GUS: Zanieczyszczenie powietrza wciąż groźne dla zdrowia

Zanieczyszczenie powietrza stanowi jedno z najpoważniejszych zagrożeń dla zdrowia publicznego i środowiska. Wprowadzenie do atmosfery substancji stałych, ciekłych i gazowych, będących wynikiem działalności człowieka, ma szerokie konsekwencje zdrowotne, klimatyczne oraz ekologiczne. W związku z tym, ochrona powietrza staje się priorytetem w politykach środowiskowych wielu krajów, w tym Polski.

Skala problemu

Główne zanieczyszczenia emitowane do atmosfery to dwutlenek siarki (SO₂), tlenki azotu (NOₓ), tlenek węgla (CO), amoniak (NH₃) oraz niemetanowe lotne związki organiczne (NMLZO). Zanieczyszczenia te, według danych z 2021 roku, wykazują zróżnicowane tendencje, jednak większość z nich utrzymuje się na poziomie zbliżonym do lat poprzednich.

Główne źródła emisji

W 2021 roku głównymi źródłami emisji zanieczyszczeń w Polsce były źródła stacjonarne, w tym procesy spalania paliw w sektorze produkcji energii oraz w przemyśle. Emisja dwutlenku siarki była w 96% generowana przez spalanie paliw (głównie węgla) w elektrowniach i ciepłowniach. Z kolei 31% emisji tlenków azotu pochodziło z transportu drogowego, co podkreśla rosnący wpływ tego sektora na jakość powietrza​.

W 2021 roku największymi źródłami emisji poszczególnych zanieczyszczeń były:

• Dwutlenek siarki (SO₂): 96% emisji pochodziło z energetycznego spalania paliw, głównie węgla, w źródłach stacjonarnych (elektrownie, elektrociepłownie).
• Tlenki azotu (NOₓ): 31% emisji pochodziło z transportu drogowego, 23% z przemysłu energetycznego, a 20% z sektora komunalno-bytowego.
• Amoniak (NH₃): 96% emisji pochodziło z rolnictwa, w tym głównie z gospodarki odchodami zwierząt gospodarskich oraz stosowania nawozów mineralnych.
• Niemetanowe lotne związki organiczne (NMLZO): 34% emisji pochodziło z procesów przemysłowych, w tym 32% z zastosowaniem rozpuszczalników.
• Tlenek węgla (CO): 77% emisji pochodziło z procesów spalania paliw w małych źródłach, takich jak gospodarstwa domowe, instytucje, handel i usługi.

Polska na tle Unii Europejskiej

Polska znajduje się w czołówce krajów Unii Europejskiej pod względem emisji dwutlenku siarki oraz tlenków azotu. W 2021 roku Polska wyemitowała 392 tys. ton SO₂, co stanowiło jedną z najwyższych wartości w UE. Pod względem emisji NOₓ (591 tys. ton) Polska zajęła piąte miejsce, ustępując tylko Niemcom, Francji, Hiszpanii i Włochom.

Ochrona powietrza i regulacje

W Polsce wprowadzono liczne regulacje mające na celu ograniczenie emisji zanieczyszczeń powietrza. W ramach unijnych dyrektyw oraz krajowych rozporządzeń, nałożono limity emisji na poszczególne zanieczyszczenia. Przykładem jest Dyrektywa 2010/75/UE dotycząca emisji przemysłowych, która nakłada obowiązek redukcji emisji m.in. SO₂, NOₓ, NMLZO, NH₃ oraz pyłów zawieszonych.

Mimo znaczącej redukcji emisji zanieczyszczeń powietrza w ostatnich latach, problem ten nadal wymaga intensywnych działań. Polska, podobnie jak inne kraje UE, musi kontynuować modernizację sektora energetycznego i przemysłowego, wdrażać innowacyjne technologie oraz egzekwować obowiązujące przepisy, aby skutecznie chronić powietrze i środowisko naturalne.

Emisje a zdrowie publiczne

Zanieczyszczenia powietrza mają bezpośredni wpływ na zdrowie ludzi. Dwutlenek siarki oraz tlenki azotu przyczyniają się do chorób układu oddechowego, w tym astmy i przewlekłej obturacyjnej choroby płuc (POChP). Długotrwała ekspozycja na tlenki azotu może także prowadzić do problemów sercowo-naczyniowych. W 2021 roku, mimo pewnych redukcji w emisjach, zanieczyszczenia powietrza w Polsce nadal stanowią poważne wyzwanie zdrowotne​(Ochrona środowiska 2023…).

Emisja gazów cieplarnianych

Poza tradycyjnymi zanieczyszczeniami, istotnym problemem pozostaje emisja gazów cieplarnianych. W 2021 roku całkowita emisja gazów cieplarnianych wyrażona w ekwiwalencie CO₂ wyniosła 399,9 mln ton. Wpływ tych emisji na zmiany klimatyczne jest niepodważalny i wymaga dalszych działań na rzecz ich redukcji​.

Długotrwały wpływ i globalny zasięg

Gazy cieplarniane mogą utrzymywać się w atmosferze przez okres od kilku lat do kilku tysięcy lat, co sprawia, że ich wpływ na klimat jest globalny, niezależnie od miejsca emisji. W celu monitorowania i zarządzania emisją tych gazów, prowadzone są krajowe inwentaryzacje, zgodnie z metodologią opracowaną przez Międzyrządowy Zespół ds. Zmian Klimatu (IPCC), działający pod auspicjami Programu Środowiskowego Narodów Zjednoczonych (UNEP) oraz Światowej Organizacji Meteorologicznej (WMO).

Kategorie emisji

Zgodnie z metodologią IPCC, źródła emisji gazów cieplarnianych są podzielone na pięć głównych kategorii:

1. Energia (obejmuje spalanie paliw oraz emisje lotne z paliw),
2. Procesy przemysłowe i użytkowanie produktów,
3. Rolnictwo,
4. Użytkowanie gruntów, zmiany użytkowania gruntów i leśnictwo (LULUCF),
5. Odpady.

Zagregowana emisja gazów cieplarnianych w Polsce

Zagregowana emisja gazów cieplarnianych w Polsce, wyrażona w ekwiwalencie dwutlenku węgla, wykazała znaczne zmniejszenie od 1988 roku. W 2021 roku emisja wyniosła około 400 mln ton ekwiwalentu CO₂, co oznacza spadek o około 31% w porównaniu do roku bazowego. Największy spadek emisji miał miejsce po 1989 roku, kiedy Polska przeszła transformację gospodarczą, przechodząc z gospodarki centralnie planowanej na rynkową.

Protokół z Kioto i Europejskie zobowiązania

Protokół z Kioto, przyjęty w ramach Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (UNFCCC), zobowiązał kraje sygnatariuszy do redukcji emisji gazów cieplarnianych w porównaniu do poziomu z roku bazowego. Dla większości krajów europejskich rokiem bazowym był rok 1990, natomiast dla Polski – 1988. W pierwszym okresie rozliczeniowym Protokołu z Kioto (2008-2012) Polska zobowiązała się do redukcji emisji o 6%, co udało się osiągnąć z nadwyżką.

Emisja metali ciężkich

Metale ciężkie to grupa pierwiastków, które są szczególnie niebezpieczne i toksyczne dla środowiska oraz zdrowia ludzi i innych organizmów żywych. Choć nie istnieje ścisła definicja tego terminu, najczęściej zalicza się do nich takie metale jak: kadm, rtęć, ołów, arsen, chrom, miedź, nikiel oraz cynk. Toksyczność tych pierwiastków wynika z ich zdolności do kumulacji w organizmach oraz w środowisku, co prowadzi do poważnych konsekwencji zdrowotnych, takich jak uszkodzenie układu nerwowego, anemia, zaburzenia snu, pogorszenie sprawności umysłowej, a nawet rozwój nowotworów.

Zmiany emisji metali ciężkich w 2021 Roku

W 2021 roku, w porównaniu do 2010 roku, zanotowano spadek emisji arsenu, niklu, ołowiu oraz rtęci do powietrza, przy jednoczesnym wzroście emisji chromu, cynku i kadmu. Emisja miedzi wzrosła o około 27% w porównaniu z 2010 rokiem. Wartości emisji w 2021 roku, w odniesieniu do roku 2020, wykazały stosunkowo niewielkie zmiany, z wyjątkiem rtęci, której emisja wzrosła o około 12%.

Główne źródła emisji poszczególnych metali

• Kadm: W 2021 roku głównym źródłem emisji kadmu były procesy spalania paliw, które stanowiły 58% całkowitej emisji tego metalu. W tym głównie procesy spalania w sektorze produkcji i transformacji energii (14%) oraz przemysł (40%). Emisja kadmu spadła o 2% w stosunku do 2020 roku.
• Rtęć: Rtęć pochodziła głównie z procesów spalania paliw w przemyśle energetycznym, w tym w elektrowniach i ciepłowniach, które były odpowiedzialne za 60% emisji. Emisja rtęci wzrosła o 12% w stosunku do roku poprzedniego.
• Ołów: W 2021 roku głównym źródłem emisji ołowiu były procesy przemysłowe, szczególnie produkcja metali, stanowiące 55% całkowitej emisji. Kolejnym istotnym źródłem były procesy spalania paliw, z których większość pochodziła ze spalania węgla w małych źródłach, takich jak gospodarstwa domowe.
• Arsen: Głównymi źródłami emisji arsenu były procesy przemysłowe (36%) i energetyczne (35%). Emisja arsenu spadła o prawie 3% w stosunku do 2020 roku.
• Chrom: Dominującym źródłem emisji chromu były procesy spalania paliw w sektorze energetycznym (69%), a także przemysł (27%). Emisja chromu utrzymywała się na podobnym poziomie co w 2020 roku.
• Miedź: Emisja miedzi w 2021 roku pochodziła głównie z transportu drogowego (69%), gdzie źródłem zanieczyszczeń było ścieranie opon i hamulców. Wzrost emisji o 6% w stosunku do 2020 roku był głównie wynikiem zwiększonej aktywności w transporcie drogowym.
• Nikiel: Głównym źródłem emisji niklu były procesy spalania paliw w sektorze energetycznym (43%) oraz przemysł (22%). Emisja niklu wzrosła o 5% w porównaniu do 2020 roku.
• Cynk: Emisja cynku pochodziła w 2021 roku przede wszystkim ze spalania paliw (85%), głównie w małych źródłach, takich jak gospodarstwa domowe. Wzrost emisji cynku w stosunku do 2020 roku wyniósł 1,5%.

Źródła odnawialne

Energia ze źródeł odnawialnych (OZE) to energia uzyskiwana z naturalnych procesów przyrodniczych, która stanowi alternatywę dla tradycyjnych, nieodnawialnych nośników energii, takich jak paliwa kopalne. W Polsce OZE obejmuje różnorodne źródła, w tym promieniowanie słoneczne, wiatr, wodę, stałą biomasę, biogaz, biopaliwa ciekłe oraz zasoby geotermalne. Wykorzystywanie tych źródeł przyczynia się do redukcji emisji szkodliwych substancji, zwłaszcza gazów cieplarnianych, co ma pozytywny wpływ na środowisko.

W 2022 roku największa emisja zanieczyszczeń powietrza pochodziła z przemysłu przetwórczego oraz z zakładów wytwarzających i zaopatrujących w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę. W ostatnich latach obserwowano jednak stały spadek emisji zanieczyszczeń pyłowych i gazowych z tych zakładów​.