Ukryta symbolika ogrodów

Treść ogrodu oprócz jego funkcji i formy stanowi jeden z trzech zasadniczych jego wyróżników. Przy czym funkcja i forma są elementami łatwo odczytywalnymi, a warstwa znaczeniowa (symboliczna) często staje się nierozpoznawalna z upływem lat, mimo że to czasem właśnie ona stawała się impulsem dla kształtowania przestrzeni ogrodu2^. Są też znaczenia i symbole, których treść jest jasna i czytelna mimo upływającego czasu. Do takich zawsze zrozumiałych treści zawartych w obiektach ogrodowych należą treści religijne, związane z obiektami kultu religijnego, np. ogrody przykościelne, klasztorne, kalwarie. Łatwo odczytywalna symbolika wiąże się również z cmentarzami. W licznych założeniach rezydencjonalnych różnych epok wprowadzano warstwę symboliczną, której obecność pozwalała na podejmowanie ważnych tematów. Możliwość zrozumienia i pełnego odczytania znaczenia poszczególnych części czy całego ogrodu wiązała się ze znajomością systemu znaków, które zastosowane w ogrodzie kierowały myśli i uczucia odwiedzających ku odpowiednim zagadnieniom. Symbolika ogrodowa była i w dalszym ciągu jest realizowana zarówno poprzez plan, kompozycję ogrodu, elementy małej architektury, rzeźbę ogrodową, jak i gatunki roślin oraz stworzone z nich formy przestrzenne.

Plan ad quadratum

Do obiektów sakralnych związanych z kultem religijnym, w których symbolika pozostała czytelna i stosowana do dziś, należy wirydarz. Tworzył on najbardziej rozwinięty pod względem kompozycyjnym układ, w którym przestrzeń ogrodowa wiązała się ściśle z otaczającą architekturą budynków. Wirydarz wypełniał ozdobny ogród, który stanowił miejsce spacerów, wypoczynku i kontemplacji. Nazywany i przyrównywany był on do raju. Jego plan opierał się na podziale geometrycznym powierzchni i zazwyczaj miał on formę kwadratu lub bardzo zbliżonego do niego prostokąta. Podział był zaznaczony na obwodzie wirydarza drogami, które wewnątrz najczęściej krzyżowały się prostopadle lub po przekątnych.

W wirydarzach uprawiano przede wszystkim ozdobne rośliny kwiatowe i krzewy, a czasem również zioła. Wysokość roślin była nieznaczna, by nie przesłaniać zamykających przestrzeń wirydarza krużganków. Akcent środkowy stanowiła studnia, fontanna, rzeźba lub drzewo. Fontanna jako centralny punkt kompozycji wirydarza bowiem przypominała zakonnikom o rzece, która wypływała z Edenu. Ogród klasztorny – wirydarz z czterema bokami i fontanną na środku sugerował pewien wzorzec kosmiczny – diagram raju, do którego mnisi dochodzili przez kontemplację.

W średniowieczu kwadrat był formą bardzo uprzywilejowaną, stosowano go często jako podstawowy moduł budowli. Jeszcze w starożytności uważany był za figurę doskonałą. Cystersi twierdzili, że wirydarz założony na planie kwadratu przypomina jednocześnie o czterech rzekach w raju lub o czterech ewangelistach. Miał też swoje symboliczne znaczenie związane z czterema cnotami kardynalnymi. Podział przestrzeni ogrodu wg planu ad quadratum był szeroko stosowany również poza wirydarzem, być może początkowo z uwagi na znaczenie symboliczne. Szybko jednak przyjęła się kwadratura jako podstawa rozplanowania ogrodów z uwagi na swoje walory praktyczne.3

Od najdawniejszych czasów kształtowano też założenia sepulkralne, czyli cmentarne związane z kultem zmarłych. W chrześcijańskiej Europie przyjął się kształt cmentarza zbliżony do prostokąta z wewnętrznym podziałem wyznaczonym poprzez układ krzyżujących się dróg. Centrum cmentarza katolickiego znajdujące się właśnie w miejscu skrzyżowania głównych dróg podkreślane było obecnością kaplicy, krzyża lub świętej figury. Miejsce to, zwane niebem, uznawane było za szczególne i stanowiło punkt pochówku dla osób najważniejszych i najbardziej zasłużonych. Droga prowadząca od kościoła do cmentarza, a następnie jej przedłużenie w obrębie cmentarza to tzw. ostatnia droga zmarłego, symbolizująca obrzęd przejścia w zaświaty. Była zazwyczaj obsadzana alejowo i miała ułatwiać skupienie oraz wyciszenie odwiedzających cmentarz. Aleja stanowiła zapowiedź przestrzeni, do której wiodła – ogrodu zmarłych. Drogi w obrębie cmentarza traktowano jako strumienie światłości, a miejsca pochówku ulokowane przy drogach uznawane były za szczególnie korzystne, bowiem zmarli pochowani przy drogach częściej mogli liczyć na wspomnienie i modlitwę przechodnia. Miejsce przy ogrodzeniu w lewym narożniku cmentarza zwane było piekłem i stanowiło punkt wiecznego odpoczynku dla nieochrzszczonych dzieci, samobójców i zmarłych tragicznie. Był to obszar niepoświęcony. Zazwyczaj teren cmentarza wydzielano z otaczającej przestrzeni ogrodzeniem. Było to symboliczne ukazanie granicy świata żywych i umarłych, granicy między sacrum a profanum. Brama czy furta stanowiły miejsce, gdzie dokonywany był rytuał przekroczenia granicy, której nie wolno było przekraczać zwierzętom.

Ważną rolę na cmentarzach odgrywa roślinność i jej znaczenie symboliczne. Określone gatunki nie pojawiały się tam przypadkowo. Głównym alejom cmentarnym towarzyszyły długowieczne drzewa: lipy, żywotniki, graby, jesiony i kasztanowce. Spotykany na cmentarzach krzew kaliny zdobił zazwyczaj mogiły dziewcząt i młodzieńców, a głogi jako drzewa magiczne ozdabiały groby, a ich ciernie nie pozwalały duchom wychodzić na świat. Podobne znaczenie przypisywano robiniom akacjowym sadzonym wzdłuż ogrodzenia. Klon znajdujący się w obrębie cmentarza opiekował się duszami żywych i umarłych, miał też umiejętność odpędzania diabła, który po śmierci mógł nagabywać zmarłego. Drzewem charakterystycznym i powszechnie kojarzonym z cmentarzem był żywotnik, uznawany za symbol smutku i żałoby. Podobnie kojarzono cisy, których trwałe drewno stanowiło przeciwieństwo kruchości życia człowieka. Brzozy sadzono przy mogiłach w sąsiedztwie głowy zmarłego. Drzewa te symbolizowały litość i dobroć, a ze względu na pokrój uznawano, że opłakują i otulają zmarłych swoimi gałęziami. Wśród roślin kojarzących się z cmentarzami i uznawanych za symbole śmierci znajdują się jeszcze barwinki i bluszcze oraz zawilce gajowe, maki i aksamitki. Zwłaszcza te ostatnie utraciły współcześnie znaczenie kwiatów śmierci. 

Nasz podziw dla umiejętności planistów, fantazji i odwagi właścicieli ogrodów wzbudzają również powstałe w przeszłości rezydencjonalne założenia ogrodowe. Oglądamy wnętrza parkowe, podziwiamy pawilony oraz rzeźby otoczone pięknie ukształtowaną zielenią i często pozostajemy obojętni na przesłanie, które w przeszłości wyraźnie przemawiało do dawnych użytkowników. Są jednak symbole, których siła wyrazu nie zmienia się mimo upływu czasu. Należą do nich symbole oparte o mitologię. Wykorzystywanie tych symboli było w przeszłości częste i do dziś nie powodują trudności w interpretacji. Takim często spotykanym motywem w ogrodach była postać pegaza, uskrzydlonego konia, chętnie łączonego z zespołami fontann (Villa Lante). Nierzadko wykorzystywano jednorożca (Mirabell), postaci bogów i bogiń, a zwłaszcza Wenus, która jako bogini miłości doczekała się licznych pawilonów świątynnych w parkach całej Europy. W XIX-wiecznej Europie w licznych parkach pojawiły się symbole związane z symboliką masońską. Do najczęstszych należy motyw złamanej kolumny, której przesłanie należało odczytywać jako świadomość własnej niewiedzy. W ogrodach doby romantyzmu na terenie Polski i Niemiec charakterystycznym motywem stały się symbole patriotyczne. Ponadto bardzo charakterystyczny był labirynt, spotykany w założeniach ogrodowych różnych epok. „Wejść do labiryntu, to znaczy obrać dobrowolnie samotność”⁴. Skomplikowany rysunek dróg, prowadzący do centrum labiryntu, ukazywał w formie metafory trudy ludzkiego życia. W niektórych labiryntach wprowadzano symbole i motywy miłosne (Wersal), co miało symbolizować drogę życia pełnego pokus, niewolnego od wahań i błędów, a w innych zaś głównym stawał się motyw pamięci (Brochów, Wrocław).

W Anglii liczne ogrody krajobrazowe XVIII w. były nośnikiem aluzji politycznych, stanowiły medium, które przekazywało credo polityczne i filozoficzne właściciela. Pełniły funkcję miejsca pobudzającego do refleksji nad historią, przemijaniem kultur, związkiem człowieka i natury. Zespoły budowli, rzeźb i inskrypcji były elementem programu ogrodowego poddawanego rozlicznym interpretacjom. Warto pamiętać, że już od XVII w. rozpoczęła się jako rozrywka wyższych sfer tzw. turystyka ogrodowa. W pobliżu obiektów ogrodowych uważanych za szczególnie interesujące budowano zajazdy, a także wydawano przewodniki wyjaśniające znaczenie budynków i scen ogrodowych. Polityczne podteksty obecne były w znanych ogrodach angielskich, takich jak choćby Stow czy Chiswick. Dewaluowały się one bardzo szybko, zwrócono więc krytyczną uwagę na bezsens uwieczniania w sztuce nietrwałych manifestów politycznych. Motywy chińskie w ogrodach, tak ważne w XVIII-wiecznej sztuce ogrodowej Anglii, zyskały sympatię i zainteresowanie również ze względu na przekonanie, że Chiny na podobieństwo Rzymu stanowią wzór idealnej republiki. Tak więc stosowanie motywów chińskich wiązało się nie tylko z przekonaniem o wyższości wzorca natury, lecz także z przekonań o charakterze społecznym5.

Symbolika ogrodu często nie jest czytelna dla współczesnych i nie umiemy odczytać symbolicznego znaczenia poszczególnych elementów programowych oraz symbolicznego znaczenia ogrodu jako całości. Ten aspekt ogrodowy najszybciej ulega zatraceniu. Symbolika tak oczywista w epoce traci siłę swojego wyrazu wraz z upływem czasu i nieznajomością znaków oraz pojęć kolejnych pokoleń. Przyglądając się ogrodom, podziwiając ich piękno i harmonię, nawet nie potrafimy dostrzec ukrytych treści, a często nawet nie przychodzi nam do głowy, że mogą być one obecne w oglądanym przez nas ogrodzie. Warto więc zastanowić się, zanim zbyt pochopnie powiemy, że ogrody nie mają przed nami tajemnic.

dr Anna Majdecka-Strzeżek
Katedra Architektury Krajobrazu, SGGW Warszawa

„Ogrody stanowią układ przestrzenny w określonym środowisku przyrodniczo-geograficznym, ukształtowany plastycznie i funkcjonalnie odpowiednio do przeznaczenia i programu użytkowego. Dla danego programu przestrzeń jest tak organizowana, by można było uzyskać najkorzystniejsze cechy funkcjonalne. Organizacja przestrzeni ogrodowej polega na formowaniu wnętrz za pomocą roślinności, rzeźby terenu i innych elementów. W zależności od programu i wymagań funkcjonalnych odpowiednio dobierane są elementy i formy przestrzenne, tworzywo i sposoby kompozycyjne. Ważne znaczenie mają tu również aktualnie panujące trendy artystyczne”¹

1. Majdecki L. Historia ogrodów. Warszawa 2007.

2. Mitkowska A., Siewniak M.: Tezaurus sztuki ogrodowej. Warszawa 1998.

3. Szafrańska M. (red.): Ogród, forma, symbol, marzenie. Warszawa 1999.

4. Haber K.: Ogrody angielskie XVIII wieku ewolucja i związki z symboliką drzew. Praca magisterska. Wydział Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego. 1999.