzono zaawansowane prace nad projektami zbiorczych systemów kanalizacyjnych, które miały być realizowane między innymi z Funduszu Spójności.
Są wśród nich również i takie gminy, które w obecnym okresie nie miały sprecyzowanych planów w zakresie utylizacji ścieków komunalnych. Dlatego też, dla takich gmin został stworzony ten „Program…”, jako narzędzie edukacyjne, zawierające kwestie właściwego planowania w gospodarce ściekami. W efekcie w dokumencie tym znalazły się rozdziały dotyczące:
  • podstaw prawnych, przybliżających obowiązki i prawa zarówno osób fizycznych, przedsiębiorców odbierających nieczystości płynne, jak i organów gmin,
  • wskazówek właściwego programowania zamierzeń inwestycyjnych w zakresie utylizacji ścieków komunalnych na terenie gminy, gdzie główny nacisk położono na właściwe analizy warunków obszarowych, gęstości zaludnienia i możliwości finansowych inwestorów,
  • wytycznych co do sposobu doboru właściwych urządzeń,
  • korzyści płynących z budowy przydomowych oczyszczalni ścieków,
  • sposobów zarządzania projektami, gdzie krok po kroku przedstawiono, jak przeprowadzić wzorcowo planowaną inwestycję od momentu planowania, poprzez fazę projektową, realizację, aż po samą eksploatację,
  • wymogów, jakie należy uwzględniać przy tworzeniu specyfikacji istotnych warunków zamówienia,
  • źródeł finansowania inwestycji, gdzie przedstawiono wszystkie z możliwych instrumentów finansowania, począwszy od funduszy prywatnych, budżetów gmin, powiatowych i wojewódzkiego funduszu ochrony środowiska i gospodarki wodnej, a skończywszy na programie unijnym, jakim jest Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013.
Ponadto „Program…” zawiera przykładowe umowy mieszkańców z gminą na zgodę realizacji inwestycji i użyczenia gruntu czy użyczenia urządzenia, a także przykładowe oświadczenia o przeszkoleniu użytkowników urządzeń.
 
Żeby było prawidłowo
Wielokrotnie w dokumencie tym stawiany jest duży nacisk na prawidłowe planowanie inwestycji. Wiadomo, że dobór sposobu oczyszczania ścieków zależy od lokalnych warunków gruntowo-wodnych, topografii działki oraz charakteru i wielkości obiektu. Wybrana technologia powinna każdorazowo opierać się na analizie czynników, takich jak: ukształtowanie terenu, przepuszczalność gruntu, poziom zwierciadła wód gruntowych, odległość urządzeń od obiektów budowlanych oraz granicy działki, zakładaną liczbę użytkowników, a także możliwość zrzutu oczyszczonych ścieków. Idealnym rozwiązaniem dla uzasadnienia wyboru sposobu oczyszczania ścieków na danym terenie byłoby wykonie wstępnego studium wykonalności inwestycji wraz z analizami ekonomicznymi, finansowymi i środowiskowymi. Jednak brak środków finansowych na fazę projektową powoduje, że gminy rezygnują z tego rodzaju dokumentów. Aby choć w części pomóc organom w podjęciu właściwej decyzji, projekt „Programu budowy przydomowych oczyszczalni ścieków dla województwa świętokrzyskiego” został poddany bardzo skrupulatnej strategicznej ocenie oddziaływania na środowisko. Dla projektu sporządzono szczegółową „Prognozę oddziaływania na środowisko” oraz przeprowadzono szeroko rozumiane konsultacje społeczne. Te ostatnie były prowadzone w dwóch etapach. I etap, który trwał cztery miesiące, obejmował ankietyzację gmin i zebranie informacji na temat proponowanych działań z uwzględnieniem propozycji społeczności lokalnych zgłaszanych na zebraniach sołtyskich w poszczególnych gminach. Ponadto w ramach etapu I odbyły się trzydniowe warsztaty z udziałem 92 przedstawicieli samorządów gminnych, gdzie przedstawiono wstępne założenia „Programu …” oraz instrumenty finansowe na jego realizację. II etap konsultacji trwał dwa miesiące. Projekt „Programu…” wraz z „Prognozą oddziaływania na środowisko” został zamieszczony na stronie internetowej Urzędu Marszałkowskiego, w publicznie dostępnym wykazie danych. Ponadto zorganizowano konferencję poświęconą prezentacji „Programu…”, na której obecnych było 88 przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego, instytucji zajmujących się ochroną środowiska, organizacji ekologicznych i innych zainteresowanych osób. Wszystkie opinie i uwagi zostały uwzględnione w dokumencie.
 
W „Prognozie…” położono nacisk na omówienie przewidywanych znaczących oddziaływań eksploatacji planowanych przydomowych oczyszczalni ścieków na siedliska przyrodnicze i siedliska gatunków. Dla potrzeb „Prognozy…” opracowano trzy mapy, obrazujące lokalizację projektowanych przydomowych oczyszczalni ścieków na tle głównych uwarunkowań naturalnych województwa, na tle głównych form ochrony przyrody w województwie oraz uwarunkowań hydrogeologicznych, hydrograficznych i obiektów gospodarki wodnej.
 
Było warto
Prognoza potwierdziła słuszność opracowania „Programu…” dla terenów, gdzie wskaźnik gęstości zaludnienia jest poniżej 120 os./km2 oraz wskaźnik kosztów inwestycyjnych budowy urządzeń sieciowych wynosi powyżej 3750 zł/mieszkańca. W dokumencie tym wskazano też pewne ograniczenia i zagrożenia, a także wytyczne, które mają temu zapobiec. Po pierwsze, redukcję zanieczyszczeń na poziomie minimum 90% (dla oczyszczalni pracujących z wykorzystaniem osadu czynnego lub złoża biologicznego) powinny zagwarantować zastosowanie właściwie dobranych do warunków terenowych i środowiskowych technologii w instalacjach przydomowych oczyszczalni ścieków, właściwa eksploatacja i konserwacja. Po drugie, ze względu na ryzyko skażenia wód powierzchniowych i podziemnych na terenach, gdzie pierwszy poziom warstwy wodonośnej znajduje się na głębokości do 20 m ppt, należy stosować wysoko sprawne oczyszczalnie ścieków. I po trzecie, na terenach 26 gmin z województwa świętokrzyskiego, gdzie lokalizacja przydomowych oczyszczalni ścieków może powodować negatywny wpływ na siedliska przyrodnicze i siedliska gatunków oraz na wody powierzchniowe, konieczne jest wprowadzenie przez gminy programów monitoringu środowiska przyrodniczego, wód powierzchniowych i podziemnych oraz gleb.
 
Aby z jednej strony monitorować efekty realizacji „Programu…”, jak i respektowanie zaleceń wynikających z „Prognozy…”, z drugiej zaś przypominać gminom o ciążących na nich obowiązkach, co dwa lata prowadzi się raportowanie inwestycji w tym zakresie.
W latach 2008-2012 tylko 22 gminy w 282 miejscowościach wybudowały łącznie 3 628 szt. przydomowych oczyszczalni ścieków o ogólnej przepustowości blisko 5 tys. m3/d. Koszt tych inwestycji wyniósł 103,5 mln zł przy blisko 75 mln zł dofinansowania z PROW-u 2007-2013, WFOŚiGW w Kielcach i PFOŚiGW w Kielcach oraz przez osoby prywatne.
 
Jak wynika z przedstawionych danych, wykonanie „Programu…” kształtuje się średnio na poziomie 15% zakresu rzeczowego, a 46% w stosunku do planowanych nakładów. Przyczyną tak niskiej efektywności było zaangażowanie przez gminy większości środków na realizację inwestycji w zakresie budowy zbiorczych systemów kanalizacyjnych. Ponadto, jak każdy program, również ten był obarczony pewnym syndromem „na wyrost”, gdyż nie we wszystkich gminach planowania inwestycji dokonano na podstawie konkretnych dokumentów. Kolejną przyczyną była dostępność środków unijnych. Do 2011 roku funkcjonował tylko jeden fundusz – PROW 2007-2013, który udzielał bezzwrotnej dotacji. Kwoty pozyskane w latach 2008-2012 na terenie woj. świętokrzyskiego z PROW-u wynoszą 72,4 mln zł, o 17% więcej niż zakładano. Największe zaangażowanie w realizację „Programu…” wykazały gminy: Ożarów – 446 szt., Oksa – 380 szt., Baćkowice – 350 szt., Złota – 336 szt., Pińczów – 327 szt., Bejsce – 308 szt. oraz Imielno – 280 szt. Natomiast najgorzej wypadł powiat kielecki, gdzie jedynie w Łagowie zostały zrealizowane tylko 2 szt. oczyszczalni.
Najczęstszym rodzajem montowanych urządzeń były małe SBR, wszystkie gminy stosowały mechaniczno-biologiczne oczyszczalnie z komorami osadu czynnego, cztery gminy zamontowały na swoim terenie oczyszczalnie z drenażami rozsączającymi. Wśród gmin, które w „Programie…” miały narzuconą konieczność wprowadzenia programów monitoringu środowiska przyrodniczego, wód powierzchniowych i podziemnych oraz gleb, 16 przeprowadziło monitoring działających instalacji do oczyszczania ścieków w celu określenia prawidłowości działania urządzeń i zapobiegania ich negatywnemu oddziaływaniu na środowisko przyrodnicze. Pozostałe gminy, z uwagi na trwający proces inwestycyjny, planują wprowadzenie monitoringu w 2013 r. lub po zakończeniu realizacji inwestycji.
Zmiana ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach, zbliżający się okres wypełnienia zobowiązań akcesyjnych w zakresie oczyszczania ścieków komunalnych, a przede wszystkim nowa perspektywa finansowa na lata 2014-2020, to przesłanki do aktualizacji „Programu budowy przydomowych oczyszczalni ścieków dla województwa świętokrzyskiego”. Nowy dokument jest w trakcie opracowywania i jego projekt będzie gotowy na początku 2013 roku.
 
Magdalena Pokora, Kierownik Oddziału Kształtowania Środowiska, Departament Rozwoju Obszarów Wiejskich i Środowiska, Urząd Marszałkowski Województwa Świętokrzyskiego w Kielcach