Z całą pewnością tworzywa sztuczne to wynalazek człowieka. Ich asortyment w zasadzie z roku na rok się powiększa. Ciągle trwają poszukiwania materiałów o nowych, niespotykanych właściwościach, pozwalających realizować niewyczerpane pomysły człowieka. Największym odbiorcą tworzyw sztucznych jest przemysł opakowaniowy.

Z jednej strony bogactwo  ich bogaty asortyment  to zaleta, jednak z drugiej nie jest możliwe poddawanie recyklingowi wszystkich rodzajów tworzyw przy pomocy jednej technologii. W naszych domach powstają odpady opakowaniowe z rozmaitych tworzyw sztucznych. W większości długo rozkładają się one w sposób naturalny, ale z łatwością mogą być poddawane recyklingowi lub odzyskowi z wykorzystaniem energii. Niemniej aby to zrobić, należy najpierw je zebrać, głównie selektywnie. Zbyt zabrudzone tworzywo sztuczne dla recyklera jest materiałem bezwartościowym.

Wiele krajów publikuje dane dotyczące tylko opakowań jednostkowych, tzn. wykorzystywanych w gospodarstwach domowych. Z kolei przedstawiciele innych państw mogą zaprezentować informacje odnośnie wszystkich opakowań. Wynika to z lokalnego prawa. W przypadku tworzyw sztucznych fakt ten jest istotny, gdyż odpady opakowaniowe z tego materiału powstają zarówno w przemyśle, handlu, jak i w naszych domach.

Niemcy

Selektywna zbiórka w Niemczech rozpoczęła się w latach 70. XX w. Od 1991 r. funkcjonuje tam najstarszy, sformalizowany system zagospodarowania odpadów opakowaniowych w Europie, oparty na rozszerzonej odpowiedzialności producenta, tzw. system dualny. Niemcy to duży kraj, o stosunkowo wysokiej gęstości zaludnienia, wynoszącej 229 osób/km2. Ponadto jego mieszkańcy postrzegani są jako zamożni. Przejawem tego jest m.in. konsumpcja, która może być wyrażona zużyciem opakowań ? ponad 180 kg/M rocznie. W Polsce jest to nieco ponad 110 kg/M. Samych opakowań z tworzyw sztucznych w Niemczech zużywa się ponad 2,6 mln ton, a osiągane poziomy recyklingu to ok. 75%. System zbiórki selektywnej w Niemczech można podzielić na trzy etapy. W latach 1991-2003 r. funkcjonowała jedna monopolistyczna organizacja odzysku. Z kolei od 2003 r. zaczęły powstawać kolejne organizacje (obecnie jest ich 10). W tym samym roku uruchomiono system depozytowy dla niektórych opakowań z tworzyw sztucznych.

System zbiorki selektywnej wśród mieszkańców nie jest obowiązkowy. Kto chce, ten sortuje, ale wszyscy muszą liczyć się z zapłaceniem wysokiej stawki za odbiór odpadów zmieszanych. System zbiórki ujednolicono prawie na terenie całych Niemiec już 20 lat temu. W gospodarstwach domowych stosowany jest jeden pojemnik lub worek w kolorze żółtym na odpady opakowaniowe ze wszelkich tworzyw sztucznych. W przypadku osiedli frakcję lekką wrzuca się do pojemnika o objętości 1,1 m3. W Niemczech odpady opakowaniowe z tworzyw sztucznych odbierane są z gospodarstw domowych i małych sklepów. Ten system nie obejmuje swoim zasięgiem handlu wielkopowierzchniowego i przemysłu. Po odbiorze i przesortowaniu odpady są najczęściej przetwarzane na płatki lub regranulaty. Odpady z tworzyw sztucznych niższej jakości i frakcja poniżej 3 cm są przetwarzane na RDF. Część z nich może być wykorzystywana w hutnictwie stali jako odtleniacz przy produkcji surówki. Mieszkańcy są informowani i edukowani na poziomie lokalnym oraz regionalnym, a działania te mają charakter ciągły. Ich finansowanie zapewniają organizacje odzysku.

W Niemczech funkcjonuje obecnie system depozytowy na jednorazowe butelki PET i puszki aluminiowe (stawka 25 eurocentów), a także opakowania wielokrotnego użytku z tworzyw sztucznych w skrzynkach (depozyt 8 eurocentów).

Niemieckie analizy dowodzą, iż wprowadzenie konkurencji na rynku spowodowało znaczący spadek kosztów systemów recyklingu, a zainicjowanie systemu depozytowego zmieniło formę zbierania niektórych opakowań, wcześniej trafiających do pojemników przeznaczonych na zbiórkę selektywną. Celem wprowadzenia tego systemu była próba zmiany preferencji konsumenckich poprzez wstrzymanie trendu spadkowego w odniesieniu do wykorzystania opakowań wielokrotnego użytku. Nie został on jednak osiągnięty, natomiast koszty związane z wdrożeniem i eksploatacją tego systemu były i są wyższe niż selektywne zbieranie tych opakowań w przeszłości.

Wielka Brytania

Czy w Wielkiej Brytanii funkcjonuje selektywna zbiórka? Zużycie opakowań na mieszkańca (63 mln mieszkańców) wynosi 175 kg/M rocznie. Samych tworzyw sztucznych przypada blisko 40 kg/M, czyli znacznie więcej niż w Niemczech. Może to wynikać z tego, iż w Wielkiej Brytanii system odzysku i recyklingu obejmuje wszystkie rodzaje opakowań, tzn. nie tylko jednostkowe, ale również transportowe i zbiorcze (folie termokurczliwe, stretch, beczki itd.). W przypadku tworzyw sztucznych ma to duże znaczenie. Zbiórka jest prowadzona przez same gminy lub firmy przewozowe, z którymi jednostki samorządowe zawarły umowy. Są to zazwyczaj odpady komunalne, gdyż sama zbiórka selektywna na poziomie kraju nie jest obligatoryjna. Leży to w gestii gmin i w niektórych z nich takie działania są prowadzone w ograniczonym zakresie. Wkrótce ulegnie to jednak zmianie, ponieważ od 1 stycznia 2015 r. każdy samorząd w Anglii i Walii będzie musiał selektywnie zbierać odpady typu PMTS. Jest to efekt transpozycji tzw. dyrektywy odpadowej 2008/98/WE. Obecna sytuacja powoduje, iż nie istnieją standardy odnośnie rodzajów oraz kolorów pojemników. Każda gmina w tym zakresie może postępować dowolnie. Jedyny system, jaki funkcjonuje, to zbiórka poszczególnych frakcji do pojemników oznaczonych odpowiednim kolorem ? biały dla tworzyw sztucznych. Generalnie w Wielkiej Brytanii zbiera się butelki z tworzyw sztucznych i wszelkie opakowania poza foliami. Zbiórka tych odpadów dopiero jest rozwijana, mało jest też recyklerów i zapewne z tego wynika niechęć do zbiórki folii. Blisko 70% surowca eksportuje się do recyklerów w Europie kontynentalnej lub do Azji. Odpady z tworzyw sztucznych niskiej jakości są z reguły spalane w spalarniach lub składowane. Edukacja i informowanie mieszkańców leżą w gestii samorządów. To głównie one nauczają mieszkańców poprzez ulotki i rozmaite akcje lokalne. W zależności od regionów, w Wielkiej Brytanii wdrażane są różne systemy motywacyjne, np. w hrabstwach Durham, Newcastle, Northumberland, South Tyneside i Sunderland po zarejestrowaniu mieszkańcy otrzymują żółte, ponumerowane naklejki, którymi oznaczają opakowania szklane, kartony do płynnej żywności i aerozole. Odpady muszą zostać wrzucone do dostarczonych pojemników, dostępnych w ramach systemu selektywnego zbierania. Następnie na poziomie sortowni odbywa się losowanie tych odpadów, a gospodarstwo domowe może otrzymać nagrodę pieniężną. W kraju raczej nie istnieje spójny system zbiórki selektywnej. Mieszkańcy szacują, że w Wielkiej Brytanii funkcjonuje ok. 400 różnych systemów. To co natomiast widać, to dążenie właśnie do unifikacji i poszukiwania efektywności. Wpływa to na osiągany poziom recyklingu, który wynosi ok. 33% (więcej o 10,5% w stosunku do wymogów unijnych).

Francja

Paryż, Lazurowe Wybrzeże, sery i wino. A odpady opakowaniowe? Francuzi osiągają wysoki poziom recyklingu tworzyw, który wynosi 65%. W tym zakresie można ich przyrównać do Niemców. We Francji selektywna zbiórka leży w gestii samorządów. To one tworzą i zarządzają systemami. Są również właścicielami odpadów, czerpiąc zyski ze sprzedaży surowców wtórnych. Zbiórka selektywna nie jest prawnie nakazana, ale ujęto ją w zapisach prawnych wszystkich gmin. We Francji nie istnieje ustandaryzowany, ogólnokrajowy system. W zakresie ilości pojemników, ich rodzaju czy koloru samorządy mogą decydować same. Prowadzona jest zbiórka poprzez kilkupojemnikowe gniazda oraz zbiórka selektywna na posesjach (workowa lub pojemnikowa), z podziałem na rodzaje odpadów: suche i mokre. Najczęściej jednak realizuje się zbiórkę za pomocą ogólnodostępnego pojemnika do szkła (dominuje szkło zielone), z kolei na posesjach do jednego pojemnika z żółtą klapą kieruje się pozostałe opakowania łącznie, tzn. tworzywa sztuczne i inne frakcje. W przypadku tworzyw akceptowane są tylko butelki i kubeczki wykonane z PET, HDPE i PP. W 2011 r. 80% tego strumienia przetworzono we Francji, 18% w innych krajach Europy i 2% w Azji. Tworzywa są przetwarzane na płatki (PET) i regranulaty. Praktycznie cały strumień odpadów z tworzyw sztucznych poddaje się recyklingowi, mimo iż we Francji produkcja paliw alternatywnych dla cementowni jest bardzo rozwinięta. Zakłady te jednak bazują na odpadach przemysłowych. Natomiast niektóre palne frakcje odpadów komunalnych, w głównej mierze folie, zwiększają wartość kaloryczną odpadów przeznaczonych do spalarni, wykorzystujących energię. Informowanie mieszkańców jest domeną władz lokalnych. Programy na poziomie krajowym również są wdrażane, ale w mniejszym zakresie. W tym przypadku działania są finansowane przez Eco-Emballage ? quasi-monopolistyczną organizację odzysku. W zasadzie do selektywnego zbierania nie zachęca się poprzez wsparcie finansowe. Co zatem wpływa na to, że we Francji osiąga się wysokie poziomy recyklingu tworzyw sztucznych? W głównej mierze decydują o tym powszechny, łatwo dostępny system zbiórki i wysoka świadomość mieszkańców.

Austria

Austria jest niewielkim krajem, zajmującym powierzchnię ok. 83 tys. km2 i zamieszkiwanym przez 8,4 mln ludzi, którzy rocznie zużywają ok. 1,2 mln ton opakowań. Zatem na mieszkańca przypada ich nie wiele więcej niż na przeciętnego Polaka. Tworzywa sztuczne w tym strumieniu stanowią nieco ponad 260 tys. ton, z czego 42% poddawanych jest recyklingowi, a całkowity odzysk jest na poziomie 95 %. Austria wraz ze Szwecją wiodą w tym zakresie prym w Europie. Co wpływa na taki wynik?

W Austrii funkcjonuje monopolistyczny system zbiórki i osiągania poziomów odzysku oraz recyklingu (ARA), finansujący tego typu działania i czerpiący zyski ze sprzedaży surowców. W pewnym okresie były prowadzone rozmowy na temat systemów depozytowych, ale doświadczenia niemieckie dowiodły, iż koszt inwestycji i dalszej eksploatacji tego systemu będzie ogromny. W związku z tym nie zagwarantuje to wzrostu poziomów recyklingu i żadnych korzyści dla środowiska. Zbiórka selektywna dla mieszkańców z reguły nie jest obligatoryjna, poza kilkoma wyjątkami. Odpowiedzialność za jej prowadzenie spoczywa na różnych grupach przedsiębiorców, wprowadzających opakowania na rynek. Efekty tej działalności muszą oni raportować do Ministerstwa Środowiska, chyba że zawrą umowę w ramach systemu ARA. Dodatkowo firmy generujące odpady opakowaniowe mają obowiązek osiągania wyznaczonych poziomów recyklingu.

W Austrii selektywna zbiórka z gospodarstw domowych jest realizowana przez dwa podmioty. ARA odpowiada za prawie wszystkie opakowania, a system Ökobox za kartony do płynnej żywności. Przyjęte rozwiązanie umożliwiło wprowadzenie w Austrii pełnej standaryzacji pod względem rodzajów pojemników, ich koloru i ilości. Normy są ustalane z Ministerstwem Środowiska. Wszystkie rodzaje tworzyw sztucznych Austriacy zaliczają do frakcji lekkiej. Są to też opakowania wielomateriałowe, tekstylia, ceramika i drewno. W 2004 r. wprowadzono zakaz składowania odpadów frakcji energetycznej, co spowodowało przebudowanie systemu zbiórki frakcji lekkiej. Obecnie selektywnie zbierane są tylko butelki z tworzyw sztucznych, co znacząco ułatwia mieszkańcom identyfikację odpadów i korzystanie z systemów zbierania. Pozostałe tworzywa są kierowane wraz z odpadami komunalnymi zmieszanymi do spalarni. Przyjęte rozwiązanie spowodowało, iż na składowiska nie trafiają odpady nieprzetworzone. Mieszkańcy mają również możliwość korzystania z punktów selektywnego zbierania. ARA ogłasza raz na 3-5 lat przetargi na zbiórkę, sortowanie i recykling (lub odzysk) odpadów opakowaniowych i w ich drodze wybierane są gminy oraz spółki do tego typu prac. Zakres działań prowadzonych przez te podmioty jest rewidowany raz do roku. Dodatkowo muszą one zagwarantować funkcjonowanie systemu logistycznego i prowadzenie niezbędnych działań informacyjnych oraz edukacyjnych dla mieszkańców. W sumie w Austrii wykorzystuje się obecnie 1,493 mln pojemników do zbiórki selektywnej. Ich ilość na mieszkańca jest zróżnicowana w zależności od zbieranego surowca. Dodatkowo działa system workowy, w którym dystrybuowanych jest najczęściej sześć worków.

Ponadto zagospodarowywane są odpady opakowaniowe z małych sklepów, z sieci handlowych i przemysłu. W sortowniach tworzywa są rozsortowywane na ok. dwadzieścia frakcji i prawie cały ten strumień zostaje spożytkowany w Austrii. Pozostałości z sortowania służą do produkcji RDF wykorzystywanego w cementowniach.

Akcje mające na celu informowanie mieszkańców są prowadzone przez media krajowe (np. ogłoszenia i artykuły w prasie lokalnej) lub w Internecie. Działają też tzw. lokalni konsultanci, znający swój region i mieszkańców. W przypadku odnotowania spadku ilości zbieranych surowców lub ich jakości (co jest stale monitorowane) podejmowane są specjalne inicjatywy na poziomie lokalnym. Austriak jest z całą pewnością dobrze poinformowany, a edukowanie to proces ciągły i zarządzany centralnie. Tak wysoki poziom recyklingu osiąga się dzięki funkcjonowaniu systemu zbiórki, długiej historii (już w 1993 r. system selektywnej zbiórki obejmował 95% mieszkańców) i edukacji. Efektywność systemu jest ogromna. Również poniesiony koszt okazuje się wysoki, mimo że ciągle poszukuje się sposobów jego optymalizacji.

Z całą pewnością w żadnym kraju nie może funkcjonować efektywny system selektywnej zbiórki, jeżeli jego budowa nie będzie poprzedzona skuteczną, wszechstronną i powszechną edukacją.

Istotne są też zaangażowanie i wola współdziałania, wyrażona zarówno przez sektor prywatny, jak i publiczny.

Jakub Tyczkowski

członek Zarządu, dyrektor ds. odzysku

Rekopol Organizacja Odzysku Materiał powstał na podstawie danych dostarczonych z Eurostatu ? Environmental Data Centre on Waste oraz FEVE ? The European Container Glass Federation. Ponadto przygotowano opracowanie własne na podstawie danych pozyskanych z: PACKAGING RECOVERY ORGANISATION EUROPE oraz DSD, ARA, VALPAK i ECO-EMBALLAGES.