Z głównym inspektorem ochrony środowiska Jerzym Kulińskim rozmawia Katarzyna Błachowicz ? zastępca redaktora naczelnego czasopisma ?Recykling?.

 

W służbie ochrony środowiska

 

W ostatnich latach wielokrotnie już wspominano o reformie służb ochrony środowiska. W jakim kierunku powinny one zmierzać, jeśli chodzi o samą strukturę IOŚ? Na jakim etapie znajdują się prace nad reformą Inspekcji?

 

W celu wzmocnienia roli i skuteczności działań Inspekcji Ochrony Środowiska konieczna jest jej konsolidacja poprzez odzespolenie od wojewódzkiej administracji zespolonej. Argumentem przemawiającym za odzespoleniem jest bardziej efektywne i racjonalne wykorzystanie środków w ramach jednego budżetu, przeznaczonych na realizację zadań Inspekcji. Obecne finansowanie przez budżet państwa zadań wykonywanych przez organy Inspekcji nie jest skorelowane i przebiega dwutorowo. GIOŚ i WIOŚ-e finansowane są z odrębnych części budżetu państwa, których dysponentami są różne organy. Istniejący system nie pozwala na alokację środków finansowych, zarówno pomiędzy wojewódzkimi inspektoratami ochrony środowiska, jak i pomiędzy nimi a Głównym Inspektoratem Ochrony Środowiska. Uniemożliwia to zapewnienie efektywności wykorzystania i tak bardzo skromnych środków budżetowych przekazywanych Inspekcji.

Ponadto odzespolenie ułatwi wypełnianie minimalnych kryteriów pracy inspekcji w krajach członkowskich UE, które zostały określone w rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady z 4 kwietnia 2001 r. (2001/331/EC). Wymagają one m.in. ujednoliconego planowania działań inspekcyjnych, prowadzenia spójnego rejestru kontrolowanych instalacji, oceny kontroli stanu zgodności kontrolowanych obiektów z wymogami prawnymi UE, zagwarantowania odpowiedniej częstotliwości kontroli poszczególnych rodzajów instalacji i przedkładania KE ogólnych raportów z efektów prowadzonych działań kontrolnych.

 

Czy będzie próbował Pan wzmocnić swoje służby w obliczu wejścia w życie nowych przepisów okołoodpadowych? Czy nie rodzi to określonych problemów z finansowaniem działań Inspekcji?

 

Oczywiście, że najprostszym wzmocnieniem służb ochrony środowiska byłoby zwiększenie zatrudnienia i nakładów finansowych. Jednak zdając sobie sprawę z obecnej sytuacji budżetu państwa, mam świadomość braku takiej możliwości. Dlatego będę starał się dokonać wzmocnienia skutecznego oddziaływania obecnego potencjału inspekcji, przede wszystkim poprzez powszechne stosowanie w praktyce Informatycznego Systemu Wspomagania Kontroli, który już jest wdrożony w Inspekcji, i którego cel stanowi planowanie działalności kontrolnej oraz wspomaganie przy wykonywaniu kontroli. System ten przy planowaniu kontroli wykorzystuje analizę ryzyka dla podmiotów działających i korzystających ze środowiska. Uważam, że w ten sposób wytypujemy do kontroli te jednostki, których działalność jest obciążona ryzykiem działania w sprzeczności z przepisami ochrony środowiska. Osiągniemy w ten sposób efekt nieunikalności kary w przypadku prowadzenia działalności z naruszeniem przepisów środowiskowych, a w ten sposób zwiększymy skuteczność kontroli.

Oczywiście dostrzegając problemy w finansowaniu działań inspekcji, wykorzystam wszelkie możliwości pozyskiwania środków na jej funkcjonowanie. Będę zabiegał o finansowanie działań inspekcji ze środków pomocowych Unii Europejskiej, Ministerstwa Finansów, Europejskiego Obszaru Gospodarczego, jak również ze środków Narodowego i wojewódzkich funduszów ochrony środowiska i gospodarki wodnej. Nie zaprzestanę również działań zmierzających do tego, by każde nowe zadanie przypisane do realizacji przez Inspekcję było związane z określeniem środków przeznaczonych na jego realizację z budżetu państwa.

 

 

Jakie palące problemy wymagające zmian widzi Pan w branży związanej z odpadami?

 

Największe problemy zidentyfikowane w trakcie działalności kontrolnej to: porzucanie odpadów przez podmioty prowadzące działalność na podstawie zezwolenia na zbieranie lub przetwarzanie odpadów i nagromadzenie odpadów pozostałych po prowadzonej w przeszłości działalności produkcyjnej przez m.in. zakłady państwowe. Poza tym stwierdzono wpisywanie do wojewódzkich planów gospodarki odpadami regionalnych instalacji przetwarzania odpadów komunalnych, które nie spełniają wymagań ochrony środowiska określonych dla tego rodzaju instalacji i nieprowadzenie przez gminy kontroli podmiotów odbierających odpady komunalne. Problem stanowi też kierowanie odpadów komunalnych do instalacji zastępczych z pominięciem regionalnych instalacji przetwarzania odpadów komunalnych, a także nieprzestrzeganie zasady bliskości, określonej w art. 20 Ustawy z 14 grudnia 2012 r. o odpadach (DzU z 2013 r. poz. 21, z późn. zm.), w szczególności w przypadku odpadów medycznych. Kolejne uchybienie to przekształcanie zakaźnych odpadów medycznych i weterynaryjnych metodami innymi niż termiczne unieszkodliwianie (autoklawowanie).

 

Organom ścigania zarzuca się małą skuteczność kontroli. Widzi Pan możliwość zwiększenia efektywności działań?

 

Odnosząc się do skuteczności działań kontrolnych Inspekcji Ochrony Środowiska, można powiedzieć, że Inspekcja została wyposażona w szereg narzędzi, mających na celu dyscyplinowanie podmiotów korzystających ze środowiska, w tym: mandaty karne, wnioski do innych organów administracji rządowej i samorządowej, wnioski do organów ścigania, wymierzanie w drodze decyzji administracyjnych kar pieniężnych oraz wstrzymywanie, w drodze decyzji administracyjnych, użytkowania instalacji, wstrzymanie oddania do użytkowania nowo budowanej lub przebudowanej instalacji oraz wstrzymanie działalności, w takim zakresie, jaki jest niezbędny dla zapobieżenia pogarszaniu stanu środowiska.

Wojewódzcy inspektorzy ochrony środowiska podejmują działania kontrolne i pokontrolne zgodnie z posiadanymi kompetencjami, pomimo znacznych ograniczeń kadrowych i finansowych. W 2013 r. Inspekcja Ochrony Środowiska przeprowadziła łącznie 35 100 kontroli. W związku ze stwierdzonymi naruszeniami wojewódzcy inspektorzy ochrony środowiska podjęli działania pokontrolne. Udzielono 4856 pouczeń, nałożono 1570 mandatów karnych, wydano 6439 zarządzeń pokontrolnych, wydano 3337 decyzji wymierzających kary pieniężne oraz 45 decyzji wstrzymujących.

Skuteczność działań kontrolnych Inspekcji Ochrony Środowiska jest ograniczona z powodu częstego umarzania postępowań kierowanych do organów ścigania. W 2013 r. wojewódzcy inspektorzy ochrony środowiska skierowali 81 wniosków do organów ścigania, w przypadku podejrzenia popełnienia przestępstw, w tym 71 do prokuratury, 17 do policji i jeden do Centralnego Biura Antykorupcyjnego. W 19 przypadkach prokuratorzy umorzyli śledztwo, w 24 sprawy są w toku, a w ośmiu odmówiono wszczęcia postępowania. W przypadku 10 wniosków prokuratorzy skierowali sprawę do sądów.

W większości przypadków umorzenie postępowań przez organy ścigania było spowodowane brakiem znajomości przepisów z zakresu ochrony środowiska. W związku z tym, wzorem innych krajów Unii Europejskiej, korzystne dla ochrony środowiska i przeciwdziałania przestępczości przeciwko środowisku byłoby wprowadzenie kształcenia specjalistycznego dla części prokuratorów z terenu kraju w sprawach ochrony środowiska.

 

Czy zmiany w prawie wspomogą realną walkę z przestępczością w obszarze środowiska?

 

Działania niezgodne z prawem w zakresie gospodarowania odpadami utrudniają stworzenie sprawnych i właściwie funkcjonujących systemów gospodarowania odpadami. Jest to szczególnie ważne w sytuacji, gdy masa wytwarzanych odpadów corocznie wzrasta w Polsce, w UE i w innych częściach świata, co wiąże się z postępem cywilizacyjnym. Funkcjonowanie szarej strefy w tym obszarze przynosi straty dla gospodarki kraju, ale i dla środowiska.

Dokonywane w ostatnich kilku latach zmiany przepisów prawa, odnoszące się do gospodarki odpadami, mają na celu nie tylko transpozycję przepisów unijnych, ale również uszczelnienie rynku gospodarowania różnymi strumieniami odpadów. Wprowadzane instrumenty prawne ograniczające nieprawidłowości w tym obszarze, to z jednej strony stworzenie bardziej przejrzystych wzorów dokumentów stosowanych przy ewidencjonowaniu przepływu odpadów pomiędzy uczestnikami rynku czy ujednolicenie sprawozdawczości. Natomiast z drugiej strony to działania przyporządkowane Inspekcji, takie jak rozszerzenie katalogu kar wymierzanych przez nią czy obowiązkowe kontrole określonych grup przedsiębiorców, w tym również kontrole przed wydawaniem dla tych podmiotów decyzji z zakresu gospodarki odpadami. Jak widać udział Inspekcji w przeciwdziałaniu negatywnym zjawiskom na rynku odpadów jest znaczący i jej aktywność wywiera zauważalny wpływ na przestrzeganie wymogów ochrony środowiska przez przedsiębiorców z branży odpadowej. Przykładem są przeprowadzane w ciągu ostatnich lat kontrole, sprawdzające poprawność wykonywania przez gminy zadań z zakresu gospodarki odpadami komunalnymi.

Uważam, że nowelizacja przepisów ustaw odpadowych będzie wspomagała walkę z przestępczością wobec środowiska.

 

Jakie są postępy w zakresie likwidacji szarej strefy w branżach związanych z recyklingiem pojazdów wycofanych z eksploatacji, zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym oraz gospodarką odpadami opakowaniowymi?

 

Inspekcja Ochrony Środowiska otrzymuje sygnały od uczestników rynku odpadów o rozwoju szarej strefy w gospodarce tymi rodzajami odpadów. Wiąże się to z corocznym wzrostem liczby podmiotów zajmujących się tą działalnością i zwiększaniem się konkurencji na tym rynku, co prowadzi do nielegalnych praktyk. Dotyczy to zwłaszcza gospodarowania odpadami opakowaniowymi, recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji i przetwarzania zużytego sprzętu elektrycznego oraz elektronicznego.

Widząc te problemy, IOŚ podejmuje szereg działań, zmierzających do zwiększenia efektywności likwidacji szarej strefy. Opracowano strategię postępowania kontrolnego, której istotą jest pogłębianie współpracy na szczeblu wojewódzkim z innymi organami, zwłaszcza z urzędami skarbowymi, policją, prokuraturą, nadzorem budowlanym czy Inspekcją Sanitarną i kierowanie do nich wystąpień w przypadku stwierdzenia podczas kontroli naruszeń prawa z zakresu ich kompetencji. Reagujemy również na anonimowe informacje o podejrzeniach nielegalnych działań, które docierają zarówno do GIOŚ-u, jak i WIOŚ-ów.

W każdym przypadku stwierdzenia naruszeń wymogów środowiskowych stosowane są dostępne prawnie środki oddziaływania, w kary pieniężne czy kierowanie wniosków do organów ścigania.

Ponadto od kilku lat prowadzona jest ściślejsza współpraca WIOŚ-ów z prokuraturą w sprawach dotyczących przestępstw przeciwko środowisku. W niektórych województwach odbyły się wspólne szkolenia prokuratorów i inspektorów WIOŚ-ów. Niejednokrotnie w kontrolach, np. dotyczących podejrzenia nielegalnego demontażu pojazdów, biorą udział przedstawiciele policji.

Jednak niektóre nieprawidłowości na rynku tego rodzaju odpadów, sygnalizowane przez uczestników rynku, takie jak handel dokumentami potwierdzającymi zbieranie odzysk i recykling odpadów czy obniżanie stawek za przetwarzanie odpadów, nie są typowymi przestępstwami przeciwko środowisku, ale przestępstwami stricte gospodarczymi lub skarbowymi, popełnianymi w związku z przepisami o ochronie środowiska. Dodatkowo sami uczestnicy rynku mówią o korporacyjnym współdziałaniu podmiotów w tym zakresie.

W takiej sytuacji ustawowy obowiązek ścigania sprawców wymienionych czynów mają policja, prokuratura i organy skarbowe. Czyny te niewiele różnią się np. od nielegalnych działań w obszarze handlu złomem, z którym od lat walczą organa ścigania. Natomiast materia merytoryczna obszaru gospodarowania wymienionymi odpadami jest bardziej skomplikowana, dlatego wykrycie nadużyć w tym zakresie wymaga zdecydowanego i wspólnego działania szeregu innych służb, które mogą np. kontrolować faktury i inne dokumenty finansowe, przesłuchiwać świadków czy prowadzić działania operacyjne bez wiedzy podejrzanego podmiotu.

Ponadto niejednokrotnie dokumenty na działalność niezgodną z prawem innych uczestników rynku odpadami dostarczają sami przedsiębiorcy, czasami będący świadkami takich działań. Jednak nie wspierają oni wystarczająco służb państwowych w walce z nielegalnym procederem, gdyż rzadko zawiadamiają o tym organa ścigania, mimo obowiązku spoczywającego na każdym, kto jest świadkiem popełnienia przestępstwa, a przecież ich informacje miałyby dużą wagę dowodową.

Ponieważ Inspekcja Ochrony Środowiska nie posiada uprawnień organów ścigania i w jej kompetencjach nie leży zwalczanie przestępczości gospodarczej, kroki podejmowane tylko przez nią nie wyeliminują całkowicie tego procederu.