Województwo wielkopolskie (29 825,6 km2) jest bardzo zróżnicowane przyrodniczo i pod względem zagospodarowania. Charakteryzują je tereny leśne i turystyczne na północy, rolnicze na południu i przemysłowe, z przemysłem energetycznym i wydobywczym, w części centralnej. Obok obszarów cennych przyrodniczo istnieją tereny będące pod wpływem antropopresji, silnie przekształcone, o znacznym stopniu degradacji środowiska.


Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu, realizując zadania Programu Państwowego Monitoringu Środowiska, prowadzi badania mające na celu dostarczenie wyników potrzebnych do analizy i oceny poszczególnych elementów środowiska w powiązaniu z czynnikami presji oraz do analizy i oceny określonych problemów i zjawisk zachodzących w środowisku.
Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej spowodowało konieczność dostosowania systemu monitoringu środowiska do prawa obowiązującego w Unii. Wiążą się z tym prowadzone obecnie prace legislacyjne i wdrożeniowe, zmiany w prawodawstwie polskim i wynikające z nich zmiany w systemach badań, pomiarów i ocen.
Poniżej przedstawiono w ogromnym skrócie najważniejsze zagadnienia związane z monitorowaniem stanu środowiska w Wielkopolsce. Świadomie pominięto przy tym problemy gospodarki odpadami, stanowiące zadanie Urzędu Marszałkowskiego w Poznaniu.

Jakość wód
W 2004 r. nastąpiły pierwsze zmiany w organizacji i strukturze sieci pomiarowych oraz w programach pomiarowych, uwarunkowane koniecznością dostosowania monitoringu do wymagań Unii Europejskiej. Dokonano weryfikacji lokalizacji punktów i zakresu badań. W zależności od sposobu użytkowania wód rozpoczęto badania w oparciu o programy pomiarowe, służące diagnozie jakości wód oraz ich przydatności użytkowej.
W ramach monitoringu diagnostycznego w latach 2004-2006 na terenie woj. wielkopolskiego objęto badaniami 127 rzek i kanałów o łącznej długości 4,3 tys. km. Jakość wód zaliczano do jednej z pięciu klas czystości: wody o bardzo dobrej, dobrej, zadowalającej, niezadowalającej i złej jakości.
Na żadnym stanowisku pomiarowym nie stwierdzono wód bardzo dobrej jakości, odpowiadającej I klasie czystości. Wody odznaczające się dobrą (II klasa) i zadowalającą (III klasa) jakością występują głównie w rzekach odwadniających północną część województwa. Rejon ten charakteryzuje duże zalesienie, mała gęstość zaludnienia i niewielkie uprzemysłowienie.
Do II klasy czystości zaliczono wody Rurzycy, dopływu Gwdy. Do III klasy zaklasyfikowano wody 25 rzek: Noteci (na odcinku od ujścia Gwdy do Drawy) oraz jej dopływów, Gwdy i jej dopływów, wody górnego biegu Smolnicy i Prosny oraz jej dopływu Łużycy, a także Flinty, Strugi Gołanieckiej i Czarnej Wody.
Centralną (przemysłowo-rolniczą) i południową (głównie rolniczą) część woj. wielkopolskiego charakteryzują wody niskiej jakości. Cieki prowadzą wody znacznie zanieczyszczone, a liczba wskaźników przekraczających ustalone normy jakości i częstotliwość tych przekroczeń wzrasta w przypadku rzek będących odbiornikami ścieków komunalnych i przemysłowych.
Na 115 stanowiskach pomiarowych (47% badanych) wyznaczono IV klasę czystości ze względu na podwyższone stężenia substancji biogennych i organicznych oraz stan sanitarny. Sporadycznie stwierdzano przekroczenie norm dla metali, w tym ciężkich, oraz niektórych wskaźników zanieczyszczeń przemysłowych.
Dla 13 rzek stwierdzono, w zależności od lokalizacji punktu pomiarowego oraz presji na środowisko wodne, jakość wód na poziomie IV lub V klasy czystości. Wody złej jakości, zaliczane do V klasy czystości, stwierdzono na 65 stanowiskach pomiarowych zlokalizowanych na 46 rzekach.
Obserwowana od kilku lat systematyczna poprawa jakości wód w rzekach województwa osiągnęła poziom, którego przekroczenie wymagać będzie dalszego inwestowania w urządzenia zabezpieczające środowisko wodne przed zanieczyszczeniem, działań na rzecz sanitacji obszarów wiejskich oraz stosowania tzw. dobrych praktyk rolniczych. 

Monitoring diagnostyczny jezior
Programem monitoringu objęto jeziora o powierzchni powyżej 100 ha, a także zbiorniki mniejsze, ważne ze względu na walory gospodarcze, przyrodnicze i rekreacyjne. Jeziora badane są średnio co pięć lat. W latach 1999-2006 stosowano jednolitą metodykę badań jezior – przebadano 124 akweny, w tym 40 dwukrotnie.
Spośród zbadanych jezior tylko trzy charakteryzowały się wodami I klasy czystości: Budzisławskie na Pojezierzu Gnieźnieńskim, Wapieńskie na Pojezierzu Krajeńskim oraz Jeleniowe (Piaseczno) w Dolinie Gwdy.
Wody klasy II oznaczono w 28 jeziorach. Są to w większości zbiorniki duże, o powierzchni powyżej 100 ha, średnio głębokie i głębokie, charakteryzujące się znaczną odpornością na wpływy z zewnątrz. W tej grupie znajduje się 11 jezior, w których odnotowano poprawę jakości wód z III do II klasy czystości oraz Jezioro Powidzkie – największy akwen Wielkopolski, którego stan czystości uległ poprawie z pozaklasowego.
Wody III klasy czystości wyznaczono dla 55 zbiorników. Są to jeziora o zróżnicowanej wielkości powierzchni – od 35,5 ha do 550,9 ha oraz głębokości – od płytkich 1,7 m do głębokich 36,5 m. Charakteryzuje je również bardzo zróżnicowana podatność na degradację. Wśród tych jezior w 10 stwierdzono poprawę jakości wód.
W 38 silnie zanieczyszczonych jeziorach jakość wód nie odpowiadała żadnej z klas czystości. Aż 23 charakteryzuje niska odporność na wpływy z zewnątrz. Większość badanych zbiorników przez wiele lat stanowiła odbiorniki ścieków.
Jakość wód jeziorowych może uleć poprawie dzięki prowadzeniu działań rekultywacyjnych. Prace takie mają miejsce m.in. na Jeziorach: Raczyńskim, Jaroszewskim, Kierskim i Wolsztyńskim.
W latach 19990-2006 zbadano stan czystości wód 10 sztucznych zbiorników wodnych, w tym dwa dwukrotnie. Stan wód wszystkich badanych zbiorników oceniono jako pozaklasowy.




Jakość powietrza atmosferycznego
O jakości powietrza decyduje wielkość i przestrzenny rozkład emisji ze wszystkich źródeł: punktowych, powierzchniowych i liniowych, z uwzględnieniem przepływów transgranicznych i przemian fizykochemicznych zachodzących w atmosferze.
Od 2002 r. na podstawie wyników pomiarów stężeń zanieczyszczeń w powietrzu prowadzonych w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska, wykonywane są coroczne oceny jakości powietrza atmosferycznego. Celem ocen jest uzyskanie informacji o działaniach, jakie należy podjąć na rzecz poprawy jakości powietrza lub na rzecz utrzymania tej jakości na dotychczasowym, dobrym poziomie. Zgodnie z postanowieniami nowych przepisów prawa polskiego stężenia zanieczyszczeń powinny zostać zredukowane przynajmniej do poziomu stężenia dopuszczalnego na całym terytorium kraju w określonym terminie i nie powinny przekraczać wartości dopuszczalnej po tym terminie. Jednostkowym obszarem podlegającym ocenie jest strefa, którą stanowi aglomeracja o liczbie mieszkańców powyżej 250000 lub obszar powiatu niewchodzący w skład aglomeracji.
Pomiary stężeń zanieczyszczeń powietrza w woj. wielkopolskim prowadzone są przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska i Państwową Inspekcję Sanitarną na stacjach pomiarów automatycznych i manualnych oraz na stanowiskach metody pasywnej. Strefy, w których nie są prowadzone pomiary oceniane są na zasadzie analogii do innych stref o podobnych warunkach.
W latach 2002-2006 w żadnej ze stref podlegających ocenie z uwzględnieniem kryteriów ustanowionych dla ochrony roślin nie odnotowano przekroczenia dopuszczalnego poziomu mierzonych substancji.
Nie stwierdzono również przekroczeń dopuszczalnego poziomu substancji w powietrzu ani przekroczeń dozwolonej częstości przekraczania dopuszczalnego poziomu w roku kalendarzowym – dla dwutlenku siarki, dwutlenku azotu, ołowiu, benzenu i tlenku węgla, ocenianych pod kątem ochrony zdrowia.


Pył PM10
Głównym źródłem pyłu drobnego (PM10) jest spalanie paliw w sektorze komunalno-bytowym, odpowiedzialnym za ok. 37% całkowitej emisji tego pyłu. Ważne źródło pyłu stanowi również emisja liniowa. Duży wpływ na sytuację aerosanitarną ma położenie geograficzne miast, rodzaj i charakter zabudowy miejskiej, jej lokalizacja oraz możliwość przewietrzania obszaru miasta. Przebieg rocznych serii pomiarów wykazuje wyraźną sezonową zmienność stężeń pyłu i wpływ temperatury na poziom stężeń. Szczególnie niekorzystne warunki meteorologiczne panowały w okresie zimowym w 2006 r. – bardzo niska temperatura powietrza, niskie prędkości wiatru, inwersja – powodując znaczny wzrost stężeń pyłu PM10.
W rocznej ocenie jakości powietrza dla pyłu PM10 klasyfikacja opiera się na dwóch wartościach kryterialnych: stężeniach 24-godzinnych i średnich rocznych.
W latach 2002-2004 do wartości stanowiącej kryterium oceny dodawano margines tolerancji w wysokości odpowiednio 15, 10 i 5 µg/m3, stąd wartości będące podstawą oceny pod kątem stężeń 24-godzinnych pyłu PM10 systematycznie się zmniejszały, wynosząc w latach 2002-2006 od 65 do 50 µg/m3.
W roku 2005, kiedy wartość kryterialna dla 24-godzinnych stężeń pyłu PM10 wyniosła 50 µg/m3, stwierdzono przekroczenia dopuszczalnego poziomu w trzech stacjach w Poznaniu, w stacji w Pile, w Gnieźnie oraz w Kaliszu, w liczbie powyżej dopuszczalnych 35 dni w ciągu roku. W 2006 r. poza wymienionymi stacjami, odnotowano przekroczenia normy dla 24-godzinnych stężeń pyłu PM10 w liczbie powyżej 35 dni w ciągu roku na kolejnej stacji w Poznaniu, w Lesznie i w Ostrowie Wielkopolskim.
Wartości stanowiące kryterium oceny z uwzględnieniem stężenia średniego rocznego pyłu PM10, w latach 2002-2006 kształtowały się od 44,8 µg/m3 do 40 µg/m3. Poziom wartości normatywnej miał wpływ na wynik oceny. Po raz pierwszy przekroczenie stężenia średniego rocznego pyłu PM10 odnotowano w 2005 r. w Kaliszu. W 2006 r. stwierdzono ponownie przekroczenia poziomu dopuszczalnego w Kaliszu. Wartość ponadnormatywną odnotowano również w Gnieźnie.
Dla stref, w których stwierdzono przekroczenia dopuszczalnego poziomu pyłu PM10 w 2005 r., przygotowano już programy ochrony powietrza. W obrębie poszczególnych stref należy zidentyfikować obszary przekraczania wartości dopuszczalnych.
Poza bieżącymi ocenami jakości powietrza wykonano ocenę wstępną, w ramach której zdiagnozowano poziom arsenu, kadmu, niklu oraz WWA – benzo(a)pirenu w pyle PM10 oraz zaprojektowano wojewódzki system jakości powietrza pod kątem wymagań dyrektywy 2004/107/WE. Wyniki oceny wskazują na konieczność prowadzenia pomiarów wysokiej jakości dla benzo(a)pirenu, którego stężenie w pyle PM10 jest na granicy poziomu dopuszczalnego, natomiast dla arsenu kadmu i niklu, których poziom jest niski, wystarczający będzie program mniej intensywny.
Monitoring natężenia pól elektromagnetycznych
Od 2006 r. realizowane przez WIOŚ zadania Państwowego Monitoringu Środowiska na terenie woj. wielkopolskiego zostały rozszerzone o zagadnienie pomiarów natężenia pól elektromagnetycznych. Celem pomiarów było określenie poziomu pól elektromagnetycznych w środowisku – w miejscach dostępnych dla ludności. Badane źródła emisji stanowiły instalacje związane z działalnością stacji bazowych telefonii komórkowej oraz nadajnika radiowo-telewizyjnego, zlokalizowane wśród zabudowy mieszkalnej na terenie Kalisza, Konina, Leszna, Poznania i okolic.
Badania natężenia pól elektromagnetycznych wykonane w pobliżu obiektów związanych z emisją pól nie wykazały występowania przekroczeń poziomów dopuszczalnych. Pomiary obejmowały zakres częstotliwości od 0,1 MHz do 40 GHz. W mierzonym zakresie częstotliwości pracują przede wszystkim urządzenia nadawcze radiowo-telewizyjne i urządzenia radiokomunikacji ruchomej (telefonia komórkowa). Najwyższy uzyskany poziom natężenia składowej elektrycznej pola wyniósł nieco ponad 2 V/m.
Spośród badanych obiektów najwyższe poziomy (1-2 V/m) występują w otoczeniu nadajnika radiowo-telewizyjnego TP EmiTel Sp. z o.o. Region Zachodni, przy ul. Szymanowskiego w Poznaniu. Jest to związane z dużą liczbą urządzeń nadawczych zainstalowanych na jednym maszcie, na którym zainstalowane są również urządzenia nadawcze telefonii komórkowych.
Mierzone w tych samych punktach pomiarowych wartości natężenia pola w zakresie częstotliwości od 0,1 MHz do 1000 MHz oraz w zakresie od 1 MHz do 40 GHz były do siebie zbliżone, co pozwala na stwierdzenie, że poziomy te kształtowane są przez badane instalacje. W żadnym z punktów pomiarowych położonych w pobliżu tych instalacji nie stwierdzono przekroczenia dopuszczalnego poziomu 7 V/m.

Monitoring hałasu
Hałas jest jednym z najbardziej odczuwalnych zagrożeń środowiska. Dzięki dostępnym rozwiązaniom technicznym oraz prowadzonej działalności kontrolnej, udało się w znacznej mierze ograniczyć uciążliwości akustyczne wynikające z oddziaływania hałasów przemysłowych. Z względu na powszechność występowania duży obszar objęty oddziaływaniem i liczbę ludności pozostającej w jego zasięgu, największy wpływ na klimat akustyczny wywiera hałas drogowy.
Wartości dopuszczalne poziomu hałasu dla hałasów drogowych i kolejowych wynoszą w porze dziennej – w zależności od kategorii terenu – od 50 do 65 dB, w porze nocnej 45-55 dB. W przypadku hałasów przemysłowych obowiązują wartości 45-55 dB w dzień i 40-45 dB w nocy. Spełnienie tych wymogów, szczególnie w odniesieniu do hałasów komunikacyjnych, nie gwarantuje mieszkańcom warunków, w których nie występuje uciążliwe oddziaływanie hałasu. Przyjęte standardy stanowią kompromis pomiędzy oczekiwaniami i realnymi możliwościami ograniczania hałasów komunikacyjnych.
W Wielkopolsce badania klimatu akustycznego zostały zapoczątkowane ponad 40 lat temu i wynikiem jest opracowanie emisyjnych map akustycznych dla przeszło dwudziestu miast. WIOŚ dysponuje również mapami akustycznymi dla odcinków dróg krajowych nr 2, 5, 11, 25 i 92, autostrady A2 oraz wybranych odcinków dróg wojewódzkich, leżących na terenie województwa. Zebrane materiały dokumentują stałe zwiększanie się obszarów poddanych nadmiernemu oddziaływaniu hałasu, jakkolwiek dzięki postępowi technicznemu degradacja klimatu akustycznego postępuje znacznie wolniej niż wynikałoby to ze zwiększającej się liczby źródeł hałasu, a w pewnych przypadkach osiągnięta została poprawa warunków akustycznych. Niepokojące jest równoczesne gwałtowne zmniejszanie powierzchni terenów o korzystnych warunkach akustycznych. Ograniczaniu tej tendencji ma służyć przewidziana w ustawie Prawo ochrony środowiska możliwość wyznaczenia obszarów cichych w aglomeracji lub poza nią i dalszego objęcia ich szczególną ochroną. W 2007 r. opracowano aktualną mapę akustyczną Poznania.


Degradacja klimatu akustycznego
Ze względu na częste przekraczanie dopuszczalnych wartości poziomu hałasu, w badaniach monitoringowych wskazywane są tereny najbardziej zdegradowane akustycznie, które powinny być traktowane priorytetowo podczas planowania działań naprawczych. Kryterium przynależności do tej grupy terenów stanowi przekroczenie tzw. poziomów progowych dla poszczególnych rodzajów źródeł hałasu i kategorii obiektów chronionych. Poziomy progowe dla hałasów komunikacyjnych wynoszą: 75 dB przed elewacją budynku mieszkalnego w porze dziennej i 67 dB w porze nocnej, a dla obiektów szczególnie chronionych (szkół, szpitali itp.) 65 dB w dzień i 60 dB w nocy. Dotychczas na terenie Wielkopolski stwierdzono ponad 100 przypadków przekraczania poziomów progowych, z czego kilkadziesiąt na terenie Poznania. Dotyczą one zwykle pojedynczych budynków w otoczeniu dróg krajowych, rzadziej wojewódzkich i zabudowy chronionej, zlokalizowanej w niewielkiej (do 5 m) odległości od jezdni.
Degradacja klimatu akustycznego środowiska w naszym regionie wynika również z oddziaływania hałasów lotniczych, związanych z działalnością poznańskiego lotniska cywilnego Ławica i lotniska wojskowego w Krzesinach. W tym ostatnim przypadku, ze względu na brak możliwości ograniczenia emisji hałasu i zlokalizowaną w niewielkiej odległości od lotniska zabudowę mieszkaniową, określono granice obszaru ograniczonego użytkowania.
Właściwe kształtowanie klimatu akustycznego środowiska wymaga przede wszystkim uwzględniania zagadnień akustycznych na etapie planowania przestrzennego. Stosowane są również coraz powszechniej nowoczesne rozwiązania techniczne, zmniejszające uciążliwość akustyczną komunikacji tramwajowej – konstrukcje zapewniające odpowiednią wibroizolację oraz nowe typy taboru. Jako pierwsze miasto w kraju Poznań wykorzystuje tzw. ciche nawierzchnie drogowe. Osiągane tą drogą zmniejszenie hałasu sięga 3 dB.
Kompleksowe działania prowadzące do poprawy klimatu akustycznego Poznania zostaną opracowane na podstawie najnowszej mapy akustycznej jako Program ochrony środowiska przed hałasem. Obowiązek sporządzenia programu rok po realizacji mapy akustycznej wynika z przepisów krajowych i unijnych.
Reasumując, należy podkreślić, że stan środowiska w woj. wielkopolskim ulega ciągłej, chociaż nieznacznej poprawie. Zmniejsza się oddziaływanie podmiotów gospodarczych na środowisko, prowadzone inwestycje przyczyniają się do spadku emisji zanieczyszczeń do wód, powietrza i ziemi. Rośnie rola gospodarstw domowych, utrzymania porządku i czystości na terenach miejskich i wiejskich w prawidłowej gospodarce zasobami przyrody i zmniejszaniu emisji. Jednocześnie nowe techniki pomiarowe pozwalają na wzrost dokładności i precyzję pomiarów stanowiących podstawę do oceny stanu środowiska.
 
Przedstawione materiały pochodzą z opracowanych przez WIOŚ w Poznaniu Raportów o stanie środowiska w Wielkopolsce. Dla województwa o tak zróżnicowanym charakterze stanowią wyłącznie zarys tematu i na pewno nie wyczerpują wszystkich zagadnień. W celu jak najszerszego udostępnienia informacji o stanie środowiska i wynikach działań kontrolnych utworzono na stronie internetowej WIOŚ Interaktywny Panel Danych Przestrzennych Województwa Wielkopolskiego.

Zdzisław W. Krajeński
Wielkopolski Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska