EMAS: w kierunku zrównoważonego rozwoju

Zarządzanie środowiskowe obejmuje strukturę organizacyjną, planowanie, procedury, procesy oraz zasoby służące wdrażaniu i prowadzeniu zarządzania jednostką w sposób uwzględniający problemy środowiska¹. W tego rodzaju działalności człowiek stanowi newralgiczny element, zarówno jako pracownik, jak i przedstawiciel społeczności zamieszkującej okolicę, w której organizacja funkcjonuje. Dlatego przedsiębiorcy skupiają się na gospodarowaniu respektującym zasady trwałego i zrównoważonego rozwoju². Zatem zarządzanie środowiskowe można traktować jako naukę i działalność praktyczną, polegającą na projektowaniu, wdrażaniu, kontrolowaniu lub koordynowaniu procesów gospodarowania środowiskiem³. Z tego można wysnuć tezę, że system ekozarządzania i audytu przyczynia się do zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstwa.

 

System ekozarządzania i audytu ma na celu zachęcenie różnych organizacji do ciągłego doskonalenia efektów działalności środowiskowej. W Polsce obowiązuje on od dnia włączenia naszego kraju do Unii Europejskiej, czyli od 1 maja 2004 r. Do grudnia ub.r. w systemie EMAS w Europie zarejestrowano 4256 organizacji (obejmujących 6743 obiektów)⁴. Po chwilowym spadku ilości rejestracji, obserwowanym na przełomie 2002 r. i 2003 r., liczba ta zaczęła ponownie rosnąć aż do 2006 r., po czym w 2007 r. nastąpił spadek. Niekwestionowanym liderem we wdrażaniu EMAS są Niemcy. Na dalszych miejscach w tym zakresie plasują się: Hiszpania oraz Włochy. Sporą liczbę rejestracji odnotowano też w Austrii – ok. 261 wpisów (ok. 500 obiektów)⁴.

W Polsce certyfikat w EMAS posiada zaledwie 16 organizacji⁵, przy czym pierwsza rejestracja odbyła się dopiero w 2005 r. Rok później zarejestrowano kolejną jednostkę, a w 2007 r. – sześć następnych. Z kolei w ubiegłym roku do systemu EMAS w Polsce dołączyło osiem organizacji.

W Polityce Ekologicznej na lata 2009-2012 z perspektywą do 2016 r., przyjętej przez Sejm uchwałą (MP z 2009 r. nr 34 poz. 501) w dniu 22 maja br., zostały również określone cele średniookresowe do 2016 r. w odniesieniu do zarządzania środowiskiem. Jest to m.in. przystępowanie organizacji do systemu EMAS w jak najszerszy sposób, rozpowszechnianie wiedzy wśród społeczeństwa o tym certyfikacie oraz o korzyściach ekonomicznych dla firm i organizacji z niego wynikających. W omawianym dokumencie strategicznym wyznaczono również kierunki działań w latach 2009-2012. Należy do nich wprowadzanie „zielonych zamówień”, które w postępowaniach o udzielenie zamówienia publicznego preferować będą – poprzez przyznanie większej liczby punktów – firmy posiadające certyfikaty zarządzania środowiskowego. Ponadto jako kierunek działań wyznaczono upowszechnianie wśród społeczeństwa wizerunku logo EMAS i normy ISO 14001, a także CP (Czystej Produkcji) – znaków wskazujących na utrzymanie jakości środowiskowej w danym przedsiębiorstwie. Założono także podniesienie prestiżu instytucji publicznych posiadających certyfikat zarządzania środowiskowego poprzez promowanie s.z.ś. wśród społeczeństwa. Ponadto zaproponowano też ograniczenie kosztów związanych z wdrożeniem systemów zarządzania środowiskowego, a dla organizacji już go posiadających – rzadsze kontrole w zakresie ochrony środowiska⁶.

 

System ekozarządzania i audytu EMAS (ang. Eco Management and Audit Scheme) jest unijnym instrumentem wprowadzonym w życie rozporządzeniem nr 1836/93 Parlamentu Europejskiego i Rady, mającym na celu zachęcenie różnych organizacji do ciągłego doskonalenia efektów działalności środowiskowej. Dokument ten przyjęto 29 czerwca 1993 r. Jednak wszedł on w życie dopiero dwa lata później. Umożliwiał dobrowolny udział przedsiębiorstw z sektora przemysłowego oraz komunalnego w unijnym programie ekozarządzania i audytu ekologicznego. 19 marca 2001 r. opublikowano rozporządzenie nr 761/2001 Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej, dopuszczające dobrowolne uczestnictwo organizacji we wspólnotowym systemie ekozarządzaniu i audytu we Wspólnocie Europejskiej, zwane często nieformalnie rozporządzeniem EMAS II. Zasadniczą zmianą w jego znowelizowanej formie było dopuszczenie udziału w systemie organizacji pozaprzemysłowych, a także zastąpienie dotychczasowej treści załącznika I, zawierającego wymagania w stosunku do s.z.ś., tekstem normy międzynarodowej ISO 14001. Ponadto zmieniono definicję podmiotu, który może zostać zarejestrowany. Zrezygnowano z zasady, że rejestrowane są poszczególne obiekty. Rozporządzeniem Komisji Europejskiej nr 196/2006 z 3 lutego 2006 r. (uchyliło ono decyzje 97/265) zmieniono załącznik I rozporządzenia EMAS z uwagi na modyfikacje związane z wejściem w życie normy ISO 14001:2004. Obecnie funkcjonujące rozporządzenie EMAS zostało uchwalone na podstawie art. 175 Traktatu Ustanawiającego Wspólnotę Europejską i obowiązuje od 27 kwietnia 2001 r. Uznaje się je za kontynuację dotychczas obowiązujących rozwiązań, co oznacza, że pozostają w mocy krajowe systemy akredytacyjne i wewnętrzne rozwiązania organizacyjne, utrzymane są kompetencje weryfikatorów środowiskowych oraz ważność rejestrów przedsiębiorstw spełniających wymagania ekoaudytu.

 

 

EMAS wg rozporządzenia nr 761/2001 Parlamentu Europejskiego i Rady, ma za zadanie wspieranie ciągłego doskonalenia efektów działalności środowiskowej organizacji poprzezstworzenie i wdrażanie przez organizacje s.z.ś. systematycznej, obiektywnej i okresowej oceny działania takich systemów. Ponadto celem jest dostarczanie informacji o efektach działalności środowiskowej oraz prowadzenie otwartego dialogu ze społeczeństwem i innymi zainteresowanymi stronami, jak również aktywne zaangażowanie pracowników organizacji oraz właściwe szkolenia wstępne i specjalistyczne.

Podstawą systemu prawnego EMAS w Polsce jest Ustawa z 12 marca 2004 r. o krajowym systemie ekozarządzania i audytu (EMAS) (DzU z 2001 r. nr 70, poz. 631, z późn. zm.), a także trzy Rozporządzenia Ministra Środowiska z 20 grudnia 2007 r. w sprawie wzoru wniosku o wpis podmiotu do rejestru weryfikatorów środowiskowych (DzU z 2007 r. nr 247, poz. 1842), z 23 kwietnia 2004 r. w sprawie współczynników różnicujących wysokość opłaty rejestracyjnej w krajowym systemie ekozarządzania i audytu (EMAS) (DzU z 2004 r. nr 94, poz. 932) oraz z 23 kwietnia 2004 r. w sprawie zakresu danych, które zawiera rejestr wojewódzki, oraz wzoru wniosku o rejestrację organizacji w rejestrze wojewódzkim (DzU z 2004 r. nr 94, poz. 931).

Od 15 listopada 2008 r., po wejściu w życie zapisów Ustawy z 3 października 2008 r. o udostępnieniu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na środowisko (DzU z 2008 r. nr 199, poz. 1227), strukturę organizacyjną systemu EMAS w Polsce tworzą: minister ds. środowiska, Generalny i regionalni dyrektorzy ochrony środowiska, Polskie Centrum Akredytacji oraz Krajowa Rada Ekozarządzania.

Organizacje, które chcą uzyskać rejestrację w systemie EMAS, muszą spełniać szereg wymagań. Należy do nich przeprowadzenie przeglądu środowiskowego, w którym pod uwagę bierze się wszystkie aspekty środowiskowe działań, wyrobów i usług, metody ich oceny, wymagania prawne i inne oraz istniejące praktyki i procedury zarządzania środowiskowego. Uwzględniając wyniki powyższego, należy ponadto wdrożyć skuteczny s.z.ś., ukierunkowany na osiąganie założeń polityki środowiskowej, zdefiniowanej przez kierownictwo najwyższego szczebla. Konieczny jest także wewnętrzny audyt środowiskowy, oceniający w szczególności istniejący system zarządzania środowiskowego oraz zgodność z polityką i programem organizacji, jak również z wymaganiami prawnymi i innymi dotyczącymi ochrony środowiska. Niezbędne jest ponadto sporządzenie deklaracji środowiskowej, opisującej s.z.ś. oraz efekty działalności środowiskowej⁸.

 

Funkcjonowanie systemu ekozarządzania i audytu EMAS przyczynia się do zmniejszenia prawdopodobieństwa zaistnienia sytuacji, która mogłaby mieć ujemny wpływ na środowisko naturalne. Systemowe podejście do problemu minimalizacji możliwych zagrożeń powoduje, że banki, towarzystwa ubezpieczeniowe i potencjalni inwestorzy współpracują z przedsiębiorstwami zarejestrowanymi w EMAS bez obawy wystąpienia potencjalnego ryzyka. Firmy, które uruchamiają nową inwestycję, są zobowiązane do przeprowadzenia oceny jej oddziaływania na środowiskow myśl Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2004 r. w sprawie określenia rodzajów przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz szczegółowych kryteriów związanych z kwalifikowaniem przedsięwzięć do sporządzenia raportu oddziaływania na środowisko (DzU z 2004 r. nr 257, poz. 2573, DzU z 2005 r. nr 92, poz. 769 oraz DzU z 2007 r. nr 158, poz. 1105). Ryzyko środowiskowe, wynikające z przeprowadzonej oceny oddziaływania na środowisko nowo powstającego przedsięwzięcia, jest istotnym elementem wpływającym na decyzję o podjęciu współpracy lub zaangażowaniu się w proces inwestycyjny. Przypadki wstrzymania działalności ze względu na negatywne oddziaływanie na środowisko należą do rzadkości, jednak zablokowanie inwestycji w związku z brakiem akceptacji uwarunkowań środowiskowych zdarza się coraz częściej⁹.

Ogromną rolę odgrywa w rozporządzeniu EMAS wymóg, który ukierunkowuje organizację m.in. na dostarczanie informacji o efektach działalności środowiskowej. W tym przypadku podmioty powinny wykazać, że ich system zarządzania i procedury audytu uwzględniają rzeczywiste efekty działalności w odniesieniu do aspektów środowiskowych. Te w świetle celów i zadań podlegają ocenie. Ponadto organizacja winna zobowiązać się do ciągłego doskonalenia wyników swojej działalności środowiskowejwg załącznika IBrozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady nr 761/2001 z 19 marca 2001 r. w sprawie dobrowolnego uczestnictwa organizacji we wspólnotowym systemie ekozarządzania i audytu we Wspólnocie.

 

 

Zweryfikowanie, czy s.z.ś. rzeczywiście przyczynił się do ograniczenia kosztów, jest możliwe, gdy organizacja dysponuje rzetelnymi danymi historycznymi z okresów przed wdrożeniem systemu EMAS. Jeśli takowe istnieją, to w większości przypadków można zauważyć znaczne oszczędności, wynikające nie tylko z ograniczenia kosztów zużycia zasobów, energii, wytworzonych odpadów czy ścieków, ale także związanych z brakiem kar środowiskowych. Te mogą być różne, w zależności od wielkości organizacji oraz złożoności wpływów na środowisko. Jednak w niektórych firmach wyniosły one od kilku do nawet kilkuset mln dolarów. Wdrożenie systemu EMAS może wiązać się także z konkretnymi upustami w opłatach za korzystanie ze środowiska. Przykładem jest „Pakt środowiskowy”, wprowadzony przez rząd niemieckiego landu Bawaria, który zakłada rezygnację z opłat za pobór wody czy też ich ograniczanie za emisję w przypadku firm posiadających certyfikat¹¹.

Kolejną korzyścią jest poprawa relacji z lokalnymi władzami. Ponadto zwiększona zostaje wiarygodność organizacji, co ułatwia realizację wszelkiego rodzaju inwestycji wymagających uzyskania pozwoleń, również tych „środowiskowych”. Przedsiębiorstwo posiadające system EMAS jest postrzegane jako dbające o środowisko naturalne. W przyszłości coraz więcej instytucji publicznych będzie wymagało właśnie od swoich dostawców tzw. proekologicznych wyrobów.

Wdrożenie systemu EMAS przyczynia się do wzrostu wartości rynkowej firmy w przypadku jej fuzji, przejęcia czy sprzedaży, co ma związek z jej proekologicznym wizerunkiem. Ponadto EMAS jest aktualnie najbardziej nowoczesnym systemem zarządzania zagadnieniami ochrony środowiska. Umożliwia również poprawę jakości produktów i usług, gdyż są one projektowane z zachowaniem zasad ochrony środowiska, które respektuje się również w trakcie całego ich cyklu życia. Do tego zachęca np. „Zintegrowana Polityka Produktowa Unii Europejskiej”¹².

Zaletą systemu EMAS jest rozwój technologii i innowacji. Ze względu na konieczność ciągłego polepszania efektów działalności środowiskowej przyspiesza się proces rozwoju technologicznego organizacji. Ponadto certyfikowana jednostka ma ułatwiony dostęp do funduszy zewnętrznych, umożliwiających wsparcie finansowe nowoczesnych technologii. Organizacje, w których stosuje się wymagania s.z.ś., częściej inwestują w innowacyjne rozwiązania, które zaprojektowane są tak, aby jak najmniej szkodzić środowisku, mimo iż mogą być one droższe od tradycyjnych.

Rejestracja w EMAS jest świadectwem wiarygodności organizacji i dowodem na jej sprawne zarządzanie. Takie podejście przekłada się na systemowe zarządzanie również w aspekcie poziomu ryzyka związanego z wystąpieniem sytuacji awaryjnych i wypadków środowiskowych. Firmy ubezpieczeniowe rzadko w swoich warunkach ogólnych gratyfikują przedsiębiorstwa posiadające certyfikowane s.z.ś., jednak w trakcie szacowania poziomów ryzyka (które są podstawowym parametrem służącym określeniu warunków finansowych umowy ubezpieczeniowej) organizacja jest w stanie udowodnić gotowość do skutecznego zarządzania¹³. Może to być silny argument w trakcie negocjacji stawek ubezpieczeniowych.

Konieczność zaangażowania pracowników w system EMAS przekłada się na wzrost ich motywacji, gdyż wymaga się od nich aktywnego udziału w polepszaniu relacji organizacji ze środowiskiem. Pracownicy są motywowani do ścisłej współpracy z kierownictwem w zakresie formułowania celów do doskonalenia oraz metod (programów) ich realizacji. Dzięki temu następuje poprawa zdrowia i stylu życia, gdyż w dłuższym okresie proekologiczne postępowanie coraz większej ilości organizacji skupionych w systemie EMAS przełoży się na wymierne skutki w zakresie jakości środowiska, w którym żyjemy. Ostatnią bardzo ważną korzyścią, nie tylko z punktu widzenia funkcjonowania organizacji, ale i poprawy jakości naszego życia, jest zrównoważony rozwój¹⁴.

 

System ekozarządzania i audytu środowiskowego EMAS stanowi milowy krok organizacji w kierunku zrównoważonego rozwoju. Wymaga on równowagi między ochroną środowiska a spełnianiem potrzeb społeczeństwa. Postępowanie zgodne z zasadami s.z.ś. pomaga w realizacji zasad zrównoważonego rozwoju, np. poprzez ciągłe ograniczanie uciążliwości dla środowiska procesów zachodzących w organizacjach. Obecnie coraz więcej krajów dostrzega siłę systemowego zarządzania ochroną środowiska i zachęca firmy do jego wdrożenia. Przedsiębiorstwa z kolei zaczynają wymagać tego samego od swoich dostawców i podwykonawców. Jeśli w takim kierunku będzie rozwijało się myślenie w organizacjach, to mamy szansę skorzystać na tym wszyscy.

 

1. Kowalkowski A., Janczyk Z.: Wdrażanie systemu zarządzania środowiskowego w regionie z uwzględnieniem organizacji funkcjonujących w gminie i powiecie. Europejski Instytut Kształcenia Podyplomowego EIPOS. Kielce-Warszawa 2002.

2. Borys T.: Wskaźniki zrównoważonego rozwoju. Wyd. Ekonomia i Środowisko. Warszawa-Białystok 2005.

3. Poskrobko B.: Zarządzanie środowiskiem. Teraźniejszość i przyszłość. Wyd. CSDEM. Białystok 2003.

4. http://ec.europa.eu/environment/emas

5. http://www.emas.mos.gov.pl

6. Polityka Ekologiczna Państwa na latach 2009-2012 z uwzględnieniem perspektywy do roku 2016. Ministerstwo Środowiska. 2008.

7. Ociepa A.: Rozporządzenie Unii Europejskiej EMAS II – wymagania, warunki rejestracji. „Biuletyn Informacyjny Stowarzyszenia Klubu Polskie Forum ISO 14000 – INEM Polska” 1/ 2002.

8. Matuszak-Flejszman A.: System zarządzania środowiskowego w organizacji. Wyd. Akademii Ekonomicznej w Poznaniu. Poznań 2007.

9. Matuszak-Flejszman A.: Benefits of Environmental Management System compliant with ISO 14001 standard in Polish companies. [w:] „Polish Journal of Environmental Studies” 3/2009.

10. Szydłowski M.: Wprowadzenie w Polsce systemu EMAS oraz pozwoleń zintegrowanych. [w:] Zrównoważony rozwój w przedsiębiorstwie i jego otoczeniu. Wyd. CSDEM. Białystok 2005.

11. Husseini A.: What will an EMS do for my organization? Some concrete answers. [w:] „ISO Management Systems”. January-February 2005.

12. http://www.mos.gov.pl/sipw/zintegrowana_polityka_produktowa/index.shtml

13. Atwell A.: The insurer’s view of ISO 14001 in risk management. [w:] „ISO Management Systems”. November-October 2004.

14. Matuszak-Flejszman A.: System zarządzania środowiskowego w organizacji – ISO 14001 czy EMAS? [w:] Rola zarządzania środowiskowego w zarządzaniu organizacjami. J. Łańcucki (red.), Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu. Poznań 2009.

 

 

dr inż. Alina Matuszak-Flejszman, Katedra Znormalizowanych Systemów Zarządzania, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu