Skuteczność higienizacji osadów ściekowych po słonecznym suszeniu w okresie wiosennym

Komunalne osady ściekowe, ze względu na swoje specyficzne właściwości, są odpadem kłopotliwym i stanowią poważny, nierozwiązany do tej pory problem większości krajowych oczyszczalni ścieków.

Zgodnie z Krajowym planem zagospodarowania odpadów 2014, szacuje się, że w 2015 r. powstanie 662 000 Mg ton suchej masy osadów. Wysokie uwodnienie (80%), zawartość podatnych na rozkład związków organicznych, jak również obecność mikroorganizmów chorobotwórczych, wirusów oraz żywych jaj pasożytów przewodu pokarmowego sprawiają, że osady, choć są źródłem cennych substancji nawozowych, pozostają odpadem trudnym do zagospodarowania^{1, 2}. W związku z tym stale poszukiwane są nowe, skuteczne technologie, które pozwolą na eliminację groźnych patogenów. Efektywnym sposobem na ograniczenie masy i objętości osadów jest ich termiczne suszenie. Wymaga ono jednak wysokich nakładów energetycznych, co przy wykorzystaniu wciąż drożejących paliw konwencjonalnych staje się ekonomicznie nieuzasadnione, w szczególności dla średnich i mniejszych oczyszczalni ścieków. Z tego względu rozsądną alternatywą staje się wykorzystanie darmowej energii słońca w suszarniach słonecznych.

Słoneczne suszenie osadów ściekowych posiada szereg zalet, a najważniejsze z nich to: wykorzystywanie do funkcjonowania instalacji odnawialnych źródeł energii (energii słonecznej), niskie nakłady energetyczne, niskie koszty eksploatacyjne w porównaniu z suszarniami konwencjonalnymi, a także znacząca, bo aż czterokrotna redukcja masy osadów oraz przekształcenie ich z postaci mazistej w formę granulatu.

Powstający z wykorzystaniem energii promieniowania słonecznego susz osadowy, z uwagi na kaloryczność zbliżoną do węgla brunatnego, nadaje się do współspalania bądź spalania, ale ze względów ekonomicznych w dalszym ciągu w większości suszarni wykorzystywany jest do celów rolniczych. W takim przypadku musi on zachowywać standardy mikrobiologiczno-parazytologiczne, określone w krajowych aktach prawnych.

Obecność patogenów stanowi istotne zagrożenie sanitarne, które należy uwzględniać przy rolniczym wykorzystaniu osadów. Zakażenia ludzi i zwierząt stają się prawdopodobne podczas stosowania komunalnych osadów ściekowych do celów nawozowych, ponieważ okres przeżycia mikroorganizmów patogennych w środowisku glebowym jest bardzo długi. Przeżywalność bakterii jelitowych w glebie zwykle nie przekracza dwóch miesięcy, jednak w korzystnych warunkach może wynosić ponad dwa lata^{3, 4}. Również wirusy, które wraz z osadami niepoddanymi procesom higienizacji wprowadza się do środowiska, są zdolne do zachowania infekcyjności w glebie przez kilka tygodni^{5, 6}. Ważną grupę stanowią także jaja pasożytów jelitowych, zwłaszcza Toxocara sp. i Ascaris sp.⁷. Szacuje się, że jaja pasożytów przeżywają w glebie nawożonej ściekami niepoddanymi uprzednio sanityzacji nawet do 10 lat⁸.

Jak do tej pory, poza okresową kontrolą produktu finalnego, nie prowadzi się kompleksowych badań mikrobiologicznych, które pozwalają na obiektywną ocenę jakości sanitarnej osadów, poddanych procesowi suszenia w suszarni słonecznej.

W związku z tym pojawiła się konieczność walidacji technologii słonecznego suszenia osadów pod kątem bezpieczeństwa sanitarnego dla środowiska, gdyż niewłaściwe gospodarowanie tego typu odpadami może stanowić źródło skażenia mikrobiologicznego i parazytologicznego gleby oraz wód gruntowych, co w konsekwencji może wywołać poważne zagrożenie epidemiologiczne.

Zakłada się, że wysuszenie osadu tą metodą trwa 30 dni. Po tym czasie produkt może być wykorzystany do celów rolniczych, o ile spełnia standardy mikrobiologiczno-parazytologiczne. Dotychczasowe badania nad higienizacją osadów poddawanych słonecznemu suszeniu prowadzone były zarówno w pełnej skali technicznej na terenie Niemiec^9-10, w Australii¹¹, jak i w skali pilotażowej w miniaturowych suszarniach w Turcji, Grecji i Meksyku. Za najbardziej porównywalne do warunków klimatycznych panujących w Polsce można uznać badania wykonywane w Niemczech przez Buxa oraz Hertwiga^{9, 10}. Uzyskiwali oni niewielką redukcję liczby bakterii, dlatego proces suszenia uzupełniano o wapnowanie, przetrzymanie osadu w suszarni w bardzo długim cyklu suszarniczym (aż 116 dni) bądź składowanie wysuszonego osadu przez co najmniej 18 tygodni. Autorzy uważają zatem, że wysoka temperatura, wysoki odczyn pH i odpowiednio długi czas prowadzenia procesu są czynnikami stresogennymi dla bakterii, decydującymi o pełnej higienizacji osadu

W Polsce, zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z 6 lutego 2015 r. (DzU z 2015 r. poz. 257)¹². Komunalne osady ściekowe mogą być stosowane, jeżeli posiadają odpowiednio niską zawartość metali ciężkich, przy stosowaniu osadów w rolnictwie nie wyizolowano w nich bakterii z rodzaju Salmonella, a łączna liczba żywych jaj pasożytów jelitowych Ascaris sp., Trichuris sp., Toxocara sp. w 1 kg suchej masy wynosi 0.

Aby zmniejszyć ryzyko kontaminacji środowiska w następstwie zastosowania suszu osadowego do celów nawozowych, należy właściwie ocenić technologię przetwarzania osadów w oparciu nie tylko o monitorowanie produktu finalnego, ale także z uwzględnieniem potencjalnych możliwości likwidowania patogenów w trakcie prowadzenia procesu suszenia, szczególnie w przypadku skrajnie wysokiej kontaminacji materiału wejściowego.

Materiały i metody

Badania prowadzono w pełnej skali technicznej we wszystkich porach roku. Jednakże w niniejszym artykule zaprezentowane zostaną wyniki z cyklu badawczego prowadzonego w okresie wiosennym.

Obiektem badawczym były komunalne osady ściekowe skierowane do suszenia w słonecznej suszarni pracującej w układzie ciągłym, zlokalizowanej na terenie północno-wschodniej Polski. Suszarnia ta jest instalacją wielkopowierzchniową o wymiarach 128×12 m i ok. 6 m wysokości w kalenicy, o poliwęglanowym pokryciu, które umożliwia przenikanie do wnętrza promieni słonecznych i wytworzenie efektu cieplarnianego, dzięki któremu zostaje podniesiona temperatura powietrza, co z kolei sprzyja odbieraniu wilgoci ze złoża osadów przez suche powietrze.

Odwodnione mechanicznie osady, dostarczane na początek hali za pomocą zespołu przenośników, rozkładane były równomierną warstwą (0,4 m) na betonowej, podgrzewanej posadzce hali, która wspomaga pracę suszarni także w okresach niekorzystnych warunków atmosferycznych, a w szczególności niskich temperatur.

Efektywność pobierania ciepła przez osady zależy od ilości wody w nich zawartej. Wilgotniejsze osady łatwiej oddają zawartą w nich wodę. Intensywność parowania wspomagana była mieszaniem i przerzucaniem osadów przez przerzucarkę nawowową oraz wentylacją hal. Wentylacja hali prowadzona była w układzie grawitacyjno-wymuszonym poprzez wentylatory promieniowe umieszczone wewnątrz (pod dachem hali), klapy wentylacyjne w jej szczytach oraz uchylne okna kalenicowe. Susz osadowy odbierany był na końcu hali ładowarką czołową.

Parametry techniczne suszarni, w której prowadzono badania, umożliwiają wysuszenie ponad 3000 Mg/rok osadów o początkowej zawartości suchej masy nieprzekraczającej 14% do średniej zawartości suchej masy osadu wychodzącego z suszarni w granicach 60%. Celem badań było sprawdzenie, czy w trakcie procesu suszenia osadów dochodzi do ich higienizacji.

Wykorzystano bakterie wskaźnikowe (Salmonella Senftenberg W₇₇₅, paciorkowce kałowe grupy D, Escherichia coli) i jaja pasożytów (Ascaris suum), których obecność może świadczyć o ryzyku wystąpienia mikroorganizmów chorobotwórczych.

Założono, że wprowadzenie mikrobiologicznego systemu walidacji pośredniej umożliwi wyliczenie tempa inaktywacji drobnoustrojów w trakcie procesu w różnych punktach instalacji suszarniczej oraz ocenę skuteczności higienizacji osadów podczas procesu słonecznego suszenia.

W celach badawczych wykorzystano nośniki, do których wprowadzano po 25 g osadu ściekowego zaszczepionego 1 ml mieszaniny bakterii Escherichia coli, Salmonella Senftenberg W₇₇₅ oraz paciorkowców kałowych grupy D. Koncentracja bakterii w zawiesinie wynosiła 10^8-9 NPL/ml. Wewnątrz nośnika umieszczano także woreczki perlonowe zawierające żywe jaja Ascaris suum. Nośniki dopełniano osadem i umieszczano w wybranych punktach suszarni. Próbę kontrolną stanowił osad ściekowy zaszczepiony zawiesiną bakterii przechowywany w temperaturze pokojowej w warunkach laboratoryjnych. Wykorzystano 12 nośników, z czego umieszczono na urządzeniu do przerzucania osadów (cztery na łopatach i cztery na ramie), a pozostałe cztery na utworzonej z osadów pryzmie na końcu hali. Nośniki zdejmowano co siedem dni i poddawano procedurze badawczej, mającej na celu określenie liczebności bakterii i odsetka żywych jaj Ascaris suum. Cykl badawczy trwał 28 dni.

Monitorowano również warunki panujące wewnątrz hali (wilgotność względną, wilgotność bezwzględną, temperaturę powietrza) oraz na zewnątrz (wilgotność względną, bezwzględną, temperaturę powietrza, promieniowanie słoneczne, prędkość wiatru, opady), a także temperaturę w pryzmie suszonych osadów.

Badania fizykochemiczne osadów przeprowadzone zostały przy zastosowaniu metod referencyjnych zawartych w załączniku nr 5 do Rozporządzenia Ministra Środowiska z 1 sierpnia 2002 r. w sprawie komunalnych osadów ściekowych (DzU nr 134, poz. 1140)¹³.

Wyniki

W czasie cyklu badawczego monitorowano temperaturę zewnętrzną, temperaturę w pryzmie suszonych osadów oraz temperaturę wewnątrz suszarni, a także nasłonecznienie oraz wilgotność względną i bezwzględnej na zewnątrz oraz wewnątrz hali suszarni. Wartości i przebieg temperatur przedstawiono na rysunku 1.

Najniższe wartości temperatur we wszystkich trzech lokalizacjach zanotowano w czasie pierwszych dziewięciu dni cyklu. Wahały się one między 1 a 8°C. W ciągu kolejnych 10 dni temperatury wzrosły o ok. 10°C. Najniższa temperatura w hali suszarni wynosiła 3°C, a najwyższa 18,4°C. W czasie pomiarów zaobserwowano, że temperatura zewnętrzna była niższa średnio o 3°C od temperatur we wnętrzu hali suszarniczej. Z kolei odnotowane wartości temperatury w pryzmie wynosiły od ok. 4 do 13°C.

Rozkład promieniowania słonecznego charakteryzował się dużym zróżnicowaniem i wahał się w granicach 33,2-467,2 W/m². Wartości i przebieg nasłonecznienia pokazano na rysunku 2.

Przebieg wilgotności względnej powietrza na zewnątrz oraz wewnątrz suszarni był bardzo zbliżony i wahał się w granicach 49,1-90,4%. Wartości i przebieg wilgotności przedstawiono na rysunku 3.

Wyniki badań fizykochemicznych osadów ściekowych zestawiono w tabeli 1. Zawartość składników nawozowych: azotu, fosforu, wapnia i magnezu była standardowa, charakterystyczna dla komunalnych osadów ściekowych. Ilość metali ciężkich była niska, co pod względem chemicznym kwalifikuje osady do wykorzystania w rolnictwie. W ciągu trwającego 28 dni cyklu badawczego wyraźnie zauważalny był wzrost ilości suchej masy osadu i spadek zawartości substancji organicznej. Odnotowano też zmniejszenie azotu ogólnego i amonowego. Pozostałe wskaźniki utrzymywały się na stałym poziomie.

Tab. 1. Wyniki badań fizykochemicznych osadów ściekowych

Badany parametr	Jednostka	CYKL wyniki badań
		Terminy probierania próbek do badań [dni ]
		0	7	14	21	28
Sucha masa osadu po wirówce	%	16,020	–	–	–	–
Sucha masa osadu w pryzmie	%	–	34,500	43,600	49,700	52,700
Substancja organiczna	% s.m.	68,270	68,270	67,630	66,990	67,300
Odczyn (pH)	–	6,480	6,450	6,550	6,420	6,570
Zawartość azotu ogólnego	% s.m.	1,670	1,600	1,400	1,290	1,200
Zawartość azotu amonowego	% s.m.	0,370	0,370	0,370	0,370	0,120
Fosfor ogólny	% s.m.	0,422	0,422	0,420	0,423	0,419
Zawartość wapnia (Ca)	% s.m.	1,379	1,379	1,389	1,378	1,379
Zawartość magnezu (Mg)	% s.m.	0,383	0,384	0,382	0,381	0,383
Metale ciężkie
Ołów (Pb)	mg/kg s.m.	31,500	31,490	31,490	31,500	31,500
Kadm (Cd)	mg/kg s.m.	2,560	2,560	2,580	2,570	2,560
Rtęć (Hg)	mg/kg s.m.	0	0	0	0	0
Nikiel (Ni)	mg/kg s.m.	22,900	22,890	22,900	22,910	22,910
Cynk (Zn)	mg/kg s.m.	1207,680	1207,690	1207,700	1207,700	1207,700
Miedź (Cu)	mg/kg s.m.	203,600	203,600	203,600	203,600	203,600
Chrom (Cr)	mg/kg s.m.	79,100	79,100	79,090	79,080	79,100

Zmiany liczebności badanych bakterii wskaźnikowych w trakcie suszenia osadów przedstawiają tabele 2 i 3. W całym okresie badawczym doszło do spadku liczebności jedynie bakterii E. coli. Najwyższy stopień inaktywacji pałeczek (0,23 log 10/dzień) nastąpił w osadzie na ramie urządzenia. Przeżywalność organizmów wynosiła 35-37 dni, w zależności od usytuowania nośników.

Warunki klimatyczne panujące we wnętrzu suszarni nie sprzyjały higienizacji komunalnych osadów ściekowych. W nośnikach na ramie i łopatach urządzenia liczebność pałeczek Salmonella Senftenberg W₇₇₅ oraz paciorkowców kałowych wykazywała okresową tendencję wzrostową, szczególnie wyraźną, bo aż o 2 log w osadzie suszonym na łopatach przerzucarki (pałeczki Salmonella sp.) i w pryzmie (paciorkowce).

Tab. 2. Liczebność badanych drobnoustrojów [NPL g^-1]

OSAD Z NOŚNIKÓW UMIESZCZONYCH NA RAMIE PRZERZUCARKI
CZAS SUSZENIA [DNI]	0	7	14	21	28
Salmonella senftenberg W775 [NPL g-1]	6,16×107	3,83×107	2,5×108	2,13 x109	1,96×107
Escherichia coli [NPL g-1] wartość średnia	5,17×108	6,17×107	6,17×104	6,17×103	6,17×102
Paciorkowce grupy D [NPL g-1] wartość średnia	1,23×105	1,73×107	1,32×108	1,5×106	1,3×106
OSAD Z NOŚNIKÓW UMIESZCZONYCH NA ŁOPATACH PRZERZUCARKI
CZAS SUSZENIA [DNI]	0	7	14	21	28
Salmonella senftenberg W775 [NPL g-1]	6,16×107	2,48×108	1,63×109	2,8 x109	1,77×109
Escherichia coli [NPL g-1]	5,17×108	1,97×106	0,57×103	6,83×103	1,23×102
Paciorkowce grupy D [NPL g-1]	1,23×105	3,83×107	1,73×107	3,17×107	1,67×106
OSAD Z NOŚNIKÓW UMIESZCZONYCH W PRYZMIE OSADU
CZAS SUSZENIA [DNI]	0	7	14	21	28
Salmonella senftenberg W775 [NPL g-1]	6,16×107	4,17×107	2,8×108	2,23 x109	2,83×105
Escherichia coli [NPL g-1]	5,17×108	4,83×105	0,47×104	5,5×103	1,8×102
Paciorkowce grupy D [NPL g-1]	1,23×105	3,8×106	1,07×107	1,3×107	2,5×107

Tab. 3. Dynamika inaktywacji badanych bakterii w suszonych osadach ściekowych

Umiejscowienie nośnika	Bakteria	Równanie regresji	r2(%)	Przeżywalność [dni]
Rama	Salmonella Senftenberg W775	y = 0,011x+7,89	4,24	717,2
	Escherichia coli	y = -0,231x+8,64	93,82	37,4
	Paciorkowce grupy D	y = 0,020x+6,04	4,46	302,0
Łopaty	Salmonella Senftenberg W775	y = 0,061x+7,81	77,39	128,0
	Escherichia coli	y = -0,228x+7,86	83,07	34,5
	Paciorkowce grupy D	y = 0,034x+6,14	11,24	180,6
Pryzma	Salmonella Senftenberg W775	y = -0,045x+8,28	11,85	184,0
	Escherichia coli	y = -0,215x+7,73	88,40	35,9
	Paciorkowce grupy D	y = 0,081x+5,43	80,67	67,0

Wyniki badań parazytologicznych przedstawia rysunek 4. W osadzie pobranym ze wszystkich nośników doszło do słabej inaktywacji jaj Ascaris suum. Spadek odsetka jaj inwazyjnych na przestrzeni 28 dni kształtował się w granicach 28-33%, przy czym najefektywniej następował na łopacie urządzenia.

Dyskusja

Skuteczna higienizacja komunalnych osadów ściekowych ma kluczowe znaczenie, w szczególności w przypadku ich rolniczego wykorzystania. Niewłaściwie przygotowane osady stają się nośnikiem mikroorganizmów chorobotwórczych, takich jak: bakterie z rodzaju Salmonella, Escherichia, Streptococcous i in., a także jaj pasożytów^{3, 14-15}.

Przeprowadzone badania dowiodły, że przyjęty model badawczy oparty na inaktywacji wybranych drobnoustrojów patogennych i jaj pasożytów jelitowych pozwala na walidację metody słonecznego suszenia w układzie ciągłym i przewidywanie jakości higienicznej uzyskiwanego produktu ? suszu osadowego.

Po 28 dniach procesu wysuszony osad nadal zawierał wprowadzone wcześniej mikroorganizmy wskaźnikowe, i to w wysokiej koncentracji. W nośnikach stwierdzono nawet okresowy przyrost liczby paciorkowców kałowych typu D oraz pałeczek Salmonella Senftenberg W₇₇₅ o 1-2 log. Przy braku fazy termofilnej, łatwym dostępie do substancji odżywczych oraz dużej wilgotności istnieje możliwość mnożenia się drobnoustrojów patogennych w osadach, co potwierdzają też inni badacze^15-19.

Inaktywacja gruboskorupowych jaj pasożytów przewodu pokarmowego w trakcie procesów higienizacji osadów jest bardzo trudna. Dane literaturowe dowodzą, że jaja Ascaris suum giną w trakcie tlenowej fermentacji w temperaturze 45°C po upływie 1 godz. i 20 min. Z innych badań wynika, że należy poddawać je działaniu temperatury 42-51°C w ciągu dwóch dni²¹. Badania własne wykazały, nie następuje skuteczna inaktywacja jaj Ascaris suum. Po 28 dniach suszenia odsetek żywych jaj, w zależności od lokalizacji osadu, oscylował w granicach od 57-66%. Wydaje się, że okresowe mnożenie się bakterii patogennych oraz brak inaktywacji jaj pasożytów mogły wnikać ze stosunkowo wysokiej wilgotności względnej (średnio 71,2%) w hali suszarni oraz z niskich temperatur powietrza (średnio 11°C).

Badania skuteczności higienizacji osadów w suszarniach słonecznych w okresie wiosennym przeprowadzono również w innych krajach europejskich. Według Hertwiga¹⁰, na terenie Niemiec w okresie wiosny nie obserwowano znaczącej eliminacji mikroorganizmów wskaźnikowych. Uzyskano spadek liczebności o 1 log bakterii coli typu fekalnego, natomiast w przypadku enterokoków, podobnie jak w badaniach własnych, doszło do wzrostu liczby o 3 log. Eliminacja jaj Ascaris suum była wyższa niż w badaniach własnych i kształtowała się na poziomie 43%. Warto podkreślić, że autor nie izolował pałeczek Salmonella w badanych próbach, ponieważ osad pobierany do badań pochodził z suszonego złoża osadów uprzednio poddanych procesowi stabilizacji tlenowej, która może prowadzić do częściowej eliminacji mikroorganizmów patogennych w osadzie^{22, 23}. Odmienne wyniki uzyskali Nathan i Clarke¹¹, prowadząc analizę suszu pod kątem jakości mikrobiologicznej w instalacjach solarnych w Australii. W trakcie procesu suszenia liczba patogenów wyraźnie malała. Liczebność bakterii E. coli oraz coli typu fekalnego w początkowej fazie suszenia osadów wynosiła 10⁴ cfu/g s.m., natomiast pod koniec procesu 3 cfu/g s.m. W żadnej z prób nie wyizolowano pałeczek Salmonella i jaj pasożytów jelitowych.

Stałemu monitoringowi, w okresie prowadzenia badań, podlegały również właściwości fizykochemiczne osadów. W opinii wielu autorów podstawowym parametrem fizykochemicznym, mającym wpływ na proces inaktywacji mikroorganizmów patogennych, jest stopień wysuszenia osadu^9-11. W badaniach własnych konkluzję tę potwierdzono jedynie w przypadku pałeczek E. coli, których liczba zmalała w trakcie suszenia osadów o 6 log.

Przeprowadzone badania dowiodły, że przyjęty model badawczy, oparty na inaktywacji wybranych drobnoustrojów patogennych i jaj pasożytów jelitowych pozwala na walidację metody słonecznego suszenia w układzie ciągłym i przewidywanie jakości higienicznej uzyskiwanego produktu ? suszu osadowego.

Badania w okresie wiosennym wykazały niską skuteczność higienizacji osadów podczas słonecznego suszenia, wobec czego osady nie nadają się do wykorzystania w rolnictwie w celach nawozowych. Aby zminimalizować ryzyko kontaminacji środowiska, konieczne jest poddanie suszu dodatkowym zabiegom higienizacyjnym.

dr inż. Małgorzata Sypuła, kierownik Działu Gospodarki Odpadami i Administracji, Związek Międzygminny ?Pilski Region Gospodarki Odpadami Komunalnymi?

Źródła

1. Dumontet S., Scopa A., Kerje S., Krovacek K.: The importance of pathogenic organisms in sewage and sewage sludge. ?Journal of the Air&Waste Management Association? 2001.
2. Foess G.W., Sieger R.B.: Pathogen/vector attraction reduction requirements of the sludge rules. ?The Water Engineering and Management? 1993.
3. Strauch D.: Przeżywalność drobnoustrojów chorobotwórczych i pasożytów w wydalinach, nawozie i szlamie ściekowym (Survival of pathogenic microorganisms and parasites in excreta, manure and sewage sludge). ?Medycyna Weterynaryjna? 49/1993.
4. Vasseur L., Cloutier C., Labelle A., Duff J.N., Beaulieu C., Ansseau C.: Responses of indicator bacteria to forest soil amended with municipal sewage sludge from aerated and non-aerated ponds. ?Environmental Pollution? 92/1996.
5. Olszewska H., Paluszak Z., Jarząbek Z.: Survival of bovine enterovirus strain LCR-4 in water, slurry, and soil. ?The Bulletin of the Veterinary Institute in Pulawy? 52/2008.
6. Vasickova P., Dvorska L., Lorencova A., Pavlik I.: Viruses as a cause of foodborne diseases: a review of the literature. ?Veterinary Medicine ? Czech? 50/2005.
7. Wasiak G.: Wytwarzanie, właściwości i gospodarka osadami ściekowymi w Polsce na tle Zachodniej Europy i USA. ?Ekoinżyneria? 2/1995.
8. Bergstrom K., Langeland G.: Survival of Ascaris eggs, Salmonella and fecal coli soil and on vegetables grown in infected soil. ?Nord Vet-Med? 33/1981.
9. Bux M., Baumann R., Philipp W., Conrad T., Mühlbauer W.: Class ? A by solar drying recent experiences in Europe. Proceedings of the WEFTEC Session 41 through Session 50. Atlanta 2001.
10. Hertwig PK: Seuchenhygienische Untersuchungen bei der solaren Trocknung und Pelletierung von Klärschlamm (Diplomarbeit). Universität Hohenheim. Stuttgart 2004.
11. Nathan S., Clarke B.: SolarMix ? Innovation in Drying Technology. CabWater Caboolture Shire Council, Arkwood Organic Recycling. Mixwell Specialized Transport. Australia 2004 (www.wendewolf.com/public.php?lang=en).
12. Rozporządzenie Ministra Środowiska z 6 lutego 2015 r. (DzU z 2015 r. poz. 257).
13. Załącznik nr 5 do Rozporządzenia Ministra Środowiska z 1 sierpnia 2002 r. w sprawie komunalnych osadów ściekowych (DzU nr 134, poz. 1140).
14. Roth S.: Mikrobiologisch ? hygienische Untersuchungen zur Bioabfallkompostierung in Mieten in Kleinkompostern. Universitaet Hohenheim. Stuttgart 1993.
15. Soares H.M., Cardenas B., Weir D., Switzenbaun M.S.: Evaluating pathogen regrowth in biosolid compost. ?BioCycle? 36/1995.
16. Gibbs R.A., Hu C.J., Ho G.E., Unkovich I.: Regrowth of faecal coliforms and salmonellae in stored biosolids and soil amended with biosolids. ?Water Science and Technology? 35/1997.
17. Paluszak Z., Bauza-Kaszewska J., Ligocka A.: Przeżywalność pałeczek Salmonella senftenberg W₇₇₅ w osadach pościekowych poddanych procesowi kompostowania (Survival of Salmonella senftenberg W₇₇₅ in the sewage sludge composting process). ?Medycyna Weterynaryjna? 59/2003.
18. Paluszak Z., Bauza Kaszewska J., Ligocka A., Olszewska H., Philipp W.: Mikrobiologiach-seuchenhygienische Untersuchungen bei der Kompostierung von Klarschlamm zur landwirtschaftlichen Verwertung. ?Tierarztl Umschau? 58/2003.
19. Paluszak Z., Ligocka A., Olszewska H.: Inaktywacja jaj Ascaris suum w kompostowanych osadach ściekowych (Inactivation of Ascaris suum eggs during sewage sludge composting). ?Medycyna Weterynaryjna? 59/2003.
20. Paluszak Z: Microbiological and parasitologic investigations of cattle slurry fermented aerobically in thermophilic coditions. ?Electronic Journal of Polish Agricultural Universities ? EJPAU? 1/1998.
21. Prędota M.: Osady ściekowe ? źródło zakażenia czynnikami biologicznymi środowiska glebowego. Mat. Szkoleniowe GFW. Gdańsk 2000.
22. Acquisto B.A., Reimers R.S., Smith J.E., Pillai S.D.: Factors Affecting Disinfection and Stabilization of Sewage Sludge. Proceedings of the WEFTEC Session 61 through Session 70. Cincinnati 2006.
23. Aitken M.D., Mullennix R.W.: Another look at thermophilic anaerobic digestion of wastewater sludge. ?Water Environment Research (WER)? 64/1992.