PSZOK – niezbędny element systemu odpadowego

Uwarunkowania oceny efektywności PSZOK-u

Każdy system, również gospodarowania odpadami, jest zespołem elementów w zdefiniowanym środowisku, wraz z istniejącymi pomiędzy tymi elementami i środowiskiem relacjami (powiązaniami przyczynowo-skutkowymi). Oceniając zatem efektywność PSZOK-u/sieci PSZOK-ów, należy mieć na względzie cały system odpadowy, w którym PSZOK-i są zlokalizowane. W szczególności trzeba wziąć pod uwagę fakt, iż korzyści ekologiczne w systemie gospodarowania odpadami (w postaci odebranych i zagospodarowanych w sposób właściwy odpadów komunalnych) są generowane w kilku źródłach. Zjawisko występujące, gdy korzyści ekologiczne powstałe w PSZOK-u/sieci PSZOK-ów spowodują pogorszenie osiągów w innych elementach systemu odpadowego, będzie nosiło nazwę korzyści skanibalizowanych⁶ (uzyskane korzyści w jednym elemencie systemu skanibalizowały, czyli zmniejszyły częściowo korzyści uzyskiwane do tej pory w innych obszarach). Opisaną sytuację zaprezentowano na rysunku 2, który został omówiony poniżej.

Dla uproszczenia i lepszej czytelności w analizie przyjęto 100 jednostek jako wartość odpowiadającą ilości odpadów w systemie odpadowym. W dalszej części artykułu wyjaśniono założenia poszczególnych scena-riuszy wraz z odpowiadającą im ilością odpadów w hipotetycznym systemie odpadowym.

Scenariusz 0 – „stan przed wdrożeniem PSZOK-u” obrazuje system odpadowy bez ogniwa dopełniającego, którym jest multifunkcjonalny PSZOK/centrum recyklingu czy też ich sieć. System odpadowy nie jest szczelny (następuje dekodowanie odpadów komunalnych lub ich niezgodny z przepisami/ nieujęty w sprawozdawczości kierowanej do gmin, odbiór i zagospodarowanie). Skutkuje to niepełną sprawozdawczością dotyczącą odpadów komunalnych wytwarzanych na obszarze gminy. Charakterystyczną cechą jest występowanie luki między ilością odpadów wytwarzanych a odbieranych z terenu danej gminy. Dość powszechne występowanie tego typu scenariusza zdają się potwierdzać dane statystyczne prezentowane w ujęciu historycznym oraz w ostatnich dokumentach publikowanych przez Główny Urząd Statystyczny⁷.

Scenariusz I – „stan po wdrożeniu PSZOK-u” – poprzez właściwe zorganizowanie PSZOK-u/ centrum recyklingu lub ich sieci następuję „domknięcie” się systemu odpadowego, które umożliwi odbiór wszystkich lub niemal wszystkich odpadów komunalnych wytwarzanych w gminnym systemie odpadowym (tj. niweluje w całości lub w zdecydowanej większości tzw. lukę w systemie).

Scenariusz II – „stan po wdrożeniu PSZOK-u” w sytuacji, gdy PSZOK/centrum recyklingu lub ich sieć nie jest optymalnie zaplanowana i wkomponowana w gminny system odpadowy, ale traktowana jako niezależne przedsięwzięcie. Może to skutkować zmniejszeniem strumienia odpadów trafiających do systemu z dotychczasowych źródeł na rzecz ich gromadzenia w PSZOK-ach (uzyskanie skanibalizowanych, czyli substytucyjnych korzyści w odniesieniu do osiąganych dotychczas).

Jak widać na rysunku 2, w Scenariuszu I i II korzyści uzyskane przez PSZOK (odpady odebrane w PSZOK-u) są na tym samym poziomie. Z tego punktu widzenia ocena efektywności wdrożenia PSZOK-u byłaby taka sama. Jednakże w celu pełnego zinterpretowania uzyskanej korzyści należy na PSZOK spojrzeć w szerszym, ogólnosystemowym ujęciu.

Jak zatem wypada porównanie obu scenariuszy w kontekście kryterium efektywności PSZOK-u, ale w odniesieniu do całego gminnego systemu odpadowego? Oceniając efektywność PSZOK-u w ujęciu całościowym (z perspektywy całego gminnego systemu odpadowego), można stwierdzić, iż Scenariusz II jest mniej efektywny, gdyż nie niweluje on luki (oznaczonej kolorem czerwonym na rys. 2 oraz czerwonym okręgiem na rys. 3), a jedynie częściowo ją ogranicza, czerpiąc swój potencjał w dużej mierze z innych źródeł powstawania korzyści (odebranych i prawidłowo zagospodarowanych odpadów komunalnych). Z pewnością więc sytuacja przedstawiona jako scenariusz I jest bardziej pożądana niż scenariusz II, mimo iż pozornie efektywność PSZOK-u w obu scenariuszach jest identyczna (kolor zielony na rysunku 2 i niebieski okrąg na rysunku 3).

W ocenie całościowej korzyści uzyskiwane w PSZOK-u/sieci PSZOK-ów należy oceniać, uwzględniając różnice pomiędzy korzyściami uzyskiwanymi ze źródeł na terenie gminy przed utworzeniem PSZOK-u a rzeczywistym wpływem PSZOK-u na istniejącą lukę w gminnym systemie odpadowym. Warto też spojrzeć na gminny system odpadowy jako na całość.

W celu bardziej szczegółowego zobrazowania właściwego procesu oceny PSZOK-u/ sieci PSZOK-ów w gminnym systemie odpadowym na rysunku 3 porównano scenariusze uwzględniające m.in. różne źródła korzyści (odebranych i prawidłowo zagospodarowanych odpadów komunalnych) w hipotetycznym gminnym systemie odpadowym.

Korzyści z PSZOK-u w systemie odpadowym wg Scenariusza II po skanibalizowaniu (pomniejszeniu o korzyści, które osiągnięto w wyniku zmniejszenia tych do tej pory uzyskiwanych, adekwatnych strukturą do przedstawionych w Scenariuszu I), wyniosą 5 jednostek, co znaczy, że są wyraźnie gorsze od tych uzyskanych w Scenariuszu I, tj. 15 jednostek (efekt uzyskany ze zmniejszenia „luki” bez wpływu na uzyskiwane do tej pory – czerwony okrąg na rysunku 3). Ukazane proporcje w zakresie udziałów poszczególnych źródeł wytwarzania odpadów komunalnych wynikają z doświadczeń autorów zakresie bilansowania i oceny gminnych systemów odpadowych i zostały przyjęte jako wystarczająco reprezentatywne na potrzeby niniejszego artykułu.

Zatem uzyskanie najkorzystniejszego (z punktu widzenia efektywności gminnego systemu odpadowego) skutku utworzenia PSZOK-u/sieci PSZOK-ów jest możliwe jedynie przy kompleksowym planowaniu kształtu systemu odpadowego, już z uwzględnieniem jego nowych elementów (PSZOK-ów) na poziomie całej gminy.

W związku z tym przedsięwzięcia typu PSZOK nie powinny być traktowanej oceniane niezależnie od systemu odpadowego, gdyż może to prowadzić np. do niewłaściwego interpretowania korzyści uzyskanych poprzez PSZOK/sieci PSZOK-ów.