Zakupy świąteczne w duchu circular economy

Lubimy dawać i dostawać prezenty. W okresie przedświątecznym 10% wszystkich naszych zakupów stanowią podarunki dla najbliższych. W wielu społeczeństwach obdarowywanie się prezentami stanowi ważny rytuał. W ten sposób buduje się wzajemne relacje. Podarunki socjalizują, wskazują role społeczne, a także pozwalają na tworzenie hierarchii i podkreślają wyjątkowość wydarzeń. Obyczaj dawania prezentów jest w Polce narodową tradycji i należy do obowiązków towarzyskich.

Większość z nas nie wyobraża sobie świąt Bożego Narodzenia bez sterty pakunków ułożonych pod choinką. Już od połowy listopada, jak tylko ze sklepów znikną znicze, jesteśmy kuszeni atmosferą świąt, która zachęca do kupowania prezentów – niekoniecznie przemyślanych i trafionych. Zakupy często robione są także pod presją marketingowych trików czy czasu, a także sytuacji, w których po prostu nie wypada przyjść bez prezentu. Nie inaczej jest w przypadku, gdy chcemy zrobić przemyślany prezent ukochanej osobie. Ogromna liczba ofert i reklam powoduje, że każdy prezent staje się tym idealnym i pożądanym, co znacznie utrudnia wybór.

Jak być „eko”? Jak być świadomym?

W okresie świątecznego szaleństwa zakupowego częściej niż w innych miesiącach pojawia się pytanie, jak w tym czasie zachować się w zgodzie z ideą gospodarki obiegu zamkniętego, jak spędzić święta „ekologicznie” i jak stać się świadomym konsumentem. Aspekt odpowiedzialnych zakupów, oczywiście, nie dotyczy jedynie prezentów świątecznych.

Szał świątecznych zakupów ogarnia wszystkie branże. Zachowujmy się więc rozsądnie również przy zakupach spożywczych. Żywność kupowana w nadmiarze jest marnotrawiona w ogromnych ilościach. Świadomy konsument to ktoś, kto zna podstawowe triki marketingowe, umie czytać ze zrozumieniem etykiety umieszczone na produktach, wie, co to jest Fair Trade (Sprawiedliwy Handel), rozpoznaje podstawowe znaki ecolabellingu (ekoetykietowania), a także ma chociaż ogólne pojęcie o tym, czym są gospodarka cyrkularna i cykl życia produktu.

Czy dla potencjalnego Kowalskiego nie jest to zbyt duży ładunek informacji? Czy nie zgubi się on w gąszczu informacji i nie dokona złego wyboru zakupowego? Chociażby w przypadku wyrażenia prostego „eko” istnieje ogromne zamieszanie. Aktualnie wszystkie produkty, które tylko można, oznaczane są tym przedrostkiem w ramach zachęty do kupowania. Niestety, nie wszystkie z tak nazywanych wyrobów spełniają wymogi ecolabellingu. W jaki sposób nauczyć się postępować świadomie?

Dużą rolę odgrywa tutaj edukacja, która powinna być prowadzona już od najmłodszych lat. Kolejną ważną kwestią jest działalność firm odpowiedzialnych społecznie, zgodnie z duchem CSR (Corporate Social Responsibility). Przedsiębiorstwa, które wskazują kierunek działań zgodnych z ideą gospodarki o obiegu zamkniętym, nie powinny stwarzać kampanii fałszywie przedstawiających działania prośrodowiskowe niezwiązane z najbardziej kontrowersyjnymi elementami ich działalności. Chociażby firma produkująca wody w plastikowych butelkach powinna dołożyć starań do ograniczenia produkcji plastiku, zastąpienia go innym przyjaznym środowisku tworzywem czy też działań pozwalających na czyszczenie oceanów z zalegających tam odpadów, a nie ruszać z kampanią sadzenia drzew. Samo sadzenie drzew, oczywiście, nie jest niczym złym, ale nie przynosi korzystnego efektu będącego bezpośrednią odpowiedzią na szkodliwą działalność zakładu.

Techniki sprzedażowe

Skala wykorzystywanych manipulacji sprzedażowych jest ogromna i są one coraz bardziej wyrafinowane. Nieliczni umieją odeprzeć atakujące ich ze wszystkich stron nachalne komunikaty. Zakupy są bowiem grą handlową pomiędzy sprzedawcą a konsumentem. Pytanie, czy zaufamy sprzedawcy, czy też włączymy czujność i nie damy się nabrać na kolejne marketingowe sztuczki?

Nie da się ukryć, że zakupy sprawiają nam przyjemność i nie chcemy z nich rezygnować, nie można też liczyć na to, iż różnego typu działania marketingowe zostaną ograniczone, gdyż przekładają się one na wymierne zyski ze sprzedaży. Dlatego też wiedza i świadomość dotycząca funkcjonowania procesów rynkowych pozwala na dokonywanie właściwszego wyboru zakupowego. Najpopularniejsze triki marketingowe dotyczą kilku różnych kategorii, takich jak ceny (magia końcówki 99 gr, ceny od…), opakowań (dobór kolorów, wielkość opakowania), oferty (promocja „tylko teraz”, bon na dalsze zakupy), atakowania zmysłów (dedykowane aromaty, odpowiednio dobrana muzyka), oddziaływania marki lub logo (nazwa marki), wyreżyserowanej komunikacji sprzedawcy z klientem (wystudiowana grzeczność), manipulacji emocjami (darmowe próbki) czy też działań w zakresie merchandisingu, czyli wystroju pomieszczeń handlowych i odpowiedniej prezentacji towarów (rozmieszczenie produktów, wielkość koszyków).

W okresie świąt Bożego Narodzenia bardzo dużą rolę w zwiększaniu sprzedaży odgrywa odwoływanie się do wspomnień i skojarzeń poprzez odpowiednio dobraną muzykę, zapach pierników czy też wystrój pełen bombek i lampek choinkowych. Handlowcy odwołują się również do naszych emocji i wrażliwości na ludzką krzywdę, które przed świętami przybierają na sile, oraz do manipulacji poprzez dzieci (mamo, a kupisz mi?).

Sprawiedliwy handel i ecolabelling

Kupując produkty z logo Fair Trade, wspieramy rozwój przedsiębiorstw z krajów Trzeciego Świata. Producent danego wyrobu otrzymał za nie sprawiedliwą cenę, a towar podlegał kontroli jakości na każdym etapie produkcji. Oznacza to w praktyce, że w danym zakładzie w tych krajach pracownicy otrzymują wynagrodzenie, za które mogą godnie żyć bez wyzyskiwania. Nie zatrudnia się nieletnich, a praca jest legalna.

Główne założenia Fair Trade to zapłata za pracę zgodna z lokalnymi uwarunkowaniami zatrudnienia, a cena musi pokrywać koszty produkcji, uczciwe stosunki handlowe, zapewnienie bezpiecznych warunków pracy oraz zgodny z prawem godzinny wymiar pracy. Obowiązują w nim zakaz dyskryminacji, zakaz zastraszania, kar cielesnych itp. Konsument ma przez to większą świadomość dotyczącą kupowanych produktów i warunków, w jakich te produkty powstały. Certyfikaty Fair Trade przyznaje się m.in. takim produktom jak: banany, cukier, kawa, kakao, herbata, ryż, przyprawy, wino, rękodzieło, sprzęt sportowy i odzież.

Wybór prezentu zgodny z naszymi potrzebami i zarazem odpowiedzialny środowiskowo powinno ułatwić konsumentom czytanie informacji znajdujących się na opakowaniu produktu. Podczas zakupów warto zatem zwracać uwagę na ekoznaki. Ekoznakowanie jest dobrowolną metodą certyfikacji i znakowania produktów i usług, wskazującą na ich efektywność środowiskową. Oznakowanie takie w ramach określonej kategorii pozwala na wskazanie wyrobu bardziej przyjaznego dla środowiska i spełniającego wyższe normy środowiskowe niż określone prawnie.

Ubieganie się o znakowanie dla danego produktu jest dobrowolne. Uzyskanie ekoetykiety uzależnione jest od oceny, jaką produktowi wystawi komisja przyznająca znak, i czasowo ograniczone, najczęściej na okres trzech lat. Po tym czasie należy dokonać kolejnej weryfikacji. Istnieje wiele różnych klasyfikacji etykiet w zależności od kraju, regionu czy rodzaju działalności. W Polsce dla krajowych i zagranicznych produktów Polskie Centrum Badań i Certyfikacji przyznaje Ekoznak. W UE przyznawanie oznaczeń ekologicznych należy do Europejskiej Organizacji ds. Ekoznaku. W przypadku ekoznakowania brane jest pod uwagę oddziaływanie danego wyrobu na środowisko podczas całego cyklu życia lub jedynie pewne aspekty środowiskowe, np. zużycie wody, zużycie energii, zastosowanie nawozów do produkcji żywności.

Klasy energetyczne i cykl życia

Czym innym, ale nie mniej ważnym niż ecolabelling są oznaczenia dotyczące klas energetycznych produktu dla sprzętu AGD, wskazujące na zużycie energii, a w przypadku pralek i zmywarek również wody. Klasa efektywności energetycznej produktu wyrażona jest w kilowatogodzinach na rok i można ją odczytać z oznaczenia na czarnej strzałce po prawej stronie naklejki. Jest to informacja, jak dany produkt przedstawia się na tle średniej danej klasy.

Dla kupującego wybór klasy energetycznej to przede wszystkim oszczędności finansowe na rachunkach za prąd i wodę. Jednakże są to również realne korzyści środowiskowe, związane z ograniczeniem wykorzystywania zasobów naturalnych.

Zgodnie z ideą gospodarki cyrkularnej, jednakowo ważny jest każdy etap całego cyklu życia prezentu – od użytych materiałów do jego produkcji po końcowe zagospodarowanie. Zatem kupując prezenty, należy zastanowić się nie tylko nad tym, czy prezent będzie trafiony, ale także z czego został zrobiony i w jaki sposób zostanie zagospodarowany, jeżeli nie spodoba się obdarowanemu lub co zrobi obdarowany, gdy już przestanie go używać. Wyobraźnia ludzka nie zna granic, przez co potrafimy dostosować się do warunków zmieniającego się świata i znajdować odpowiedź na środowiskowo przyjazne prezenty, jednocześnie nie ograniczając możliwości zakupowych, a jedynie modyfikując je w pewnym kierunku.

Prezenty wspierające GOZ

Świąteczne prezenty wspierające gospodarkę obiegu zamkniętego można podzielić na cztery główne kategorie. Na popularności zyskują podarunki niematerialne, czyli dotyczące wspólnie spędzonego czasu (np. wyjście do teatru) lub pozwalające na rozwijanie nowych umiejętności i pasji obdarowanego, np. karnet na siłownię czy kurs wspinaczki.

Kolejną grupą są wszystkie prezenty z kategorii „eko”, które nie tylko powstały z poszanowaniem środowiska naturalnego, ale też pozwolą na dalsze ograniczanie negatywnego oddziaływania, np. ładowarki solarne, baterie ładowane podczas jazdy rowerem czy torby ze specjalnych tworzyw. Już kilka lat temu pewna polska firma rozpoczęła produkcję plecaków i toreb z materiałów pochodzących z recyklingu banerów i węży strażackich. Każda z toreb ma niepowtarzalny design i jest bardzo trwała. Interesującym prezentem mogą być produkty powstałe z upcyklingu, czyli nadanie starym, niepotrzebnym przedmiotom wyższego obiegu i zmiana ich funkcji. Jedna z firm w Ameryce produkuje notesy z torebek po chipsach, kołonotatnik z pudełek po płatkach czy plecak z folii po napojach lub doniczki z pojemników po jogurcie. Upcykling często wiąże się także z działalnością spółdzielni socjalnych czy organizacji pozarządowych wytwarzających przedmioty sztuki użytkowej, nie tylko używając do tego celu materiałów odpadowych, ale również angażując ludzi, dla których ciężka praca okazała się drugą szansą i drogą powrotu do społeczeństwa lub dla których istotna jest misja społeczna i zbieranie funduszy na szczytne cele.

Trzecią kategorię stanowią podarunki wyprodukowane przez odpowiedzialne przedsiębiorstwa, które – oprócz korzyści ekonomicznych – uwzględniają również wymiar społeczny i środowiskowy. Wytwarzając nasze prezenty, utożsamiają się z ważnymi dla nas wartościami.

Ostatnią kategorią prezentów świątecznych zgodnych z ideą gospodarki cyrkularnej są podarunki handmade, np. własnoręcznie upieczone pierniki lub domowa nalewka. Istotnym elementem każdego prezentu jest jego opakowanie. Tutaj również warto zwrócić uwagę na materiał, z którego zostało ono wykonane. Może być wykonane z tworzywa z recyklingu, co ograniczy ilość powstających odpadów. Ostatnio modne staje się pakowanie prezentów w gazety rodem z czasów PRL-u. Z ciekawymi ozdobami z drewna czy gałązkami świerku może stanowić interesujące rozwiązanie. Opakowanie może również być częścią prezentu w wersji użytkowej, np. ozdobne pudełko może być później wykorzystywane na różne drobiazgi. Rozwiązań tego typu na niebanalne opakowanie zgodne z gospodarką cyrkularną jest bardzo dużo, wystarczy puścić wodze wyobraźni albo zaczerpnąć z bogatych zasobów Internetu.

Nasza wspólna przyszłość

Odpowiedzialność to sztuka wyboru tego, w jakim świecie przyjdzie nam żyć w przyszłości. Badania dotyczące odpowiedzialności konsumenta wskazują, iż kwestie związane ze zrównoważonym rozwojem w decyzjach zakupowych respondentów nadal mają minimalne znaczenie. Najważniejszym wyznacznikiem decyzji prezentowych ciągle jest cena. Podejście to powoli ulega zmianie, ale nadal potrzebna jest edukacja – i to od najmłodszych lat – w kwestii naszego wpływu na otaczający świat.

Każdy z nas ma wpływ na wspólną przyszłość. To od nas zależy, czy będziemy żyć w skażonym środowisku, zasypywanym w każde święta górą odpadów, czy pomyślimy o nas samych i przyszłych pokoleniach podczas robienia świątecznych prezentów. Robiąc przemyślane zakupy świąteczne, możemy podarować naszym bliskim nie tylko zabawki, sprzęt elektroniczny, czekoladki czy krawat, ale również czyste powietrze, stabilny klimat i lepszą przyszłość naszej planety.

Tekst pojawił się pierwotnie na łamach grudniowego wydania miesięcznika “Energia i Recykling”