Korzyści wynikające z obecności drzew przy drogach to głównie poprawa retencji wody, przeciwdziałanie wietrznej erozji gleby, ochrona roślin uprawnych przed zanieczyszczeniami pochodzącymi z komunikacji drogowej, ocienianie terenu, a także zwiększanie jego turystyczno-wypoczynkowej atrakcyjności.

O zadrzewieniach i ich ważnej roli pisał już w XIX w. generał Dezydery Chłapowski z Turwi. Doceniał ich znaczenie nie tylko dla krajobrazu, ale także dla upraw roślin. Zadrzewienia, które wprowadzał, miały na celu zmienić warunki środowiska, a szczególnie zahamować erozję wietrzną oraz zmniejszyć parowanie. Były to pasy wiatrochronne, o dużym znaczeniu dla nizinnego terenu wielkopolskich pól. Podobną funkcję pełnią dobrze zagospodarowane pasy przy drogach. Wytyczne obsadzenia dróg podano w przepisach („Monitor Polski” z 31 stycznia 1923 r.), w których podkreślano, gdzie sadzić, w jakich odległościach i jakie gatunki drzew lub krzewów przy jednoczesnym uwzględnieniu rodzaju gleby oraz szerokości drogi. Autorzy artykułu przez sformułowanie „dobrze zagospodarowane” chcieli zwrócić uwagę na prawidłowy dobór gatunkowy drzew (odpornych na zasolenie, zapylenie i choroby lub szkodniki, o giętkich, niełamliwych konarach), sadzenie jednego lub dwóch rzędów drzew, które mogą być podsadzone silnie rozrastającymi się krzewami (np. pęcherznicą o barwnych liściach lub kwitnącymi jaśminowcami). Takie zadrzewienie nie tylko zdobi, ale także ochrania szlaki komunikacyjne, tworząc pas przeciwśnieżny i dobrą zaporę przeciw wiatrom.

Stres, sól i zwierzęta

Porównując obecne zadrzewienia przy drogach z zakładanymi kilkadziesiąt lat temu, można zauważyć, że są one bardziej narażone na czynniki stresowe, ale także nie zawsze prawidłowo prowadzone.

Zimą na rośliny rozwijające się w pobliżu dróg negatywny wpływ ma zwiększone stężenie NaCl. Solenie dróg przyczynia się do zasolenia gleby, a co za tym idzie – do zmniejszania dostępności wody i w rezultacie zahamowania rozwoju roślin. Dodatkowo niekorzystne warunki stwarza w okresie zimy zgarniany z jezdni śnieg (błoto pośniegowe z solą), który zazwyczaj jest magazynowany na poboczu.

Drzewa, szczególnie te starsze, rosnące blisko jezdni, narażone są na uszkodzenia mechaniczne, powodowane zazwyczaj przez maszyny rolnicze lub wypadki drogowe. Dla młodych drzew sadzonych przy drogach, zlokalizowanych w pobliżu kompleksów leśnych, zagrożeniem są zwierzęta. Do szkód wyrządzanych przez jeleniowate zaliczamy zgryzanie oraz spałowanie. Zgryzane są przede wszystkim wierzchołkowe części pędów z liśćmi i pączkami. Zjawisko to można zauważyć w ciągu całego roku, ale zwłaszcza w okresie jesienno-zimowym. Spałowanie to uszkodzenie powstałe w wyniku zdarcia kory z drzewa, która często zostaje zjadana przez zwierzę. Powoduje to znaczne obniżenie odporności rośliny na czynniki biotyczne i abiotyczne. Przyczynia się także do zahamowania przyrostu na wysokość i grubość. W przypadku uszkodzenia pnia na całym jego obwodzie następuje śmierć drzewa. Okazy rosnące na polach są narażone na szkody wyrządzane nie tylko przez jeleniowate, ale także zającowate, które ogryzają korę i zgryzają pędy. By zapobiec uszkodzeniom powodowanym przez zwierzęta, należy stosować ażurowe osłony, chroniące sadzonki. Ich skuteczność jest bardzo duża. Wskazują na to wyniki obserwacji, prowadzonych w latach 2006-2009 przez M. Piórkowskiego i R. Głuchowskiego (badania na uprawach leśnych).

Umiejscowienie zadrzewień

Dodatkowym czynnikiem niekorzystnie działającym na młode drzewa są silne podmuchy wiatru, powodujące przechylanie pnia i nadrywanie systemu korzeniowego. Sadząc drzewa, szczególnie w miejscach, gdzie wieją silne wiatry, należy stosować paliki zabezpieczające połączone z rośliną elastyczną taśmą. Nie tylko stabilizują one nasadzenie w podłożu, ale mogą być także wykorzystywane przy montażu wcześniej wspomnianych osłon.

Istotny wpływ na stan zadrzewień ma ich oddalenie od krawędzi jezdni. Odległość tę, czyli nie mniej niż 3 m, reguluje Rozporządzenie Ministra TransportuiGospodarki Morskiej z 2 marca 1999 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać drogi publiczne i ich usytuowanie (DzU z 1999 r. nr 43, poz. 430). Przywołany akt prawny odnosi się do dróg publicznych, jednak zachowanie wskazanego dystansu w przypadku innych dróg zmniejszyłoby prawdopodobieństwo uszkadzania drzew przez pojazdy, a także zabezpieczyłoby je przed zbyt dużym zasoleniem gleby w pobliżu systemu korzeniowego.

Duże znaczenie dla dobrej kondycji roślin w nowych zadrzewieniach przy drogach mają zabiegi agrotechniczne, które często wykonywane są niewłaściwie. Młode drzewa są narażone na zbyt wysokie dawki nawozów, działanie herbicydów oraz uszkodzenia powodowane przez maszyny rolnicze. Środkiem zaradczym może być uświadamianie rolnikom, jak istotne są zadrzewienia przydrożne.

Problemy miejskie

Innego typu zagrożenia czyhają na drzewa występujące przy ulicach w miastach. Degradacja środowiska miejskiego powoduje stopniowe zamieranie rosnących tam drzew. Najgorsze warunki do rozwoju mają okazy usytuowane wzdłuż ulic, między jezdnią a chodnikiem, gdzie narażone są na niedobór wilgoci w podłożu. Gleby w mieście są na ogół mocno zagęszczone i mało żyzne, zatem rośliny nie otrzymują wymaganych substancji pokarmowych. Szkodliwe dla drzew są także długo trwające wysokie temperatury w lecie. Ponadto przyczyną podwyższonej temperatury w mieście są powierzchnie skupiające ciepło, np. mury, dachy i asfalt. W niektórych miastach, szczególnie zimą przy większej wilgotności, powstaje gęsta mgła, nasycona szkodliwymi spalinami oraz pyłem.

Przygotowanie gleby

Wymienione czynniki mają wpływ na rozwój drzew w pasach przy drogach, często też przyczyniają się do ich zamierania. Trzeba zaznaczyć, że jakość nowych nasadzeń jest w wielu miejscach zła. Zadrzewienia często są wykonywane przez ludzi bez przygotowania zawodowego, ale główną przyczyną złego rozwoju roślin jest niewłaściwa pielęgnacja, niedostateczna ilość wody w glebie, nieprawidłowo przygotowane podłoże oraz nieadekwatny do siedliska dobór gatunków.

Jak wynika z dotychczasowych, niepublikowanych badań Radosława Głuchowskiego, przeprowadzonych na terenie woj. zachodniopomorskiego, przed wykonaniem nasadzeń na terenach gminnych bardzo często nie przygotowywano odpowiednio gleby. Drzewa przy drogach sadzone są w różnym gruncie, a często jest to podłoże niewłaściwe. Czasem należy więc wymienić je lub wzbogacić kompostem, co w przyszłości korzystnie wpłynie na rozwój systemu korzeniowego. Rośliny po posadzeniu często narażone są na niedobór bądź nadmiar minerałów (szczególnie w sąsiedztwie pól uprawnych) oraz na różnego rodzaju uszkodzenia. Po posadzeniu drzew dobre rezultaty daje mulczowanie powierzchni misy wokół pnia. Zabezpiecza to glebę przed utratą wilgoci i zachwaszczeniem miejsca. Do mulczowania nadaje się kompost korowy lub zrębki drewna, które stymulują rozwój mikroorganizmów oraz poprawiają właściwości gleby.

Jakość materiału roślinnego

Duże znaczenie ma też jakość materiału szkółkarskiego oraz sposób jego przechowywania w okresie między zakupem a sadzeniem. O jakości materiału decydują przede wszystkim: obwód pnia, liczba szkółkowań, długość lub liczba pędów w koronie, która powinna być równomiernie rozwinięta (przy odmianach kulistych) lub mieć wyprowadzony, wyraźny przewodnik. Ważna jest bryła korzeniowa, a szczególnie jej wielkość i dobre przerośnięcie korzeniami.

Ostatnio można zauważyć, że w wielu miejscach materiał przeznaczony do sadzenia przy drogach nie pochodzi z prawidłowo prowadzonych szkółek zadrzewieniowych. Często są to wyrośnięte, nieszkółkowane siewki lub przerośnięte, źle prowadzone drzewa. Materiał taki nie daje gwarancji, że zadrzewienia będą właściwe.

Przy planowaniu nowych nasadzeń kluczowy jest również sam dobór roślin. Warto eliminować te gatunki, które w ostatnich latach, ze względu na pogarszające się warunki środowiska, zamierają (np. kasztanowiec biały, lipa drobnolistna). Występuje szereg gatunków i odmian, które dobrze rosną, a jednocześnie urozmaicają formą i barwą istniejącą zieleń przy drogach, a są to dąb czerwony, grab pospolity, robinia akacjowa, jarząb mączny, lipa srebrzysta, klony (a szczególnie zwyczajny i jego odmiany, polny oraz tatarski). Często zaraz po wykonaniu prac zapominamy o nasadzeniach, tymczasem tylko właściwa, intensywna pielęgnacja przyniesie rezultaty. Oprócz wspomnianego ściółkowania po posadzeniu oraz stabilizacji przy paliku, należy pamiętać o podlewaniu, przycinaniu, podkrzesywaniu i formowaniu koron.

Aby zadrzewienia były właściwie prowadzone, a uzyskane efekty satysfakcjonujące, gminy powinny w sposób fachowy przygotować plany zadrzewień i informować mieszkańców o tym, jakie znaczenie ma zieleń dla środowiska. Plany zadrzewień przydrożnych w gminach (i nie tylko) winny współgrać z zielenią śródpolną, przywodną czy dotyczącą strefy mieszkalnej. Wówczas można liczyć na to, że stan drzew ulegnie znacznej poprawie.

 

prof. nadzw. dr hab. Urszula Nawrocka-Grześkowiak

Radosław Głuchowski

Katedra Dendrologii i Kształtowania Terenów Zieleni

Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie