Rewitalizacja, zawłaszczanie przestrzeni i problemy gentryfikacji

Cechy negatywne, przeplatające się w różnych układach z tymi pozytywnymi, to m.in. wypieranie lokalnej ludności spowodowane wzrostem cen najmu, pojawianie się nowych form konfliktów społecznych, wzrost cen nieruchomości, bezdomność, wypieranie części podmiotów handlowych i przemysłowych; wzrost cen lokalnych usług, segregacja społeczno-ekonomiczna mieszkańców, depopulacja. Właśnie dlatego gentryfikacja postrzegana jest głównie jako zjawisko negatywne.

Niniejszy artykuł jest trzecią częścią z cyklu artykułów „Rewitalizacja jako narzędzie ochrony dziedzictwa kulturowego”, którego autorami są dr hab. Krzysztof Kasprzak [profesor emeritus Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu] oraz prof. dr hab. Beata Raszka [Instytut Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu].

Z pierwszym z artykułów w ramach wspominanego cyklu publikacji można zapoznać się tutaj: Założenia rewitalizacji i jej podstawy prawne.

Drugi z cyklu artykułów znajdą Państwo został opublikowany tutaj: Negatywne i pozytywne przykłady rewitalizacji.

W ramach cyklu opublikowany będzie również artykuł:

• Kulturotwórcza rola rewitalizacji – przykłady historyczne

W naszym kraju zjawisko gentryfikacji widoczne jest zwłaszcza w dużych miastach. Niekiedy wykracza już poza dzielnice śródmiejskie i stare historyczne części miast, pojawiając się także w dzielnicach blokowisk. Proces gentryfikacji przekształca zwartą dzielnicę w zamknięte enklawy luksusu zamieszkałe przez ludzi bez korzeni, o wysokich dochodach, ale nie wykształcających poczucia wspólnoty lokalnej oraz pojęcia dobra wspólnego (tzw. „pseudoburżuazja” klasy metropolitalnej), powodując klasową segregację przestrzeni. Lekceważenie lokalnych uwarunkowań społeczno-ekonomicznych sprzyja występowaniu klasowego wymiaru miejskiej polityki kulturalnej, uprzywilejowującej lepiej uposażone warstwy społeczeństwa (Drozda, 2017).

Powstawanie wielkich centrów handlowych

Jednym z ważnych aspektów gentryfikacji jest powstawanie wielkich centrów handlowych, banków, sieciowych kawiarni i restauracji, które bezwzględnie wypierają z krajobrazu miasta tradycyjny handel i usługi, placówki publiczne, np. biblioteki, domy kultury. Powstają poważne straty w gospodarce lokalnej, bowiem centra handlowe są własnością kapitału zagranicznego. Istotna jest zwłaszcza gentryfikacja ekonomiczna, polegająca na nadaniu większej wartości materialnej jakiemuś miejscu. Dokonuje się ona np. przez działanie na rzecz poprawy warunków życia, usytuowanie prestiżowych inwestycji, wprowadzanie zieleni. Zwiększenie atrakcyjności miejsca powoduje wzrost cen gruntów, co w określony, ale jednoznaczny sposób selekcjonuje kolejnych inwestorów i użytkowników. W początkowej fazie często widoczna jest tylko gentryfikacja symboliczna, częściowo przekładająca się na poprawę stanu technicznego budynków, z których wiele odzyskuje tożsamość, co także powoduje znaczący wzrost cen nieruchomości. Nie prowadzi jednak ona do dużych zmian w sferze społecznej. Następująca dopiero po niej gentryfikacja ekonomiczna przełoży się na gentryfikację społeczną i przypływ bogatych mieszkańców zainteresowanych luksusowymi apartamentami w odresturowanych kamienicach. Procesy te mogą następować w mieście dość łagodnie tylko w przypadku prowadzenia polityki rewitalizacyjnej we współpracy z lokalną społecznością. Gentryfikacja w Polsce nie jest już zjawiskiem pobocznym. Szybko następują bowiem rozmaite formy wypychania z obszarów, na których zachodzą procesy gentryfikacji ludności problemowej z punktu widzenia nie tylko nowych mieszkańców o innym statusie ekonomicznym i kulturowym zajmujących rewitalizowany teren, ale także władz miasta. Koszty gentryfikacji ponoszą zawsze mniej zamożni lokalni mieszkańcy. Przykładem może być przymusowe przesiedlanie „uciążliwych” lokatorów do „osiedli” kontenerowych na obrzeża miast, co ich natychmiast stygmatyzowało (w Poznaniu „osiedle kontenerowe przy ul. Średzkiej działało w latach 2012-2016) (Springer, 2020, s. 137-145).

Wielkopowierzchniowe i monofunkcyjne

Środki na odnowę miast powinny służyć w pierwszej kolejności zachowaniu śródmieść oraz zdegradowanych, dzielnic, blokowisk i obszarów poprzemysłowych. Absurdem i całkowitym brakiem kultury – nie tylko przestrzennej, ale jakiejkolwiek – jest postępowanie polegające na systematycznym doprowadzeniu do całkowitego upadku (gospodarczego, społecznego, przestrzennego, architektonicznego, estetycznego, komunalnego) centrum miasta, a następnie poszukiwanie jakiegoś rozwiązania dla tego problemu. Następuje to m.in. poprzez wprowadzanie do miasta monofunkcyjnych wielkoprzestrzennych galerii handlowych i banków. To także upadek kultury w wyniku jednoczesnej likwidacji obiektów kultury, księgarni, miejsc przyjaznych dla ludzi, ich przebywania, spotkań, odpoczynku i cieszenia się pięknymi widokami, które zanikają. Centra handlowe są projektami wyłącznie biznesowymi, nie wpisującymi się w żadnym stopniu w działania rewitalizacyjne miasta, nie mającymi żadnych walorów kulturotwórczych, edukacyjnych i miastotwórczych, powstającymi bez konsultacji z lokalną społecznością i nie odpowiadającymi rzeczywistym potrzebom rejonów, gdzie są lokalizowane. Obiekty tego typu pozbawiają kulturowy krajobraz miasta kolorytu, niszczą jego żywotność i obniżają jakość życia mieszkańców. Są zaprzeczeniem działalności samorządowej w tym zakresie.

Dobry przykład

Może być jednak zupełnie inaczej o czym przekonuje nas Centrum Biznesu i Sztuki Stary Browar w Poznaniu (proj. Biuro Projektowe ADS, proj. wystroju wnętrz Ryszard Kaja), nie wybudowane jako nowy obiekt, ale powstałe na bazie dawnego dziewiętnastowiecznego browaru Huggera. Częściowa odbudowa i rozbudowa budynków pofabrycznych, przy jednoczesnym zapewnieniu mieszkań dla dawnych mieszkańców kamienicy przeznaczonej do likwidacji oraz w połączeniu od samego początku tej inwestycji z rozbudowanym według pomysłu Inwestora programem w zakresie kultury, doprowadziło do stworzenia obiektu łączącego działalność kulturalną z działalnością komercyjną (handlową) (idea „50:50”). Odwiedzający ten obiekt nie mają wątpliwości, że są w czymś więcej niż tylko w centrum handlowym, dostrzegając bez trudu ogromny potencjał jaki stwarza wykorzystanie przestrzeni samego Starego Browaru i jego najbliższego otoczenia (park) do działalności artystycznej. Dobry to przykład wartości dodanej, czyli przyrostu dóbr w wyniku określonego procesu tworzenia usług, stymulująco wpływającej na cały kwartał miasta, m.in. poprzez upowszechnianie dobrych wzorców kultury dla dobra społeczeństwa (Raszka, Kasprzak, 2015). To jest także przykład wykorzystania obszaru poprzemysłowego z obiektami, które popadły po latach eksploatacji w ruinę współcześnie wykorzystywaną dla innych celów. Uzyskując odmienny status stały się elementem turystycznego krajobrazu miasta oraz miejscem działań gospodarczych i kulturowych. To nie ruiny powstałe w wyniku katastrofy, czy działań wojennych, wywołujące zrozumiałą niechęć i dążenie do ich jak najszybszego usunięcia (Nieszczerzewska, 2018, s. 321-324), chociaż będące szczególnym obiektem dla wyobraźni, przemyśleń i pamięci. W niektórych przypadkach ruiny z okresu wojny mogą być jednak celowo pozostawione jako znak. Przykładem niech będzie ruina głównej wieży kościoła Pamięci Cesarza Wilhelma w Berlinie, stanowiąca obecnie symbol antywojenny. Ruiny, podobnie jak wiele innych obiektów, w niektórych przypadkach umożliwiają manipulowanie kulturowym dziedzictwem dawnych wieków dla wygodnego dla aktualnej władzy nowego przekazu polityki historycznej. Stanowi to niekiedy utopijny wręcz efekt powrotu do przeszłości, np. rekonstrukcja rezydencji Katarzyny II w Carycynie reprezentującej tradycje oświeconej monarchii, z którą chce być kojarzona obecna władza Rosji (Stiepanow, 2013, s. 346-347).

Gentryfikacja

Produktem finalnym gentryfikacji stają się zunifikowane przestrzenie, w których dawne wartości historyczne ulegają zmianie dla nowych potrzeb. Zgentryfikowana przestrzeń miejska zaledwie imituje wcześniejszy charakter danego sąsiedztwa, którego pierwotna zabudowa (np. postindustrialna architektura) stanowi jedynie element dekoracyjny (np. lofty w których mieszkania i biura mają luksusowy charakter). Powstają atrapy miejskiej autentyczności (Drozda, 2017, s. 58 i 108). Ale często z przyjemnością się w nich bywa i mieszka.

Błędem jest traktowanie przestrzeni wyłącznie w kategoriach ekonomicznych i wadliwe uznawanie własności prywatnej jako nadrzędnej nad dobrem publicznym. Przestrzeń nie jest takim samym towarem jak każdy inny. Poszczególne jej fragmenty wpływają na swoje otoczenie i łącznie są rodzajem dobra publicznego, obecnie stale zawłaszczanego. Przestrzeń, a w niej m.in. tereny otwarte i tereny zieleni, to zasoby na ogół nieodnawialne. Dlatego ich pełne odzyskanie (np. w drodze rekultywacji, czy rewitalizacji) w przypadku zniszczenia nie zawsze jest możliwe. Drogą do podniesienia jakości krajobrazu jest tylko konsekwentny rozwój kultury przestrzeni poprzez edukację uwrażliwiającą na otoczenie. Filozofia rozwoju miasta, przełożona na stosowane zapisy prawne, nie sprowadza się tylko do określania przeznaczenia terenu i bilansu powierzchni. To tworzenie miejsc kultury i biznesu w czym duży udział mogą mieć procesy prawidłowo realizowanej rekultywacji i programy rewitalizacji (Raszka, Kasprzak, 2015). Właśnie poprzez tego rodzaju działalność tworzy się kreatywne i otwarte społeczeństwo.

Bibliografia

Ciesiółka P. (2017), Rewitalizacja w polityce rozwoju kraju, „Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna”, Poznań, nr 39, s. 9-28.

Ciesiółka P. (2019), Systemy monitorowania rewitalizacji w gminach województwa wielkopolskiego, „Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna”, Poznań, nr 48, s. 23-39.

Corbin A. (1998), We władzy wstrętu. Społeczna historia poznania przez węch. Od odrazy do snu ekologicznego, Oficyna Wydawnicza VOLUMEN, Warszawa.

Drozda Ł. (2017, Uszlachetniając przestrzeń. Jak działa gentryfikacja i jak się ją mierzy, Instytut Wydawniczy Książka i Prasa, Warszawa.

Gutowska-Adamczyk M., Orzeszyna M. (2012), Paryż. Miasto sztuki i miłości w czasach Belle Èpoque, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Jadach-Sepioło A. (red.) (2018), Gminy – program rewitalizacji. Praktyczny poradnik dla mieszkańców i władz lokalnych, Krajowy Instytut Polityki Przestrzennej i Mieszkalnictwa, Warszawa.

Kasprzak K., Raszka B. (2017), Remediacja, restytucja, retardacja i zrównoważony rozwój – analiza krytyczna. Esej, [w]: G. Malina (red.), Remediacja, rekultywacja i rewitalizacja, Wydawnictwo Polskiego Zrzeszenia Inżynierów i Techników Sanitarnych Oddział Wielkopolski, Poznań, s. 39-66.

Knap P. (2007), „Sylweta zapowiadała się tak korzystnie…”. Kontrowersje wokół odbudowy szczecińskiego Starego Miasta (1945-1970), „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”, Warszawa,. Utracone dobra kultury, nr 3 (74), s. 74-81.

Kodym-Kozaczko G. (2013), Wstęp, [w]: H. Marcinkowski, W. Milewski, E. Pawłowicz, R. Pawuła-Piwowarczyk, Z. Skupniewicz, L. Wejchert 2013, Projekt – Miasto. Wspomnienia poznańskich architektów 1945-2005, Wydawnictwo Miejskie Posnania, Poznań, s. 12-18.

Kołsut B. (2017), Główne problemy i wyzwania rewitalizacji miast w Polsce, „Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna”, Poznań, nr 39, s. 29-46.

Lewandowski P. (2011a), Budowy, odbudowy, sentymenty, resentymenty, „Czas Kultury”, Poznań, nr 6 (165), s. 14-21.

Lewandowski P. (2011b), Z dziejów pewnej odbudowy, „Czas Kultury”, Poznań, nr 6 (165), s. 60-66.

Leszczyński M., Kadłubowski J. (2016), Ustawa o rewitalizacji. Praktyczny komentarz, Ministerstwo Infrastruktury i Budownictwa, Departament Polityki Przestrzennej, Warszawa.

Lisowska A., Ochmański A. (2016), Rewitalizacja a rozwój społeczno-gospodarczy miast (wybrane przykłady), „ Studia Miejskie”, Opole, nr 23, s. 117-140.

Marciniak P. (2011), Architektura szczęścia, czyli krótka historia polskiego „gargamela”, „Czas Kultury”, Poznań, nr 6 (165), s. 44-51.

Masierek E., Szajerska A. (2020), Kreowanie przestrzeni sąsiedzkich w obszarach rewitalizacji na przykładzie Włocławka, „Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna”, Poznań, nr 49, s. 113-156.

Milewski W. (2013), Twarda ręka rynku 1990-2005. Zamek Królewski, [w]: H. Marcinkowski, W. Milewski, E. Pawłowicz, R. Pawuła-Piwowarczyk, Z. Skupniewicz, L. Wejchert 2013, Projekt – Miasto. Wspomnienia poznańskich architektów 1945-2005, Wydawnictwo Miejskie Posnania, Poznań, s. 322-323.

Moroń K., Szlachta A., Lutogniewska E., Kopańska A., Skrabut A., Skrzypiec A., Ćmiel A., Piotrowska A., Waliczak D. (2016), Proste kroki do rewitalizacji – przewodnik,  Centrum Doradztwa Energetycznego, Mikołów.

Naifeh S., Smith G.W. (2015), Van Gogh. Życie, Wydawnictwo Świat Książki, Warszawa.

Nieszczerzewska M. (2018), Ruiny, pozostałości, zgliszcza i miasto. Przypadek Kostrzyna nad Odrą, [w]: E. Kledzik, M. Michalski, M. Praczyk (red.), „Ziemie Odzyskane”. W poszukiwaniu nowych narracji, Publikacje Instytutu Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań, nr 177, s. 305-327.

Raszka B., Kasprzak K. (2015), Metodologiczne aspekty rewitalizacji i rekultywacji w kontekście planowania przestrzennego – Esej, [w]: G. Malina (red.), Remediacja, rekultywacja i rewitalizacja, Wydawnictwo Polskiego Zrzeszenia Inżynierów i Techników Sanitarnych Oddział Wielkopolski, Poznań, s. 83-99.

Raszka B., Kalbarczyk E., Kasprzak K., Kalbarczyk R. (2016), Ochrona i zarządzanie krajobrazem kulturowym, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego, Wrocław.

Skoczylas Ł. (2014), Pamięć społeczna miasta – jej liderzy i odbiorcy, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, seria: Współczesne Społeczeństwo Polski wobec Przeszłości,  Warszawa, t. 8.

Springer F. (2017),  Źle urodzone. Reportaże o architekturze prl-u, Wydawnictwo  Karakter, Kraków.

Springer F. (2020), 13 pięter, Wydawnictwo Karakter, Kraków.

Stiepanow B. (2013), Pamięć o utopii. Carycyno między przeciągającą się budową i force majeure, „Acta Universitatis Wratislaviensis”, Prace Kulturoznawcze, Wrocław, nr 15, s. 341-348.

Wasilewski M. (2011), Nasza zamkomania, „Czas Kultury”, Poznań, nr 6 (165), s. 22-29.

Wieczorkiewicz A. (2012), Apetyt turysty. O doświadczaniu świata w podróży, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków, seria: Horyzonty Nowoczesności, t. 66.

Zeszyt metodologiczny. Rewitalizacja w gminie, Główny Urząd Statystyczny, Wrocław, 2019.

Zientek S. (2021), Polki na Montparnassie, Wydawnictwo Agora, Warszawa.

Zola E. (1956), Zdobycz, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.

Zola E. (1998), Wszystko dla pań, Wydawnictwo Pruszyński i S-ka, Warszawa.

Żelichowski R. (2002), Lindleyowie. Dzieje inżynierskiego rodu, Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa.

Żelichowski R., Weszpiński P. E. (2016), 1912 – Wiliam Heerlein Lindley. Plan Warszawy. Plan niwelacyjny miasta Warszawy. Zdjęcie pod kierunkiem Głównego Inżyniera W.H. Lindleya. Ze Zbiorów Kartograficznych Muzeum Warszawy. Muzeum Warszawy, Warszawa.

Akty prawne

Uchwała Nr 239 Rady Ministrów z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie przyjęcia Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, M. P. z 2012 r. poz. 252.

Uchwała Nr 198 Rady Ministrów z dnia 20 października 2015 r. w sprawie przyjęcia Krajowej Polityki Miejskiej, M. P. poz. 1235.

Uchwała Nr 8 Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie przyjęcia Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020 (z perspektywą 2030 r.), M. P. poz. 260.

Uchwała Nr 102 Rady Ministrów z dnia 17 wrześnie 2019 r. w sprawie przyjęcia „Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego 2030”, M. P. poz. 1060.

Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, Dz. U. z 2022 r. poz. 559, tj. z późn. zm.

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Dz. U. z 2021 r. poz. 1973, tj. z późn. zm.

Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz. U. z 2021 r. poz. 741, tj. z późn. zm.

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz. U. z 2021 r. poz. 710, tj. z późn. zm.

Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, Dz. U. z 2022 r. poz. 1634, tj.

Ustawa z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji, Dz. U. z 2021 r. poz. 485, tj.

Ustawa z dnia 15 lipca 2020 r. o zmianie ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. poz. 1378.

Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 4 stycznia 2012 r. w sprawie uznania za pomnik historii „Warszawa – Zespół Stacji Filtrów Williama Lindleya”, Dz. U.  poz. 64

Netografia

Brzostowski T., Starczewska-Krzysztoszek M. (2021), Strategia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju po 5 latach – skala porażki w konkretnych liczbach. Analiza, https://strategie2050.pl/wp-content/uploads/2021/03/analiza-SOR-5-lat-6-konkretow.pdf (1.10.2022)

Gołębiewski J. I. (2016), Perspektywy rewitalizacji Międzyodrza w Szczecinie przy zastosowaniu tymczasowych interwencji przestrzennych, Praca doktorska opracowana na Wydziale Budownictwa i Architektury Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie w Katedrze Historii i Teorii Architektury (promotor: prof. dr hab. inż., arch., Zbigniew Paszkowski), Szczecin, 292 s. obserwatorium.miasta.pl/wp-content/uploads/2016/09/000220067.com._.pdf (1.10.2022)

Informacja o wynikach kontroli. Rewitalizacja zdegradowanych obszarów miast, Najwyższa Izba Kontroli, Warszawa, 2016 (KIN.410.006.002015; nr ewid. 153/2016/P/15/037/KIN). file:///E:/Downloads/kin_p_15_037_201602250936361456392996_01.pdf (1.10.2022)

Informacja o wynikach kontroli. Przygotowanie i realizacja programów rewitalizacji w województwie podkarpackim, Najwyższa Izba Kontroli, Warszawa, 2019 (LRZ.430.004.2013; nr ewid. 148/2019/P/18/097/LRZ) file:///E:/Downloads/pobierz,Informacja-148-2019-P-18-097-LRZ,typ,k.pdf (1.10.2022)

Ratajczak M. (2018), Zamek w Puszczy Noteckiej nie będzie hotelem, a „małym tajemniczym miasteczkiem”. Dotarliśmy do projektanta budowli, money.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/zamek-w-puszczy-noteckiej-architekt.188.0.2410940.html (1.10.2022)

Wytyczne w zakresie rewitalizacji w programach operacyjnych na lata 2014-2020, Minister Rozwoju, Warszawa 2016 [MR/H 2014-2020/20(2)08/2016]. https://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/media/23916/Wytyczne_dot_rewitalizacji_po_aktualizacji-zatwierdzone02082016clear.pdf (1.10.2022)

Zamek Królewski w Poznaniu – nowy zabytek czy nowotwór? https://odbudowarekonstrukcjapogania.wordpres.com/2017/03/26/zamek-krolewski-w-poznaniu-nowy-zabytek-czy-nowotwor (5.07.2021)

Zasady programowania i wsparcia rewitalizacji w ramach Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2014-2020 (WRPO 2014+), Samorząd Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2016. (Uchwała Zarządu Województwa Wielkopolskiego nr 2718/2016 z 6.10.2016).  https://wrpo.wielkopolskie.pl/system/file_resources/attachments/000/004/063/original/Zasady_programowania_i_wsparcia_rewitalizacji_w_ramach_WRPO_2014__.pdf?1475840252 (1.10.2022)

Żółciak T. (2014), Beton zalewa Polskę. Jak „upiększa” się rynki w miastach, Gazeta Prawna.pl (31.07.2014). https://serwisy.gazetaprawna/pl.samorzad/artykuly/813338.beton-zalewa-polske-jak-upieksza-się-rynki-w-miastach.html (1.10.2022)

Stan prawny aktualny na dzień: 1 października 2022 r.