Pomimo deficytu wolnych terenów oraz istnienia wielu obszarów poprzemysłowych, określanych jako brownfields (z uwagi na występowanie na nich często groźnych dla środowiska zanieczyszczeń), nie zmniejsza się w Europie skala zagospodarowania ekologicznie czystych terenów zielonych – greenfields, otaczających miasta.

Na podstawie danych z raportu, dotyczącego degradacji gleb w Europie ocenia się, że w 1999 r. na Starym Kontynencie występowało 300 tys. terenów zanieczyszczonych, które stwarzają ryzyko dla zdrowia, środowiska i gospodarki oraz 1,5 mln obszarów potencjalnie zanieczyszczonych. Dlatego Unia Europejska (UE) nadal uznaje rewitalizację terenów poprzemysłowych za problem nierozwiązany i priorytetowy w ciągu najbliższych lat.
W świetle danych zawartych w „Polityce ekologicznej państwa na lata 2009-2012 z perspektywą do 2016 roku” w 2006 r. powierzchnia terenów zdegradowanych i zdewastowanych w Polsce wynosiła 65 tys. ha. Z tego zrekultywowano zaledwie 1400 ha, tj. o 50% mniej niż w 1990 r. Tylko w aglomeracji śląskiej zlokalizowanych jest ok. 140 składowisk odpadów powęglowych, które zajmują ponad 3500 ha, przy czym obszar niezrekultywowany to prawie 2700 ha.
 
Definicyjny galimatias
Nie ulega wątpliwości, że działalność górnicza wywiera negatywny wpływ na środowisko, a zgodnie z zasadą „zanieczyszczający płaci”, obowiązek naprawy szkody powinien spoczywać na podmiocie, który ją spowodował, czyli na zakładzie górniczym.
W polskim prawodawstwie brakuje odrębnej ustawy regulującej zasadnicze kwestie dotyczące rewitalizacji zdegradowanych terenów poprzemysłowych, w tym pogórniczych. Brak jej lub chociaż zwartego rozdziału w innym akcie prawnym powoduje, że dla każdego przypadku należy wyłuskiwać uregulowania z wielu ustaw, rozporządzeń, a także z dokumentów programowych rangi krajowej, regionalnej czy lokalnej.
Mimo braku aktu prawnego regulującego całościowo problematykę rewitalizacji, są realizowane projekty w tym zakresie. Już w poprzedniej perspektywie finansowej 2004-2006 były dostępne środki na rewitalizację terenów miejskich ze Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego 2004-2006. To spowodowało opracowanie przez zainteresowane gminy szeregu lokalnych programów rewitalizacji oraz podjęcie działań inwestycyjnych.
Brakuje nie tylko ustawy ramowej, ale i nawet jednolitego zdefiniowania takich pojęć jak rewitalizacja czy rekultywacja. Powoduje to, iż pojęcia te są traktowane zamiennie lub różnie rozumiane.
Rekultywacjajest pojęciem funkcjonującym w polskim prawie, ale termin ten w każdym z aktów brzmi inaczej.
  • W Ustawie z 10 lipca 2008 r. o odpadach wydobywczych1 rekultywacja terenu to „zagospodarowanie terenu, na który miał wpływ obiekt unieszkodliwiania odpadów wydobywczych, zgodnie z funkcją wynikającą z planu zagospodarowania przestrzennego lub w przypadku braku tego planu zgodnie z zamierzonym sposobem użytkowania terenów przyległych, w tym przywrócenie stanu jakościowego gleby i ziemi do poziomu wymaganego standardami jakości gleby i ziemi”.
  • W Ustawie z 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych2 rekultywacja gruntów to „nadanie lub przywrócenie gruntom zdegradowanym albo zdewastowanym wartości użytkowych lub przyrodniczych przez właściwe ukształtowanie rzeźby terenu, poprawienie właściwości fizycznych i chemicznych, uregulowanie stosunków wodnych, odtworzenie gleb, umocnienie skarp oraz odbudowanie lub zbudowanie niezbędnych dróg”.
Brak ustawowego zdefiniowania podstawowych pojęć wymusza ich kreowanie przy okazji opracowywania dokumentów programowych. Przykładem są definicje rewitalizacji i rekultywacji w „Programie rządowym dla terenów poprzemysłowych z 2004 r.”. Według tego dokumentu rewitalizacja obejmuje proces rekultywacjii ponownego zagospodarowania terenu (w tym oczyszczenie, przebudowę i modernizację istniejącego pokrycia terenu), które przywrócą stan umożliwiający pełnienie przez ten teren funkcji użytkowych. Natomiast pojęcie rekultywacji zdefiniowano jako zespół działań zmierzających do przywrócenia naturalnego ukształtowania terenu i/lub osiągnięcia przez glebę bądź ziemię zawartości substancji zgodnych z wymaganymi standardami w celu nadania lub przywrócenia terenom zdegradowanym wartości użytkowych albo przyrodniczych. Definicje te odwołują się do kolejnych, w których teren zdegradowany to obszar zanieczyszczony lub taki, którego naturalne ukształtowanie zostało zmienione w sposób niekorzystny. Natomiast teren zanieczyszczony to taki, na którym występują przekroczenia dopuszczalnych wartości stężeń substancji chemicznych określonych w odpowiednim rozporządzeniu Ministra Środowiska w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi.
W omawianym programie zamieszczono również definicję terenu poprzemysłowego jako zdegradowanego, nieużytkowanego lub nie w pełni wykorzystanego obszaru przeznaczonego pierwotnie na działalność gospodarczą, która została zakończona.
Wobec braku zdefiniowania w przepisach prawnych podstawowych pojęć w praktyce funkcjonują różne definicje rewitalizacji. Najczęściej są one dopasowywane do potrzeb, np. możliwości pozyskania środków z funduszy strukturalnych. Te najprostsze traktują rewitalizację jako odbudowę zniszczonych i zdekapitalizowanych obszarów oraz obiektów (rewaloryzację), a te najbardziej zawiłe odnoszą się do usuwania stanu kryzysowego na danym terenie.
Rewitalizacja i rekultywacja to nie to samo. Ten drugi proces jest jedynie wstępnym etapem rewitalizacji terenu poprzemysłowego, polegającym na naprawianiu szkód w środowisku wyrządzonych działalnością przemysłową, w tym górniczą, czyli doprowadzeniem terenu do tzw. stanu zerowego, wolnego od zanieczyszczeń chemicznych i/lub niekorzystnego ukształtowania, w stopniu wystarczającym do nadania obszarowi nowych funkcji użytkowych.
 
 
 
Źródła:
1. Ustawa z 10 lipca 2008 r. o odpadach wydobywczych (DzU z 2008 r. nr 138, poz. 865).
2. Ustawa z 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (DzU z 1995 r. nr 16, poz. 78, z późn. zm.).
3. Ustawy z 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze (DzU z 2005 r. nr 228, poz. 1947, z późn. zm.).
4. Ustawa Prawo ochrony środowiska z 27 kwietnia 2001 r. (DzU z 2008 r. nr 25, poz. 150).
5. Ustawa o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie z 13 kwietnia 2007 r. (DzU z 2007 r. nr 75, poz. 493).
6. Ustawa z 7 września 2007 r. o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego w latach 2008-2015 (DzU z 2007 r. nr 192, poz. 1379).

dr inż. Włodzimierz A. Sokół
dyrektor Krajowego Punktu Kontaktowego
Ekoefektywnych Technologii i Systemów Zarządzania
kierownik projektu ACT CLEAN w Głównym Instytucie Górnictwa