Założenia rewitalizacji i jej podstawy prawne

Niniejszy artykuł jest pierwszą częścią cyklu artykułów „Rewitalizacja jako narzędzie ochrony dziedzictwa kulturowego”, którego autorami są dr hab. Krzysztof Kasprzak [profesor emeritus Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu] oraz prof. dr hab. Beata Raszka [Instytut Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu].

W ramach cyklu opublikowane będą również artykuły:

• Negatywne i pozytywne przykłady rewitalizacji

• Zawłaszczanie przestrzeni – problemy gentryfikacji

• Kulturotwórcza rola rewitalizacji – przykłady historyczne

Wieloletnia praktyka pokazuje, że braki w tym zakresie są jedną z ważnych przyczyn popełniania błędów i niepowodzeń różnych rewitalizacji. Na niektóre z nich wskazują m.in. przeprowadzone w ubiegłych latach kontrole Najwyższej Izby Kontroli (Informacja o wynikach kontroli …., 2016, 2019). Mimo uwag krytycznych i stwierdzanych nieprawidłowości to jednak rewitalizacja jako narzędzie polityki krajowej i lokalnej ma coraz większe znaczenie. Uważa się (Ciesiółka, 2017), że stanowi ona ważny element programowania rozwoju społeczno-gospodarczego określonego w „Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020 (z perspektywą do 2013 r.)” (Uchwała …, 2017), „Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego” (Uchwała …, 2019), „Krajowej Polityce Miejskiej” (Uchwała …, 2015), oraz programowania rozwoju przestrzennego opisanego w „Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju” (Uchwała …, 2011) . Koncepcja ta  (Uchwała Nr 239 …, 2012), która weszła w życie 27.04.2012 roku, została uchylona 13.11.2020 roku na mocy przepisów zmieniających w różnym zakresie szereg obowiązujących ustaw, w tym także zasady prowadzenia polityki rozwoju (Ustawa …, 2020). Ustawowe przepisy dotyczące planowania przestrzennego na poziomie krajowym (Ustawa …, 2003: rozdział 4 – art. 46, 47, 47a, 48 i 49) zostały uchylone. Po unieważnieniu planów miejscowych jest to kolejny poważny akt destrukcji systemu planowania przestrzennego w Polsce, będący przejawem całkowitej bezmyślności.

Zapisy w tych wymienionych dokumentach odbiegają od rzeczywistości. Przykładem niech będzie wspominana „Strategia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju” (Uchwała …, 2017). Wbrew temu co jest w niej zapisane, obecnie realizowany jest rozwój nie-odpowiedzialny i nie-zrównoważony, który m.in. nie zapewnia ochrony dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego . Po pięciu latach od ogłoszenia „Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020 (z perspektywą do 2013 r.)” widoczna jest ogromna skala porażki związanej z realizacją założeń określonych w tym dokumencie. Wbrew założeniom nastąpił wyraźny spadek konkurencyjności i innowacyjności polskiej gospodarki, zmniejszyło się wsparcie małych i średnich przedsiębiorstw, wzrosły obciążenia regulacyjne, zaniechano działań związanych z rozwojem nowoczesnej edukacji na wszystkich poziomach nauczania oraz wystąpił jeden z najgorszych w Unii Europejskiej bilans demograficzny (Brzostowski, Starczewska-Krzysztoszek, 2021).  Zapisy w tych dokumentach mają głównie znaczenie przy staraniu się o środki finansowe Unii Europejskiej, będące jak dotąd podstawą finansowania projektów i programów rewitalizacji.

Różne działania rewitalizacyjne są z roku na rok coraz bardziej ukierunkowane i promowane. Niezbędne staje się dlatego prowadzenie także przez Główny Urząd Statystyczny badań statystycznych w celu pozyskania informacji na temat kierunków wdrażania rewitalizacji przez gminy. Ocenia się prawidłowość przygotowania programów rewitalizacji, jej prowadzenia przez jednostki samorządu terytorialnego zgodnie z przyjętymi programami oraz efekty będące bezpośrednim rezultatem podjętych działań rewitalizacyjnych (Zeszyt metodologiczny …, 2019). Zakłada się, że informacje z tego rodzaju badań będą miały wielu odbiorców, zwłaszcza ze strony administracji rządowej, w tym ministerstw odpowiednich dla realizacji zadań z zakresu rewitalizacji i polityki rozwoju, jednostek samorządu gminnego i wojewódzkiego będących bezpośrednio zainteresowanych i odpowiedzialnych za kreowanie polityki i działań wzmacniających rozwój lokalny i regionalny, środowiska naukowego oraz różnego rodzaju organizacji pozarządowych i mieszkańców. Pozyskane dane mogą zostać wykorzystane do monitorowania realizacji zapisów dokumentów strategicznych o zasięgu krajowym, regionalnym i lokalnym oraz ewaluacji realizacji celów określonych w tych dokumentach. Ponadto mogą stanowić źródło informacji dla raportów i opracowań z zakresu szeroko dyskutowanej tematyki rewitalizacji, ale także gospodarki miejskiej, rozwoju obszarów wiejskich, ewaluacji działań o charakterze strategicznym, z zakresu polityki spójności i programów pomocowych, ekonomii społecznej czy gospodarki przestrzennej.

Należy przypomnieć, że szczególnie ważne jest jednoznaczne zdefiniowanie pojęcia rewitalizacji, ponieważ bardzo często było ono i często jest nadal nadużywane dla określenia wszystkich działań naprawczych, spełniających jednak jedynie wybrane elementy rewitalizacji. Na różne nieaktualne już w różnym zakresie podejścia do rewitalizacji wskazali m.in. Lisowska i Ochmański (2016, s. 119-120), Kołsut (2017, s. 30).

Modernizacja to nie rewitalizacja

Rewitalizacja mylona jest z remontem, modernizacją, rewaloryzacją, adaptacją, konserwacją, restauracją, czy rekultywacją. W artykułach prasowych, ale i w urzędowych dokumentach, pojęcie „modernizacja” traktowane jest często jako synonim pojęcia „rewitalizacja”. Najczęściej kojarzy się ze zmianami wizerunkowymi rynków, modernizacją ulic, remontami budynków, budową kładki, ścieżki dla pieszych lub ścieżki rowerowej. Są to działania, które mogą być zaledwie jedną z części rewitalizacji, lecz jej nie zastępują. Pojęcie rewitalizacji odnosi się wyłącznie do działań podejmowanych w dużej skali (dzielnica, część miasta) i w odniesieniu do wielu płaszczyzn funkcjonowania przestrzeni (architektonicznej, społecznej, ekonomicznej, kulturowej, przyrodniczej). Nazywanie rewitalizacją np. adaptację budynku, czy remont ulicy jest całkowicie błędne, bowiem jest to działalność zupełnie innego rodzaju. W centrum Ostrowa Wlkp. modernizacja amfiteatru i sali sesyjnej w urzędzie miejskim nazywa się zamiennie remontem, modernizacją i rewitalizacją. Remont tzw. domu gotyckiego w Opatówku też nie jest rewitalizacją, podobnie jak renowacja zniszczonego budynku dworca PKP. Przypomina to traktowanie posadzenie bratków na miejskim trawniku jako zwiększenie różnorodności biologicznej z czym, nie ma nic wspólnego. Rewitalizacją nie są modernizacje i naprawy infrastruktury służącej celom publicznym (np. „rewitalizacja miejscowości poprzez remont chodnika” jak czytamy w niejednym z projektów), które często niszczą poprzednie rozwiązania służące mieszkańcom, np. pozbawianie zieleni placów i rynków zamienianych w puste betonowe przestrzenie (tzw. betonoza). Rozwiązania te całkowicie dyskwalifikują merytorycznie odpowiedzialnych za ich wprowadzenie i realizację samorządowych decydentów, projektantów i wykonawców. Ze względu na skutki postępujących zmian klimatycznych nie mają one żadnego przełożenia na wzrost jakości życia mieszkańców, wręcz odwrotnie, często ją pogarszają, stanowiąc coraz poważniejsze zagrożenie dla ich zdrowia i życia.

W Polsce rewitalizacja jest pojęciem stosowanym także w odniesieniu do części miasta lub zespołu obiektów budowlanych, które głównie w wyniku przemian gospodarczych, społecznych i ekonomicznych utraciły częściowo swoją pierwotną funkcję i przeznaczenie. Rewitalizacja miast w naszym kraju dotyczy zwłaszcza: ożywienia opustoszałych śródmieść, które utraciły swoją rolę jako centra handlowe; poprawy jakości życia i odtworzenie więzi społecznych w tzw. „blokowiskach”;  zagospodarowania terenów poprzemysłowych lub powojskowych. Poprawa jakości życia jest traktowana bardzo szeroko i może dotyczyć wielu aspektów, w tym także odtwarzania połączeń komunikacyjnych między miejscami zamieszkania mieszkańców, a ich miejscami pracy poprzez odbudowę transportu publicznego.

Konieczne kompleksowe podejście

Rewitalizacja najczęściej nie jest możliwa bez kompleksowych i bardzo różnorodnych działań z zakresu inżynieryjnej ochrony środowiska, zwłaszcza wspomnianej rekultywacji oraz remediacji. Rekultywacja nie polega na ożywieniu terenu, a jedynie na doprowadzeniu go do pewnego stanu wymaganego standardami jakości i nadanie lub przywrócenie gruntom zdegradowanym wartości przyrodniczych lub użytkowych. Wybór odpowiedniego kierunku rekultywacji jest istotny o tyle, że to z niego wynikać będzie zakres prac dotyczących rozwiązań technicznych uzależnionych od ukształtowania terenu, likwidacji zanieczyszczeń związanych z wcześniej prowadzoną działalnością (np. oczyszczenie gleby, wody), zabezpieczeniem lub częściowym chociaż wykorzystaniem pozostałej infrastruktury technicznej, odwodnieniem oraz innymi pracami w zależności od wybranego kierunku rekultywacji. Od rekultywacji, pozwalającej na powrót zdegradowanego wcześniej terenu niejako do obiegu w przestrzeni mającej być ponownie, ale odmiennie zagospodarowanej, zależy jego przyszła funkcja. Ściśle związana jest z tym remediacja, polegająca na poddaniu gleby, ziemi i wód gruntowych działaniom mającym na celu usunięcie lub zmniejszenie ilości substancji powodujących ryzyko zagrożenia zdrowia i życia mieszkańców oraz stanu środowiska, ich kontrolowanie oraz ograniczenie rozprzestrzeniania się, tak aby teren zanieczyszczony przestał stwarzać zagrożenie, z uwzględnieniem obecnego i – o ile jest to możliwe – planowanego w przyszłości sposobu użytkowania terenu (Ustawa …, 2001: art. 3 pkt 31b). Remediacja – niemająca odniesienia do standardów jakości – ma przynieść głównie efekt środowiskowy, którym jest zaprzestanie stwarzania zagrożenia dla ludzi lub stanu środowiska. Może polegać także na samooczyszczaniu, jeśli przynosi to największe korzyści dla środowiska przyrodniczego (Kasprzak, Raszka, 2017).

Zrozumieć i wdrożyć

Pojęcie rewitalizacji zostało wprowadzone do polskiego systemu prawnego zaledwie nieco ponad 5 lat temu (Ustawa …, 2015; Leszczyński, Kadłubowski, 2016). Zapisy ustawowe miały sprzyjać zrozumieniu i wdrażaniu rewitalizacji, zdefiniowanej jako „proces wyprowadzania ze stanu kryzysowego obszarów zdegradowanych, prowadzony w sposób kompleksowy, poprzez zintegrowane działania na rzecz lokalnej społeczności, przestrzeni i gospodarki, skoncentrowane terytorialnie, prowadzone przez interesariuszy rewitalizacji na podstawie gminnego programu rewitalizacji” (Ustawa…, 2015: art. 2 ust. 1). Została ona jednoznacznie określona jako zorganizowane działania wyprowadzania obszarów ze stanu kryzysowego na podstawie określonych narzędzi prawnych i organizacyjnych, zgodnie z przyjętymi zasadami oraz trybem jej przygotowania, prowadzenia i oceny. W pełni nie rozwiązała jednak wszystkich problemów związanych z finansowymi instrumentami, które mogą być wykorzystywane w rewitalizacji oraz nie wprowadziła barier zapobiegających gentryfikacji i działalności spekulacyjnej (np. gruntami) o czym pisze także Kołsut (2017, s. 37-38). Zresztą nawet nie mogła tego zrobić, bowiem ta ostatnia sfera działalności wchodzi w zakres zupełnie innych uregulowań prawnych. Problemem nie jest to czy one istnieją, ale czy, i w jaki sposób są skutecznie wykorzystywane.

Gminne i lokalne plany rewitalizacji

Podstawowym narzędziem rewitalizacji jest obecnie Gminny Program Rewitalizacji (GPR), nie będący jednak aktem prawa miejscowego. Winien on koncentrować się na najbardziej problemowych (zdegradowanych) obszarach, przedstawiać spójną wizję tego obszaru po wyjściu z kryzysu, zapewnić kompleksowość działań, a także umożliwiać jak największe zaangażowanie organizacji pozarządowych i podmiotów bezpośrednio zainteresowanych działaniem rewitalizacyjnym. Korzystanie z przyjętych rozwiązań jest jednak dla gmin fakultatywne. Nadal mogą one przyjmować i realizować wcześniej opracowane programy przedstawiające m.in. działania o charakterze rewitalizacyjnym w oparciu o inne rozwiązania prawne. Do końca 2023 roku możliwe jest prowadzenie działań rewitalizacyjnych na podstawie innych programów niż GPR. Możliwe są obecnie trzy niezależne ścieżki postępowania mające różne podstawy prawne:

1)            GPR przygotowany zgodnie z ustawą o rewitalizacji (Ustawa …, 2015) i wykorzystujący pełen zestaw instrumentów prawnych dotyczących rewitalizacji (finansowanie: budżet gminy, środki prywatne, fundusze unijne i środki krajowe, narzędzia ustawowe);

2)            Lokalny Program Rewitalizacji (LPR) przygotowany w oparciu o ogólne umocowania prawne do wdrażania programów gospodarczych i rozwoju zawarte w ustawie o samorządzie gminnym (Ustawa … 1990: art. 18 ust. 2 pkt 6 (uchwalanie programów gospodarczych) lub pkt 6a (przyjmowanie programów rozwoju w trybie określonym w przepisach o zasadach prowadzenia rozwoju) (finansowanie: budżet gminy, środki prywatne, fundusze  unijne i środki krajowe; przy ubieganiu się ośrodki z Unii Europejskiej konieczne jest dostosowanie zawartości programu do wymogów zawartych w wytycznych Ministra Rozwoju (Wytyczne w zakresie rewitalizacji …, 2016), należące do wyłącznej właściwości rady gminy;

3)            działania z zakresu rewitalizacji prowadzone poza wyspecjalizowanymi programami jako część szerszej strategii, np. na podstawie zapisów zawartych w strategii rozwoju gminy lub w innych dokumentach strategicznych (finansowanie: budżet gminy, środki prywatne).

Niezależnie jednak od podstawy przyjęcia programów rewitalizacji (LPR lub GPR), każdy z nich musi zostać pozytywnie zweryfikowany pod względem cech i elementów zawartych we wspomnianych wytycznych Ministra Rozwoju, w sytuacji kiedy gmina ubiega się o środki z pro-gramów operacyjnych na realizację projektów rewitalizacyjnych. Wymaga to od gmin zwłaszcza umiejętności opracowania założeń projektów, oszacowania potrzeb i kosztów, a zwłaszcza świadomości celów, którym mają one służyć.

Związek z planowaniem i zagospodarowaniem przestrzennym

Dla wszelkich działań rewitalizacyjnych w przestrzeni podstawową sprawą jest związek GPR z planowaniem i zagospodarowaniem przestrzennym, zwłaszcza wskazanie: zakresu zmian niezbędnych do wprowadzenia w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy; koniecznych do uchwalenia miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego albo ich zmiany; konieczności uchwalenia miejscowego planu rewitalizacji (MPR) (Ustawa …, 2003: art. 37f ust. 1 oraz wskazanie granic obszarów, dla których plan ten będzie procedowany, łącznie z wytycznymi w zakresie ustaleń tego planu oraz postępowaniem w zakresie scaleń i podziałów nieruchomości. O ile GPR został już wcześniej przyjęty to MPR, będący szczególną formą planu miejscowego, może zostać uchwalony dla całości lub części obszaru rewitalizacji. Określać on może w zależności od potrzeb np. zasady kompozycji przestrzennej nowej zabudowy i harmonizowania planowanej zabudowy z zabudową istniejącą, ustalenia dotyczące charakterystycznych cech elewacji budynków lub szczegółowe ustalenia dotyczące zagospodarowania i wyposażenia terenów przestrzeni publicznych, w tym urządzania zieleni. Jeżeli dla całości, albo części obszaru rewitalizacji obowiązuje już plan miejscowy i GPR został uchwalony, MPR można również uchwalić w wyniku zmiany planu miejscowego. W celu zapewnienia sprawnej realizacji przedsięwzięć rewitalizacyjnych można ustanowić na obszarze rewitalizacji – poprzez uchwałę stanowiącą akt prawa miejscowego – Specjalną Strefę Rewitalizacji (SSR). Na jej obszarze może obowiązywać np. zakaz wydawania decyzji o warunkach zabudowy dla wszystkich albo określonych w uchwale ustanawiającej SSR zmian sposobu zagospodarowania terenu wymagających tej decyzji. Dotyczy to m.in. zmian sposobu użytkowania obiektów budowlanych lub ich części, jeżeli stopień pokrycia obszaru SSR miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego wskazuje, że nieustanowienie zakazu może doprowadzić do zmian w zagospodarowaniu SSR niezgodnych z gminnym programem rewitalizacji, albo utrudniających jego realizację.

Wiele samorządów w okresie ostatnich 10 lat przeprowadziło procedurę wyznaczenia obszaru rewitalizacji oraz opracowało GPR, tworząc podstawy do optymalizacji tego procesu na własnym terenie. Ze zmiennym sukcesem realizowano także różne LPR. Przykładem mogą być programy mające na celu zwiększenie atrakcyjności przestrzeni publicznej, przywrócenie lub nadanie terenom funkcji rekreacyjno-turystycznych, podniesienie oferty kulturalno-sportowej skierowanej do mieszkańców, czy wspieranie potrzeby kultywowania tradycji regionu. To także programy: poprawiające funkcjonowanie i estetykę przestrzeni publicznej oraz zachowania jej walorów historycznych i architektonicznych, odtwarzanie układu urbanistycznego miejskich rynków z przyległymi ulicami oraz miejsc przebiegu reliktów zabudowy (np. murów obronnych), pozwalające na modernizację techniczną i wyposażenie obiektów muzealnych czy odnowę parków miejskich,  przy jednoczesnym wdrażaniu projektów o charakterze społecznym lub edukacyjnym obejmujących takimi działaniami dzieci, młodzież lub pozostałych mieszkańców zdegradowanych obszarów, a także projekty umacniające działalność organizacji społecznych i kulturowych. Wśród wskaźników stosowanych do wyznaczania obszarów do rewitalizacji stosowano także wskaźniki dotyczące wartości historycznej i kulturowej zabudowy. Jednak tak jak przed 2015 rokiem tak i obecnie nie jest to powszechna praktyka. Barierą ograniczającą szerokie wykorzystanie ścieżki ustawowej do programowania rewitalizacji był często brak znajomości korzyści wynikających z ustawy o rewitalizacji (Ustawa …, 2015) i określonych w niej narzędzi wspierających realizację przedsięwzięć rewitalizacyjnych, a także rozproszenie podejmowanych działań. Do tego dochodził brak wystarczającego doświadczenia w podejmowaniu tak złożonych zadań. Pomocne w tym zakresie są publikacje typu poradników, będące podsumowaniem najlepszych rozwiązań wynikających z procesu opracowania i wdrażania gminnych programów rewitalizacji w Polsce (m.in. Moroń, Szlachta, Lutogniewska i in., 2016; Jadach-Sepioło, 2018).

Bibliografia

Ciesiółka P. (2017), Rewitalizacja w polityce rozwoju kraju, „Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna”, Poznań, nr 39, s. 9-28.

Ciesiółka P. (2019), Systemy monitorowania rewitalizacji w gminach województwa wielkopolskiego, „Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna”, Poznań, nr 48, s. 23-39.

Corbin A. (1998), We władzy wstrętu. Społeczna historia poznania przez węch. Od odrazy do snu ekologicznego, Oficyna Wydawnicza VOLUMEN, Warszawa.

Drozda Ł. (2017, Uszlachetniając przestrzeń. Jak działa gentryfikacja i jak się ją mierzy, Instytut Wydawniczy Książka i Prasa, Warszawa.

Gutowska-Adamczyk M., Orzeszyna M. (2012), Paryż. Miasto sztuki i miłości w czasach Belle Èpoque, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Jadach-Sepioło A. (red.) (2018), Gminy – program rewitalizacji. Praktyczny poradnik dla mieszkańców i władz lokalnych, Krajowy Instytut Polityki Przestrzennej i Mieszkalnictwa, Warszawa.

Kasprzak K., Raszka B. (2017), Remediacja, restytucja, retardacja i zrównoważony rozwój – analiza krytyczna. Esej, [w]: G. Malina (red.), Remediacja, rekultywacja i rewitalizacja, Wydawnictwo Polskiego Zrzeszenia Inżynierów i Techników Sanitarnych Oddział Wielkopolski, Poznań, s. 39-66.

Knap P. (2007), „Sylweta zapowiadała się tak korzystnie…”. Kontrowersje wokół odbudowy szczecińskiego Starego Miasta (1945-1970), „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”, Warszawa,. Utracone dobra kultury, nr 3 (74), s. 74-81.

Kodym-Kozaczko G. (2013), Wstęp, [w]: H. Marcinkowski, W. Milewski, E. Pawłowicz, R. Pawuła-Piwowarczyk, Z. Skupniewicz, L. Wejchert 2013, Projekt – Miasto. Wspomnienia poznańskich architektów 1945-2005, Wydawnictwo Miejskie Posnania, Poznań, s. 12-18.

Kołsut B. (2017), Główne problemy i wyzwania rewitalizacji miast w Polsce, „Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna”, Poznań, nr 39, s. 29-46.

Lewandowski P. (2011a), Budowy, odbudowy, sentymenty, resentymenty, „Czas Kultury”, Poznań, nr 6 (165), s. 14-21.

Lewandowski P. (2011b), Z dziejów pewnej odbudowy, „Czas Kultury”, Poznań, nr 6 (165), s. 60-66.

Leszczyński M., Kadłubowski J. (2016), Ustawa o rewitalizacji. Praktyczny komentarz, Ministerstwo Infrastruktury i Budownictwa, Departament Polityki Przestrzennej, Warszawa.

Lisowska A., Ochmański A. (2016), Rewitalizacja a rozwój społeczno-gospodarczy miast (wybrane przykłady), „ Studia Miejskie”, Opole, nr 23, s. 117-140.

Marciniak P. (2011), Architektura szczęścia, czyli krótka historia polskiego „gargamela”, „Czas Kultury”, Poznań, nr 6 (165), s. 44-51.

Masierek E., Szajerska A. (2020), Kreowanie przestrzeni sąsiedzkich w obszarach rewitalizacji na przykładzie Włocławka, „Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna”, Poznań, nr 49, s. 113-156.

Milewski W. (2013), Twarda ręka rynku 1990-2005. Zamek Królewski, [w]: H. Marcinkowski, W. Milewski, E. Pawłowicz, R. Pawuła-Piwowarczyk, Z. Skupniewicz, L. Wejchert 2013, Projekt – Miasto. Wspomnienia poznańskich architektów 1945-2005, Wydawnictwo Miejskie Posnania, Poznań, s. 322-323.

Moroń K., Szlachta A., Lutogniewska E., Kopańska A., Skrabut A., Skrzypiec A., Ćmiel A., Piotrowska A., Waliczak D. (2016), Proste kroki do rewitalizacji – przewodnik,  Centrum Doradztwa Energetycznego, Mikołów.

Naifeh S., Smith G.W. (2015), Van Gogh. Życie, Wydawnictwo Świat Książki, Warszawa.

Nieszczerzewska M. (2018), Ruiny, pozostałości, zgliszcza i miasto. Przypadek Kostrzyna nad Odrą, [w]: E. Kledzik, M. Michalski, M. Praczyk (red.), „Ziemie Odzyskane”. W poszukiwaniu nowych narracji, Publikacje Instytutu Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań, nr 177, s. 305-327.

Raszka B., Kasprzak K. (2015), Metodologiczne aspekty rewitalizacji i rekultywacji w kontekście planowania przestrzennego – Esej, [w]: G. Malina (red.), Remediacja, rekultywacja i rewitalizacja, Wydawnictwo Polskiego Zrzeszenia Inżynierów i Techników Sanitarnych Oddział Wielkopolski, Poznań, s. 83-99.

Raszka B., Kalbarczyk E., Kasprzak K., Kalbarczyk R. (2016), Ochrona i zarządzanie krajobrazem kulturowym, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego, Wrocław.

Skoczylas Ł. (2014), Pamięć społeczna miasta – jej liderzy i odbiorcy, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, seria: Współczesne Społeczeństwo Polski wobec Przeszłości,  Warszawa, t. 8.

Springer F. (2017),  Źle urodzone. Reportaże o architekturze prl-u, Wydawnictwo  Karakter, Kraków.

Springer F. (2020), 13 pięter, Wydawnictwo Karakter, Kraków.

Stiepanow B. (2013), Pamięć o utopii. Carycyno między przeciągającą się budową i force majeure, „Acta Universitatis Wratislaviensis”, Prace Kulturoznawcze, Wrocław, nr 15, s. 341-348.

Wasilewski M. (2011), Nasza zamkomania, „Czas Kultury”, Poznań, nr 6 (165), s. 22-29.

Wieczorkiewicz A. (2012), Apetyt turysty. O doświadczaniu świata w podróży, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków, seria: Horyzonty Nowoczesności, t. 66.

Zeszyt metodologiczny. Rewitalizacja w gminie, Główny Urząd Statystyczny, Wrocław, 2019.

Zientek S. (2021), Polki na Montparnassie, Wydawnictwo Agora, Warszawa.

Zola E. (1956), Zdobycz, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.

Zola E. (1998), Wszystko dla pań, Wydawnictwo Pruszyński i S-ka, Warszawa.

Żelichowski R. (2002), Lindleyowie. Dzieje inżynierskiego rodu, Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa.

Żelichowski R., Weszpiński P. E. (2016), 1912 – Wiliam Heerlein Lindley. Plan Warszawy. Plan niwelacyjny miasta Warszawy. Zdjęcie pod kierunkiem Głównego Inżyniera W.H. Lindleya. Ze Zbiorów Kartograficznych Muzeum Warszawy. Muzeum Warszawy, Warszawa.

Akty prawne

Uchwała Nr 239 Rady Ministrów z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie przyjęcia Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, M. P. z 2012 r. poz. 252.

Uchwała Nr 198 Rady Ministrów z dnia 20 października 2015 r. w sprawie przyjęcia Krajowej Polityki Miejskiej, M. P. poz. 1235.

Uchwała Nr 8 Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie przyjęcia Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020 (z perspektywą 2030 r.), M. P. poz. 260.

Uchwała Nr 102 Rady Ministrów z dnia 17 wrześnie 2019 r. w sprawie przyjęcia „Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego 2030”, M. P. poz. 1060.

Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, Dz. U. z 2022 r. poz. 559, tj. z późn. zm.

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Dz. U. z 2021 r. poz. 1973, tj. z późn. zm.

Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz. U. z 2021 r. poz. 741, tj. z późn. zm.

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz. U. z 2021 r. poz. 710, tj. z późn. zm.

Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, Dz. U. z 2022 r. poz. 1634, tj.

Ustawa z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji, Dz. U. z 2021 r. poz. 485, tj.

Ustawa z dnia 15 lipca 2020 r. o zmianie ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. poz. 1378.

Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 4 stycznia 2012 r. w sprawie uznania za pomnik historii „Warszawa – Zespół Stacji Filtrów Williama Lindleya”, Dz. U.  poz. 64

Netografia

Brzostowski T., Starczewska-Krzysztoszek M. (2021), Strategia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju po 5 latach – skala porażki w konkretnych liczbach. Analiza, https://strategie2050.pl/wp-content/uploads/2021/03/analiza-SOR-5-lat-6-konkretow.pdf (1.10.2022)

Gołębiewski J. I. (2016), Perspektywy rewitalizacji Międzyodrza w Szczecinie przy zastosowaniu tymczasowych interwencji przestrzennych, Praca doktorska opracowana na Wydziale Budownictwa i Architektury Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie w Katedrze Historii i Teorii Architektury (promotor: prof. dr hab. inż., arch., Zbigniew Paszkowski), Szczecin, 292 s. obserwatorium.miasta.pl/wp-content/uploads/2016/09/000220067.com._.pdf (1.10.2022)

Informacja o wynikach kontroli. Rewitalizacja zdegradowanych obszarów miast, Najwyższa Izba Kontroli, Warszawa, 2016 (KIN.410.006.002015; nr ewid. 153/2016/P/15/037/KIN). file:///E:/Downloads/kin_p_15_037_201602250936361456392996_01.pdf (1.10.2022)

Informacja o wynikach kontroli. Przygotowanie i realizacja programów rewitalizacji w województwie podkarpackim, Najwyższa Izba Kontroli, Warszawa, 2019 (LRZ.430.004.2013; nr ewid. 148/2019/P/18/097/LRZ) file:///E:/Downloads/pobierz,Informacja-148-2019-P-18-097-LRZ,typ,k.pdf (1.10.2022)

Ratajczak M. (2018), Zamek w Puszczy Noteckiej nie będzie hotelem, a „małym tajemniczym miasteczkiem”. Dotarliśmy do projektanta budowli, money.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/zamek-w-puszczy-noteckiej-architekt.188.0.2410940.html (1.10.2022)

Wytyczne w zakresie rewitalizacji w programach operacyjnych na lata 2014-2020, Minister Rozwoju, Warszawa 2016 [MR/H 2014-2020/20(2)08/2016]. https://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/media/23916/Wytyczne_dot_rewitalizacji_po_aktualizacji-zatwierdzone02082016clear.pdf (1.10.2022)

Zamek Królewski w Poznaniu – nowy zabytek czy nowotwór? https://odbudowarekonstrukcjapogania.wordpres.com/2017/03/26/zamek-krolewski-w-poznaniu-nowy-zabytek-czy-nowotwor (5.07.2021)

Zasady programowania i wsparcia rewitalizacji w ramach Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2014-2020 (WRPO 2014+), Samorząd Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2016. (Uchwała Zarządu Województwa Wielkopolskiego nr 2718/2016 z 6.10.2016).  https://wrpo.wielkopolskie.pl/system/file_resources/attachments/000/004/063/original/Zasady_programowania_i_wsparcia_rewitalizacji_w_ramach_WRPO_2014__.pdf?1475840252 (1.10.2022)

Żółciak T. (2014), Beton zalewa Polskę. Jak „upiększa” się rynki w miastach, Gazeta Prawna.pl (31.07.2014). https://serwisy.gazetaprawna/pl.samorzad/artykuly/813338.beton-zalewa-polske-jak-upieksza-się-rynki-w-miastach.html (1.10.2022)

Stan prawny aktualny na dzień: 1 października 2022 r.