Wielkoskalowe skażenia środowiska

System ochrony ludności przed wielkoskalowymi skażeniami tworzy organizowana w poszczególnych państwach obrona cywilna (OC). Ogólne cele i zasady funkcjonowania OC w państwach członkowskich NATO, zwłaszcza na szczeblu lokalnych społeczności, są bardzo zbliżone. Pewna specyfika może wynikać z różnych czynników geopolitycznych, także wewnętrznych, takich jak infrastruktura gospodarcza, społeczna czy komunalna, i wymagać dostosowania zadań OC do konkretnych warunków.
Przed omówieniem elementów systemu ochrony ludności przed wielkoskalowymi skażeniami w Polsce można posłużyć się przykładem organizacji i funkcjonowania takiego systemu w Niemczech, gdzie do obrony cywilnej przywiązuje się ogromną wagę1.
Niemiecka OC
W kraju tym OC traktowana jest przede wszystkim jako integralny element systemu obronnego, z jednej strony służąc pomocą siłom zbrojnym w czasie konfliktu wojennego, z drugiej zaś, ważniejszej, będąc elementem ochrony ludności przed spowodowanymi tym konfliktem zagrożeniami. Obrona cywilna ma również szersze zadania, polegające na likwidowaniu skutków awarii wywołanych katastrofami naturalnymi lub antropogenicznymi, które niesie współcześnie wysoce stechnicyzowana działalność człowieka albo wynikającymi z terroryzmu. Traktowana jest także jako zadanie społeczne, gdyż państwo nie jest w stanie zapobiec licznym niekontrolowanym zagrożeniom. Humanitarne zadania OC są realizowane w drodze współdziałania instytucji państwowych i komunalnych, organizacji prywatnych i społecznych oraz ludności. Ważnym zadaniem OC jest stała wymiana doświadczeń w ramach NATO.
Jedną z fundamentalnych zasad OC przyjmowaną w całym NATO jest przekonanie obywateli, by w sytuacjach zagrożenia pozostali w miejscu zamieszkania. Los ludności jest bowiem w dużej mierze uzależniony od jej zachowania w obliczu niebezpieczeństwa. Ludność, która opuści w ucieczce miejsce zamieszkania, aby gdzie indziej znaleźć rzekome bezpieczeństwo, może odebrać sobie możliwości ochrony, jakie daje przebywanie w mieszkaniu lub domu z przygotowanymi wcześniej zapasami, w warunkach niezbędnych do przeżycia. W drodze może być narażona na zmiany pogody, chaos na drogach, ataki nieprzyjacielskie, a ponadto zorganizowana ochrona nie obejmie jej w takim stopniu jak przy pozostaniu w miejscu zamieszkania. Wędrówka ludzi mogłaby doprowadzić do ogólnego chaosu i paraliżu działań administracyjnych. Natomiast z obszarów szczególnie narażonych, np. przewidywanych ataków jądrowych lub działań bojowych, zamieszkująca je ludność, we właściwym czasie i w sposób zorganizowany, będzie ewakuowana do rejonów bezpieczniejszych.
Samoobrona w miejscach zamieszkania
Powinna się ona sprawdzić w przypadku działań wojennych i katastrof dnia codziennego oraz służyć zmniejszeniu strat ludzkich i materialnych. Zadania samoobrony zostały przeniesione głównie na gminy, gdyż są one władzami publicznymi, stojącymi najbliżej mieszkańców. Natomiast szczególna rola przypada władzom państwowym i samorządowym różnych szczebli w zakresie rozbudzania gotowości obywateli do współdziałania z OC. Wśród ludności niemieckiej wyczuwalne są bowiem jeszcze uprzedzenia w stosunku do skuteczności OC, wynikające m.in. z doświadczeń II wojny światowej. Istnieje potrzeba zlikwidowania tych uprzedzeń. Uświadomienie to powinno wybiegać poza opis działania różnych broni i możliwości ochronnych i obejmować inne przedsięwzięcia, takie jak pierwsza pomoc medyczna, zasady postępowania w sytuacjach zagrożenia, adaptacja pomieszczeń na schrony lub ukrycia przed opadem promieniotwórczym i skażeniami oraz alarmowanie.
Formy tej działalności organów OC obejmują publikacje, filmy i widowiska audiowizualne, prelekcje dla środowisk masowych, konferencje, seminaria informacyjne, wystawy, odczyty, ruchome punkty informacyjno-doradcze oraz indywidualne rozmowy z mieszkańcami. Organizowane są też kilkunastogodzinne kursy dla osób kierujących samoobroną oraz praktyczne ćwiczenia służb samoobrony z udziałem mieszkańców. Obejmują one szkolenia w zakresie przedsięwzięć samopomocowych (np. pierwszą pomoc w ratowaniu życia, ratowanie zasypanych czy ochronę przed skutkami działania różnych broni). Do samoobrony włącza się organizacje pożytku publicznego, takie jak Czerwony Krzyż, stowarzyszenia humanitarne czy skauting. W miejscach pracy organizują ją kierownictwa przedsiębiorstw i zakładów użyteczności publicznej. Gmina pomaga w jej organizacji, szkoleniu personelu oraz doskonaleniu tych struktur.
Budownictwo ochronne
Schrony powinny chronić ludność przed skutkami działania różnymi broni. Ze względu na wysokie koszty budowa masowych schronów jest nie do zrealizowania. A przecież np. w strefach średnich lub lekkich szkód ochrona podstawowa może nie tylko zapewnić przeżycie ludności, ale też zmniejszyć straty i szkody. Stanowią ją piwnice budynków mieszkalnych, podziemne garaże, dworce kolei podziemnych, a także odpowiednio przystosowane pomieszczenia mieszkalne, biurowe itp. Schron domowy – w stosunku do wielkich publicznych schronów – ma poważne zalety, kosztuje o wiele mniej i, co ważniejsze, jest znacznie szybciej osiągalny. W Niemczech budowa prywatnych schronów jest finansowo wspomagana przez państwo. Zapasy środków spożywczych i innych materiałów codziennego użytku powinny wystarczyć na 14-dniowy pobyt w schronach (ukryciach).
Służba zdrowia
Główne zadania służby zdrowia w sytuacjach zagrożenia sprowadzają się do poszerzenia pojemności istniejących szpitali, urządzenia szpitali pomocniczych, zabezpieczenia dostaw środków leczniczych, czynności doradczych w dziedzinie ochrony przed bronią masowego rażenia oraz profilaktyki i leczenia skutków zdrowotnych porażenia i skażenia ludzi tą bronią. Zadaniem służby zdrowia będzie też zwalczanie epidemii, badanie przydatności do spożycia wody pitnej i użytkowej, diagnostyka mikrobiologiczna i wirusowa, utrzymanie terenowej czystości ziemi i powietrza oraz kontrola urządzeń sanitarnych i higieny pogrzebów. Szereg czynności podejmuje się już w okresie pokoju, np. zabezpieczenie materiałowe dla poszerzenia szpitali, transportu chorych i rannych.
Służba weterynaryjna
Po użyciu broni masowego rażenia niezbędna jest kontrola zdrowotna środków spożywczych. Dopuszcza się odstępstwa w określonym zakresie od surowych przepisów i norm dla żywności stosowanych w okresie pokoju, aby np. umożliwić przeżycie ludności w sytuacji kryzysowej. Z jednej strony bierze się pod uwagę sytuację zaopatrzeniową, z drugiej zaś – możliwe zagrożenia zdrowia i życia. Służba weterynaryjna współdziała w zapobieganiu lub usuwaniu szkód u zwierząt, w środkach żywnościowych pochodzenia zwierzęcego, paszy i wodzie pitnej. Przy ochronie zwierząt hodowlanych stosuje się jedynie zabezpieczenia niewymagające dużego nakładu pracy, czasu i materiałów, które mogą być przez hodowców zrealizowane tylko we własnym zakresie. W przypadku roślin użytkowych możliwości ochrony przed bronią masowego rażenia są ograniczone. Do ich ochrony przed chorobami i szkodnikami wykorzystuje się służby ochrony roślin. Celowa jest budowa pojedynczych studni zapasowych, a tam, gdzie warunki hydrogeologiczne uniemożliwiają ich budowę – zapewnienie stacjonarnych i ruchomych zbiorników wodnych.
Zabezpieczenie transportu
Katastrofy wojenne i stany krytyczne stawiają szczególnie wysokie wymagania wobec transportu. Ma on wypełnić zadania humanitarne w odniesieniu do ludności cywilnej, utrzymać ciągłość funkcjonowania gospodarki oraz zabezpieczyć zaopatrzenie ludności. Niezbędne są przygotowania transportu już w czasie pokoju, w tym dostosowanie jego infrastruktury do zadań obronnych.
Służba pocztowa i telekomunikacyjna
Konieczne jest dostosowanie zdolności usługowych tej służby do zmienionych warunków. W okresie narastającego zaniepokojenia mogą wzrosnąć potrzeby w zakresie przesyłek prywatnych w związku z zakłóceniem innych rodzajów łączności. Przesyłki od władz, organów kierowniczych OC i jednostek służby zdrowia będą miały priorytet w stosunku do innych przesyłek. Służba telekomunikacyjna zabezpiecza łączność dla OC, zaopatrzenia ludności, podtrzymania funkcji państwa i dla wsparcia sił zbrojnych.
Służba ostrzegania i alarmowania
Ma za zadanie ostrzeganie i alarmowanie ludności przed zagrożeniem (ataki powietrzne i naziemne, opad promieniotwórczy, zagrożenie bojowymi środkami biologicznymi lub chemicznymi). Do tej kompetencji należy też odwoływanie alarmów i informowanie państw sąsiednich o sytuacji alarmowej i zagrożeniu skażeniami. Ma ona zapewniony dostęp do wiarygodnych źródeł informacji oraz jest wyposażona w najnowocześniejsze środki techniki telekomunikacyjnej. Organy krajowe (regionalne) alarmowania lokalizowane są w podziemnych budowlach, wyposażonych w urządzenia i zapasy umożliwiające dłuższą działalność po odcięciu od świata zewnętrznego, w mierniki mocy dawki promieniowania jonizującego i przyrządy do wykrywania środków trujących i zagrożeń bakteryjnych (wirusowych). Służba ostrzegania i alarmowania posiada dostęp do funkcjonalnie rozmieszczonych urządzeń alarmowych, np. wysoko wydajnych syren straży pożarnej (ponadto alarmowanie jest przeprowadzane za pomocą środków społecznego przekazu). Służba meteorologiczna dostarcza różnych informacji cywilnym i wojskowym punktom dowodzenia (kierowania) i alarmowania.
Ratownictwo techniczne
W dzisiejszych warunkach OC nie może realizować zadań ratowniczych dobrą wolą i gołymi rękami. Może działać skutecznie jedynie przy użyciu najnowocześniejszych metod ratowniczych, sprzętu i przyrządów. Potrzebne jest także intensywne, nowoczesne szkolenie służb specjalnych w ratownictwie technicznym. Wyposażenie to oraz szkolenie wymaga sporych środków, których pozyskiwanie jest rozłożone w czasie.
Podstawy funkcjonowania OC w Polsce
OC w Polsce ma podobne cele i zadania jak w innych państwach członkowskich NATO. Pewna specyfika wynika m.in. z faktu istnienia obiektów potencjalnego zagrożenia u większości naszych sąsiadów w postaci kilkunastu elektrowni jądrowych. W przypadku większej awarii w tych elektrowniach, spowodowanej np. błędami obsługi lub atakiem terrorystycznym, może dojść do skażenia promieniotwórczego terytorium naszego kraju. Stąd szczególnie istotny jest problem ukryć przed opadem promieniotwórczym.
Trzeba wyraźnie zdać sobie sprawę z faktu, że możliwości organizowania akcji ratowniczych w pierwszym okresie po ataku bronią masowego rażenia, w szczególności bronią jądrową, będą bardzo ograniczone. Wynika to z charakteru samego zagrożenia, które nie dopuszcza ani wkraczania ekip ratowniczych na tereny silnie skażone promieniotwórczo, ani ewakuowania zagrożonej ludności. Podjęcie takiego działania jest równoznaczne z narażeniem zdrowia i życia zarówno członków ekip ratowniczych, jak i ludności. W ciągu kilku dni od wystąpienia opadu promieniotwórczego ciężar ochrony będzie spoczywał głównie na samoobronie ludności, znajomości zasad postępowania i metod ochrony oraz na najniższych ogniwach obrony cywilnej.
Rola państwowego szczebla systemu obrony będzie w tym czasie ograniczona do informowania mieszkańców o zagrożeniu i sposobach działania oraz przygotowania akcji ratowniczej. Trzeba pamiętać również o tym, że we współczesnej wojnie może być zagrożony cały obszar kraju, a system obronny państwa może zostać chwilowo – w niektórych swoich ogniwach – zniszczony lub sparaliżowany i dopływ informacji z jego strony dla mieszkańców określonych regionów kraju może zostać przerwany. W takich sytuacjach skuteczna samoobrona nabiera szczególnego znaczenia.
Podstawowe obowiązki organów OC w Polsce, w szczególności działających na szczeblu lokalnym, wynikają z czterech aktów prawnych. Są to ustawa o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej2, rozporządzenie w sprawie powszechnej samoobrony ludności3, rozporządzenie w sprawie systemów wykrywania skażeń i właściwości organów w tych sprawach4 oraz ustawa Prawo budowlane5.
Ustawa o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej2
Art. 137. Obrona cywilna ma na celu ochronę ludności, zakładów pracy i urządzeń użyteczności publicznej, dóbr kultury, ratowanie i udzielanie pomocy poszkodowanym w czasie wojny oraz współdziałanie w zwalczaniu klęsk żywiołowych i zagrożeń środowiska oraz usuwaniu ich skutków.
Art. 138.
  1. Formacje obrony cywilnej tworzą, w drodze rozporządzenia, ministrowie, wojewodowie, starostowie, wójtowie lub burmistrzowie (prezydenci miast) – w drodze zarządzenia, uwzględniając w szczególności: skalę występujących zagrożeń, rodzaj formacji, ich przeznaczenie oraz stan osobowy i organizację wewnętrzną.
  2. Formacje obrony cywilnej mogą tworzyć także pracodawcy.
Art. 173.
1. W ramach przygotowania do samoobrony osoby posiadające obywatelstwo polskie mogą być zobowiązane do:
1)      przygotowania ochrony budynku lub lokalu mieszkalnego oraz mienia osobistego i indywidualnego,
2)      zabezpieczenia własnych źródeł wody pitnej i środków spożywczych przed zanieczyszczeniem lub skażeniem,
3)      utrzymywania i konserwacji posiadanego oraz przydzielonego sprzętu i środków ochrony,
4)      utrzymywania i konserwacji domowych pomieszczeń ochronnych,
5)      wykonywania innych przedsięwzięć mających na celu ochronę własnego życia, zdrowia i mienia oraz udzielania pomocy poszkodowanym.
2. Obowiązki określone w ust. 1 nakładają wójtowie lub burmistrzowie (prezydenci miast).
Art. 221. 1. Terenowe organy administracji rządowej, instytucje państwowe, organy samorządu terytorialnego oraz przedsiębiorcy i inne jednostki organizacyjne mogą być zobowiązane do odpłatnego:
1) dostosowania posiadanych nieruchomości i rzeczy ruchomych do potrzeb obrony Państwa, w sposób niezmieniający ich właściwości i przeznaczenia;
2) przystosowania budowanych (przebudowywanych i rozbudowywanych) obiektów budowlanych oraz wytwarzanych rzeczy ruchomych do potrzeb obrony Państwa, w sposób niezmieniający ich właściwości i przeznaczenia;
3) gromadzenia, przechowywania i konserwacji przedmiotów niezbędnych do wykonania czynności, o których mowa w pkt. 1 i 2.
Rozporządzenie w sprawie powszechnej samoobrony ludności3
§ 10. 1. Wójt lub burmistrz (prezydent miasta), nakładając na obywateli obowiązki w zakresie przygotowań do samoobrony, określa sposoby:
1) postępowania po ogłoszeniu sygnałów alarmowych,
2) przygotowania do ochrony lokali, budynków mieszkalnych i gospodarczych, żywności, wody, płodów rolnych i pasz,
3) utrzymywania w należytym stanie technicznym sprzętu i środków ochrony,
4) przygotowania i wykorzystania domowych pomieszczeń ochronnych,
5) postępowania w rejonach porażenia, klęsk żywiołowych i innych zagrożeń oraz udzielania pomocy poszkodowanym.
2. W celu realizacji przedsięwzięć, o których mowa w ust. 1, wójt lub burmistrz (prezydent miasta):
1)   dokonuje organizacyjnego podziału zadań dla bloków, zespołów budynków i kwartałów, zlecając ich wykonanie właścicielom budynków, administracji lokali, zespołom i samorządom mieszkańców,
2)   zapewnia uwzględnienie w planach obrony cywilnej zadań w zakresie powszechnej samoobrony,
3)   dokonuje kontroli przygotowań w zakresie samoobrony.
Na rzecz ochrony ludności będzie działał również system wykrywania skażeń, ustanowiony Rozporządzeniem w sprawie systemów wykrywania skażeń i właściwości organów w tych sprawach4.
§ 3. 1. W przypadku wprowadzenia stanu nadzwyczajnego, w szczególności stanu klęski żywiołowej, w celu zapobieżenia skutkom katastrofy naturalnej, awarii technicznej lub działań terrorystycznych, mogących spowodować wystąpienie skażeń chemicznych, biologicznych lub promieniotwórczych […] systemy funkcjonują lub są uruchamiane i rozwijane w ramach jednolitego krajowego systemu wykrywania skażeń i alarmowania, zwanego dalej „krajowym systemem”.
§ 4. W skład krajowego systemu wchodzą:
1) systemy wykrywania i alarmowania o skażeniach obejmujące:
a)  system wykrywania skażeń Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej – nadzorowany przez Ministra Obrony Narodowej,
b) sieci i systemy nadzoru epidemiologicznego i kontroli chorób zakaźnych w kraju oraz krajowe punkty kontaktowe dla międzynarodowych systemów nadzoru nad zagrożeniami zdrowia lub życia dużych grup ludności – nadzorowane przez ministra właściwego do spraw zdrowia,
c)  system stacji wczesnego wykrywania skażeń promieniotwórczych i placówek prowadzących pomiary skażeń promieniotwórczych, których działania koordynuje Prezes Państwowej Agencji Atomistyki,
d)   nadzorowane przez wojewodów wojewódzkie systemy wykrywania i alarmowania oraz wojewódzkie systemy wczesnego ostrzegania o zagrożeniach […],
e)   system wykrywania i alarmowania określony w Krajowym Planie Zwalczania Zagrożeń i Zanieczyszczeń Środowiska Morskiego […].
Ponadto ustawa Prawo budowlane5 stanowi m.in.:
Art. 5.1. Obiekt budowlany wraz ze związanymi z nim urządzeniami budowlanymi należy, biorąc pod uwagę przewidywany okres użytkowania, projektować i budować w sposób określony w przepisach, w tym techniczno-budowlanych, oraz zgodnie z zasadami wiedzy technicznej, zapewniając:
6)   ochronę ludności, zgodnie z wymaganiami obrony cywilnej.
 
Źródła
  1. Weibbuch zur zivilen Verteidigung der Bundesrepublik Deutschland, Der Bundesminister des Innern, DREI KRONEN DRUCK +Co KG Efferen/Koln. Kwiecień 1972.
  2. Ustawa z 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jednolity: DzU z 2004 r. nr 241, poz. 2416, z późn. zm.).
  3. Rozporządzenie Rady Ministrów z 28 września 1993 r. w sprawie powszechnej samoobrony ludności (DzU nr 91, poz. 421).
  4. Rozporządzenie Rady Ministrów z 16 października 2006 r. w sprawie systemów wykrywania skażeń i właściwości organów w tych sprawach (DzU nr 191, poz. 1415).
  5. Ustawa z 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (DzU nr 89, poz. 414, tekst jednolity: DzU z 2003 r. nr 207, poz. 2016, z późn. zm.).
 
dr hab. inż. Stanisław Rabiej
 
W Niemczech zakłada się, że samoobrona w miejscach zamieszkania powinna się sprawdzić w przypadku działań wojennych i katastrof dnia codziennego oraz służyć zmniejszeniu strat ludzkich i materialnych. Zadania samoobrony zostały przeniesione głównie na gminy, gdyż są one władzami publicznymi, stojącymi najbliżej mieszkańców.