WWF Polska rekomenduje jak odratować Odrę

WWF to niezależna organizacja ochrony środowiska, wspierana przez ponad 35 milionów ludzi, której globalna sieć jest aktywna w niemal 100 krajach. Misją organizacji jest powstrzymanie degradacji środowiska naturalnego naszej planety i kształtowanie przyszłości, w której ludzie będą żyli w harmonii z przyrodą poprzez ochronę światowej różnorodności biologicznej, zrównoważone wykorzystanie zasobów odnawialnych oraz ograniczenie zanieczyszczenia i marnotrawstwa. WWF Polska właśnie opublikowała wnioski i rekomendacje w sprawie odratowania Odry.

Rządowy raport o Odrze

Choć rządowy „Wstępny raport Zespołu ds. sytuacji na Odrze” z 30 września br. opisuje skutki katastrofy, to jednak nie spełnia on w całości społecznych oczekiwań, ponieważ:

• nie wskazuje bezpośredniej przyczyny masowego umierania ryb i innych zwierząt wodnych;
• nie wskazuje podmiotów odpowiedzialnych za wystąpienie katastrofy;
• nie ocenia działania instytucji oraz służb odpowiedzialnych za gospodarowanie wodami i stan ekologiczny polskich wód, monitoring wód, a także reagowanie na wypadek awarii i usuwanie jej skutków;
• nie przedstawia kierunku odbudowy zniszczonego ekosystemu Odry ani działań przeciwdziałających powtórzeniu się podobnej katastrofy.

Wstępny raport rządowy, przygotowany na zlecenie Ministerstwa Klimatu i Środowiska, za cel główny stawia sobie jedynie zgromadzenie materiału faktograficznego oraz wyjaśnienie bezpośrednich w lipcu i sierpniu 2022 roku.

Braki w raporcie

Aktualnie czekamy na kolejną, ostateczną wersję rządowego raportu. To, co zdaniem WWF Polska powinno być celem końcowego raportu, to wyjaśnienie:

1. Pierwotnych przyczyn katastrofy, w tym źródła i przyczyny rozwinięcia się zakwitu Prymesium parvum (tzw. złotych alg) oraz uwolnienia toksyny w wodach Odry.
2. Przebiegu zdarzenia, wraz ze szczególnym uwzględnieniem przyczyn, dla których pierwsze śnięcia ryb z marca 2022 w Kanale Gliwickim uznano za nieistotne i nie interweniowano.
3. Przyczyn niedziałania systemu zarządzania wodami, który powinien służyć ochronie wód i poprawie ich stanu.
4. Przyczyn, dla których błędnie ustalono limity zrzutu zanieczyszczeń i wydano pozwolenia wodno–prawne na zrzuty wód zasolonych i zanieczyszczeń w skali, która prowadzi do stałego, ponadnormatywnego zanieczyszczenia i zasolenia wód Odry.
5. Przyczyn, dlaczego odstąpiono od realizacji celów Ramowej Dyrektywy Wodnej i nie zrealizowano założonych do 2021 roku celów w zakresie osiągniecia dobrego stanu i dobrego potencjału ekologicznego jednolitych części wód w Odrze i jej dopływach.

– Końcowy raport powinien wyjaśnić również, dlaczego aktualny system monitoringu wód płynących nie zadziałał efektywnie. Powinien dostarczyć odpowiedź na pytanie o brak przekazywania informacji o katastrofie społeczeństwu oraz dlaczego strona niemiecka nie została poinformowania o rozwoju sytuacji po stronie polskiej i przemieszczaniu zanieczyszczenia. Społeczeństwo powinno poznać również przyczyny, dla których wystąpił brak działania lub opóźnienia w działaniu organów państwowych, w tym odpowiedzialnych za ochronę środowiska. To są kwestie kluczowe – mówi dr Alicja Pawelec, specjalistka WWF ds. ochrony ekosystemów wodnych.

Specustawa

Ministerstwo Infrastruktury, zarządzające obecnie wodami, chce realizować plan ratunkowy poprzez wprowadzenie specjalnej specustawy dotyczącej Odry. Niestety już wstępnie zaprezentowane założenia specustawy są sprzeczne z aktualną wiedzą naukową oraz niezgodne z Ramową Dyrektywą Wodną i spowodują wyłącznie pogorszenie stanu ekologicznego Odry oraz narażenie jej na podobne katastrofy w przyszłości. Program inwestycyjny, zapowiadany przez pełnomocnika rządu ds. gospodarki wodą, przewiduje m.in. dalsze przekształcanie rzek – budowę zbiorników wodnych, stopni wodnych i inne inwestycje. Co więcej, plany te zakładają uproszczenie procedur inwestycyjnych związanych z przygotowaniem raportów oddziaływania na środowisko i uzyskiwaniem pozwoleń na budowę dla tych przedsięwzięć. Potrzebny jest jak najszybszy plan rewitalizacji Odry i przywrócenia jej stanu przyrodniczego do stanu przynajmniej sprzed skażenia.

Czy Odrze zagraża kolejna katastrofa?

Co i w jakiej ilości dostaje się do polskich rzek dla obywateli pozostaje zagadką. Żadna instytucja państwowa nie monitoruje na bieżąco stanu rzek. Przepisy nie są egzekwowane, a kary za zatruwanie środowiska nie odstraszają. Szwankuje także system nadzoru i przeciwdziałania katastrofom ekologicznym. Ścieki w rzekach są praktycznie poza kontrolą. Ścieki zasolonych wód (prawdopodobnie z kopalń) w połączeniu z suszą i upałami stworzyły niszczącą dla Odry mieszankę. Fundacja WWF Polska wskazuje, że dalsze zrzuty wód zasolonych mogą zagrażać ekosystemowi drugiej co do wielkości rzeki w Polsce. Kontynuacja działań inwestycyjnych na Odrze (w tym regulacja, budowa i modernizacja ostróg oraz budowa kolejnych stopni wodnych, które mają służyć przekształceniu Odry w drogę wodną) także może spowodować pogłębienie złego stanu rzeki i ryzyko katastrof ekologicznych w kolejnych latach. Katastrofa może się powtórzyć, jeśli ponownie wystąpią warunki hydrometeorologiczne podobne do tych z lata 2022 r., wynikające ze zmiany klimatu. Taki scenariusz zagraża również innym rzekom w Polsce. WWF Polska, wraz z ekspertami, przygotowała rekomendacje działań, które pomogą zapobiegać kolejnym katastrofom.

Działania doraźne

Wśród działań doraźnych na pierwszy plan wysuwa się odstąpienie od prac regulacyjnych na Odrze oraz od przyszłych regulacji i przegradzania Odry zaporami (m.in. w Ścinawie i Lubiążu). Zaoszczędzone w ten sposób pieniądze należy przeznaczyć na odbudowę ekosystemu Odry, wzmocnienie jej zdolności samooczyszczania i odporności na awarie oraz zmiany klimatyczne, a także na działania prewencyjne dla zapobieżenia powtarzaniu się katastrof ekologicznych, podobnych do tej z roku 2022. W dalszej kolejności należy zaplanować i przeprowadzić działania technologiczne, usprawniające systemy oczyszczania ścieków przemysłowych i wód zasolonych. Konieczne jest również pełne wdrożenie Krajowego Programu Renaturyzacji Wód Powierzchniowych (programu, który powstał na zlecenie rządu w 2020 r. i nie jest do tej pory w pełni realizowany).

– To, co w tej chwili jest najpilniejsze, to zmiana zarządzania wodami ukierunkowana na renaturyzację rzek i zwiększanie zasobów dolin rzecznych i doliny Odry poprzez zwiększenie naturalnej retencji wody w całej zlewni – mówi Piotr Nieznański, doradca Zarządu WWF ds. Środowiskowych.

Działania systemowe

Tu przede wszystkim konieczna jest poprawa działania systemu pozwoleń wodnoprawnych, a także organizacja systemu skutecznej kontroli użytkowników wód i nielegalnych zrzutów ścieków do rzek, poprzez automatyczne stacje monitorujące stan wód, rozmieszczone w lokalizacjach umożliwiających zidentyfikowanie źródła zanieczyszczeń. Niezbędna jest również weryfikacja procedur zarządzania kryzysowego, w tym Planów Zarządzania Kryzysowego i kompetencji podmiotów działających w ramach tzw. siatki bezpieczeństwa. Rząd powinien przedstawić plany odbudowy ekosystemu Odry, w szczególności w zakresie inwestycji planowanych przez Ministerstwo Infrastruktury. Zdaniem ekspertów konieczne jest włączenie organizacji społecznych oraz organizacji naukowych w realizację planów odbudowy ekosystemu Odry. W celu ochrony naszego wspólnego dobra, jakimi są wody powierzchniowe, w tym polskie rzeki, i w celu poprawy ich stanu, zarządzanie wodami powinno być prowadzone w całości pod nadzorem Ministerstwa Klimatu i Środowiska.

Pełna treść wniosków i rekomendacji:

analiza_ekspercka_odra_pelna_wersja

analiza_ekspercka_odra_skrot

wnioski_i_rekomendacje_odra

źródło: media.wwf.pl