Zieleń w przestrzeni publicznej

Wizerunek miast oraz ich klimat społeczny kształtuje przede wszystkim przestrzeń publiczna. Powszechnie dostępna, oglądana, dotykana, komentowana staje się jakby sceną miejską, gdzie odbywa się odwieczna walka dwóch żywiołów – architektury i natury. To teatr, w którym widzem jest przechodzień.

Spektakl ten może wiać nudą lub bawić, nużyć banałem albo zaskakiwać, prowokować do złości bądź urzekać harmonią, uderzać brzydotą lub zachwycać pięknem. Jego nieodłączną cechę stanowi fakt, że jest to teatr całodobowy, od którego nie ma ucieczki. Spektakl, który jest wypadkową działań wielu czynników, ale zarazem dobrem (lub ciężarem) wspólnym, powszechnym. Przestrzeń publiczna jest uzupełnieniem i przedłużeniem przestrzeni prywatnej, którą stanowią mieszkania, domy, ogrody. I o ile te ostatnie mogą być kreowane wedle osobistych gustów, o tyle przestrzeń publiczna musi bazować na umowie społecznej, jaką jest projekt zagospodarowania przestrzennego. On z kolei stanowi początek realnych przekształceń w obrębie wspólnoty miejskiej – zarówno w aspekcie krajobrazowym, jak i społecznym.

Dlatego tak istotne jest zapoznanie włodarzy miast ze znaczeniem przyjaznej i dobrze skonstruowanej przestrzeni społecznej, którą może stać się przestrzeń publiczna. Równie ważne jest podkreślenie odpowiedzialności projektantów za linie i koła narysowane na projektach, w których idee, zamierzenia i pobożne życzenia zamieniane są na trzy wymiary oraz czas (kompozycja złożona z roślin musi go mieć, aby zaistnieć w pełni), które po zatwierdzeniu dokumentacji, zaczynają żyć własnym życiem.

Choć wszyscy przyznamy, że przestrzeń publiczna jest nieodłącznym atrybutem miast (wszak w miastach ludzie gromadzą się, by być bliżej siebie), to nie zawsze zdajemy sobie sprawę ze złożoności i wieloznaczności przestrzeni. Nie zawsze uświadamiamy sobie, że może ona być np. „sercem miasta”, czego dowodem są wizerunki rynków czy głównych ulic miast na wielu obwolutach map. Choć są to znaki rozpoznawcze miast, to miejscem szczególnym stają się dopiero wtedy, gdy tam dotrzemy. Możemy znaleźć wśród nich także takie ulice i place, które będą rozdzielały ruch miejski. Przestrzeń może też pełnić funkcję drogowskazu – gdy jest czytelna i niepowtarzalna w swej formie, będzie niezastąpioną wskazówką w trakcie jazdy po mieście. Funkcję szczególną będą pełniły miejsca reprezentacyjne, posiadające wysoką rangę estetyczną. Stają się one oprawą dla zaakcentowania miejskich dominant, tzw. superbudynków, które w swej formie są bardziej prestiżowe i oryginalne niż inne miejskie budowle.

Jednak przestrzeń publiczna może też być symbolem. Niektóre ulice czy place były przecież niemymi świadkami licznych wydarzeń historycznych i zyskały tym samym swoje miejsce w kronikach i ludzkiej pamięci. Miejsca-symbole mają pewien ładunek emocjonalny, kojarzony z wolnością, nowoczesnością czy tradycją. Przestrzeń jako element krajobrazu, jeśli posiada atrakcyjną formę przestrzenną, może stanowić ciekawy element widokowy i stać się także miejskim krajobrazem „pocztówkowym”. 

Sceniczny charakter takich miejsc jak Piazetta w Wenecji sam narzuca spojrzenie na przestrzeń jako na arenę życia miejskiego. W dosłownym tego słowa znaczeniu funkcjonują Schody Hiszpańskie w Rzymie, gdzie corocznie odbywają się pokazy czołowych projektantów mody. Sceną również staje się okresowo Plac Zamkowy w Warszawie, Rynek w Krakowie czy Wrocławiu podczas koncertów muzycznych i różnego rodzaju występów. O tej funkcji – plenerowej sali koncertowej, teatralnej i wystawowej – ich założyciele nawet mogli nie pomyśleć, ona po prostu zaistniała. Dopiero współcześnie dostrzeżono i wykorzystano potencjał rozległej przestrzeni z krajobrazowym, niemal scenicznym foyer, kulisami i scenografią.

Z perspektywy „salonu miejskiego” znajdziemy miejsca przechadzek i spotkań. Jeśli wielkość powierzchni na to pozwala, a ruch uliczny nie odstrasza, to przestrzeń o ruchliwej scenerii i wielu dodatkowych atrakcjach (obiekty gastronomiczne i handlowe) stanowi doskonały punkt spotkań towarzyskich. Ten społeczny i integracyjny aspekt życia społeczności miejskiej został poruszony w „Nowej Karcie Ateńskiej” (zasady planowania miast przyjęte przez Europejską Radę Urbanistów z 1998 r.), podyktowany niepokojem o jakość więzi społecznych w miejskich wspólnotach: „…należy popierać urządzenia socjalne i kulturalne na szczeblu lokalnym, które ułatwiają kontakty międzyludzkie i wzajemne zrozumienie. […] Należy odtworzyć przestrzenie publiczne tak, aby znów mogło się tam rozwijać poczucie wspólnoty w spontanicznych działaniach społecznych”. Dlatego w przestrzeni miast znajdziemy również miejsca manifestacji i wystąpień publicznych. Tę funkcję place miejskie pełniły już w starożytności – na agorze odczytywano edykty, wyroki, organizowano zgromadzenia obywateli i sądy. Nadal wolna i należąca do wszystkich przestrzeń gromadzi obywateli chcących wyrazić swoją wolę. Place publiczne to także miejsca targowe. I również w tym przypadku funkcjonowały one już od najdawniejszych czasów – współcześnie w mniej lub bardziej eleganckiej formie.

Jak wynika z powyższych rozważań, przestrzeń publiczna może mieć wiele znaczeń. Ważne jest uświadomienie wielowymiarowości tej przestrzeni i przełożenie jej na konkretne struktury, będące zbiorem elementów architektonicznych i ogrodowych we wzajemnych relacjach, tworzących całość funkcjonalną i kompozycyjną. Układy te, gdy będą poprawnie skonstruowane, to zostaną zaanektowane przez mieszkańców i skłonią ich do pozytywnych działań (rekreacji, refleksji) oraz zaowocują interakcjami społecznymi. 

Mając na uwadze rozmaitość funkcji, jakie może pełnić przestrzeń publiczna, warto zastanowić się nad procesem kształtowania jej wizualnych form, które współtworzą krajobraz miast (patrz rys.) Ochrona i artykułowanie ducha miejsca/genius loci polega na wydobyciu i określeniu specyfiki danej przestrzeni oraz jej wyartykułowaniu. Nie ma gotowych i jedynie właściwych recept na prawidłowe, a raczej adekwatne kształtowanie fenomenu, jakim będzie wybrana przez nas przestrzeń. Na pewno można mówić o konieczności indywidualnego podejścia do każdego przypadku poprzez zwrócenie uwagi na przeszłość, symbolikę – zarówno historyczną, jak i społeczną – czy na charakter jego widocznej postaci.

Zrozumienie wieloznaczności przestrzeni zawierających się w obszarach publicznych, to uświadomienie złożoności jej znaczeń oraz wagi jej funkcji społecznych, estetycznych i strukturalnych. To również ich ocena i hierarchizacja. Wieloznaczność ta związana jest z różnymi poziomami odbioru – przestrzeni ekspresyjnej rozumianej jako wyraz struktury swojego świata (tworzonej przez budowniczych – architektów, architektów krajobrazu), przestrzeni artystycznej/estetycznej (tworzonej przez teoretyków sztuki i filozofów), przestrzeni funkcjonalnej oraz kulturowej (określonej przez mieszkańców, ze zwróceniem uwagi na genius loci), a także przestrzeni przyrodniczej (specyficzny ekosystem wpisany w środowisko regionu, tworzony przez naturę i człowieka). Zrozumienie owej wieloznaczności oznacza holistyczne podejście do każdego komponentu budującego strukturę przestrzeni miasta.

Zrozumienie struktur budujących przestrzeń publiczną miasta polega na odczytaniu ich specyfiki oraz określeniu ich wzajemnych zależności. Na rozpatrywane struktury składać się będą elementy budujące wnętrza urbanistyczne – jego ograniczniki oraz jego wypełnienie. Strukturami ograniczającymi będą „ściany”, czyli elewacje budynków czy nasadzenia drzew, „podłogi”, czyli nawierzchnie, „otwory”, czyli wyloty ulic, prześwity w budynkach, otwarcia widokowe. Struktury wypełniające tę przestrzeń, nazwane symbolicznie „meblami”, to siedziska, formy małej architektury (murki, donice, altany), lampy itd.

Zrozumienie sposobu percepcji jej wizerunku przez jednostkę jest związane z percepcją, jako uświadomionym postrzeganiem otoczenia, podstawowym źródłem informacji o otaczającej przestrzeni. Jak pisał Yi-Fu Tuan: „Przestrzeń wizualna ze swoją jasnością i rozmiarami różni się uderzająco od rozproszonej przestrzeni: słuchowej i ruchowej. Organizacja ludzkiej przestrzeni zależy prawie wyłącznie od wzroku. Inne zmysły rozszerzają i wzbogacają przestrzeń wizualną”. Percepcja wizualna mająca charakter antropogeniczny (odczuwanie i zapamiętywanie przestrzeni, odniesienia do wzrostu człowieka, jego szybkości poruszania się czy ostrości wzroku pozostają niezmienione) jest podstawowym źródłem oceny krajobrazu. Zrozumienie tego procesu polega na dostrzeżeniu wzajemnej zależności między odbiorcą a obiektem, jakim jest krajobraz miasta. Percypowanie przestrzeni/krajobrazu jest uzależnione od określonej konfiguracji punktów widokowych oraz ściśle z nimi związanej skali odbioru (bliskiej, średniej, dalekiej i krajobrazowej).

Zrozumienie powyższych aspektów pozwoli na ustalenie języka form wpisania się w przestrzeń krajobrazu. Jacek Krenz zwrócił uwagę na bazę tego „języka projektowego” – wzorniki, symbolikę, układy kompozycyjne służące wizualizacji pomysłów i idących za nimi treści. Będzie to oznaczało ustalenie środków projektowych przełożonych na konkretne formy ogrodowe i architektoniczne, a więc trzy wymiary + czas, wpisujących w przestrzeń miasta proponowane zmiany. Owo wpisanie będzie rozumiane jako kształtowanie ku założonemu odczytowi (zgodne z zamierzeniami projektantów) nowych, kreatywnych form przestrzennych, wychodzących naprzeciw potrzebom mieszkańców miast.

Przestrzeń publiczna jako miejsce spotkań i wypoczynku 

Kształtowanie przestrzeni publicznej powinno być wynikiem zrozumienia struktur ją budujących opartych na elementach kompozycji przestrzennej i ich wzajemnych relacjach. Równocześnie musi być wyrażeniem wieloznaczności przestrzeni miejskiej. Nie można zapominać o celu nadrzędnym – uczynieniu z niej otoczenia przyjaznego człowiekowi – zarówno funkcjonalnie, jak i wizualnie. Dzięki świadomości tej społecznej potrzeby przesłankami dla władz samorządowych w wyborze rozwiązań projektowych nie powinny być jedynie – grożące uniformizacją – względy ekonomiczne (kryterium „taniości” na każdym etapie budowy – zarówno projektowania, realizacji, jak i pielęgnacji, znakomicie niweluje udatny efekt). Równocześnie powinniśmy mieć na uwadze ochronę zasobów przyrodniczych i kulturowych powierzonego nam krajobrazu oraz pełnego i twórczego wykorzystania ich potencjału. Można użyć stwierdzenia, że miasta zanurzone są w środowisku przyrodniczym, a formy ogrodowe wypełniające luki w układach urbanistycznych również podlegają prawom panującym w środowisku przyrodniczym. Miasta stają się jedną z form siedliskowych ważnych dla zachowań człowieka. Konieczne jest więc – w dobie promowania idei zrównoważonego rozwoju miast – pamiętanie o harmonijnym wtapianiu zieleni w przestrzeń publiczną na wszystkich poziomach egzystencji.



 

1.            Bogdanowski J.: Kompozycja i planowanie w architekturze krajobrazu. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1976.

2.            Böhm A.: Architektura krajobrazu: powstanie, zakres, cel, podstawowe tematy. [w:] Architektura krajobrazu a planowanie przestrzenne. Kraków 2001.

3.            Dąbrowska-Budziłło K.: Walory widokowe krajobrazu. [w:] Architektura krajobrazu a planowanie przestrzenne. K. Pawłowska (red.). Kraków 2001.

4.             Drapella-Hermansdorfer A.: Krajobraz współczesny jako pole poszukiwań twórczych: Kształtowanie krajobrazu – idee, strategie, realizacje. Wrocław 2004.

5.            Dunaj B.: Słownik współczesnego języka polskiego. Warszawa 1996.

6.            Krenz J.: Architektura znaczeń. Gdańsk 1997.

7.            Norberg Schultz Ch.: Bycie, przestrzeń i architektura. Warszawa 2000.

8.            Nowak, J.: Oddziaływanie roślin na samopoczucie, zachowanie i zdrowie człowieka. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych. Warszawa 1997.

9.            Nowa karta Ateńska: zasady planowania miast przyjęte przez Europejską Radę Urbanistów. Warszawa1998.

10.        Nowicki J.: Kształtowanie środowiska. Architektura i urbanistyka w perspektywie przełomu stuleci. Warszawa 2001.

11.        Orzeszkowa B.: Kształtowanie terenów zieleni w miastach. Warszawa 1982.

12.        Sedlak W.: Homo elektronicus. Warszawa 1980.

13.        Skalski J.: Krajobraz miasta w przestrzeni wzrokowej. Patrzeć, widzieć i rozumieć przestrzeń publiczną Warszawy. [w:] Przyroda i miasto. Rylke J. (red.). Warszawa 2003.

14.        Staniszkis M.: Planowanie krajobrazu Warszawy XX-XXI: Krajobraz warszawski. Warszawa 1995.

15.         Szulczewska B.: Kształtowanie systemów przyrodniczych miasta. Warszawa 1996.

16.        Szulczewska B.: Przyrodnicze aspekty ekorozwoju. Materiały konferencyjne: „Między ideologią a praktyką. Mechanizmy i uwarunkowania ekorozwoju”. Białystok 1996.

17.        Wejchert K.: Elementy kompozycji urbanistycznej. Warszawa 1984.

18.        Yi-Fu Tuan: Przestrzeń i miejsce. Warszawa 1987.

19.        Zimny H.: Ekologia miasta. Warszawa 2005.