Wśród wielu zadań ochrony środowiska województwa śląskiego gospodarka odpadami jest tym obszarem, którego uporządkowanie ma szczególne znaczenie z punktu widzenia nie tylko konieczności rozwiązywania bieżących problemów, ale także zabezpieczenia trwałych, infrastrukturalnych podstaw rozwoju regionu w przyszłości.

Gospodarka odpadami jest jednym z ważniejszych elementów strategii rozwoju województwa śląskiego. Wynika to z charakteru regionu, uprzemysłowienia i zurbanizowania aglomeracji górnośląskiej, a przede wszystkim z blisko 40-procentowego udziału województwa w całkowitej ilości odpadów powstających w Polsce.
Mając to na uwadze, Zarząd Województwa Śląskiego opracował „Plan gospodarki odpadami dla Województwa Śląskiego”, który 25 sierpnia 2003 r. został przyjęty przez Sejmik Województwa Śląskiego. Plan wojewódzki stał się w ten sposób dokumentem zawierającym wytyczne dla powiatowych i gminnych planów gospodarki odpadami, co jest próbą skoordynowania działań w celu stworzenia w województwie zintegrowanej i sprawnej gospodarki odpadami.
Strategia gospodarki odpadami komunalnymi, zawarta w planie, wyznaczyła cele krótkoterminowe oraz długoterminowe, zgodne z zasadami zapobiegania i minimalizacji powstawania odpadów, zapewnienia odzysku, unieszkodliwiania odpadów poza składowaniem oraz z zasadą bezpiecznego dla zdrowia ludzkiego i dla środowiska składowania odpadów.
Osiągnięcie określonych celów odbędzie się poprzez objęcie w pełnym zakresie wszystkich mieszkańców województwa zorganizowaną zbiórką odpadów, opracowanie lokalnych i ponadlokalnych programów edukacji ekologicznej w zakresie wdrażania planów gospodarki odpadami oraz szczegółowych programów wdrażania zbiórki odpadów (w tym odpadów ulegających biodegradacji), a także utworzenie na szczeblu wojewódzkim struktury organizacyjnej ds. monitorowania wdrażania ustaleń planów w poszczególnych jednostkach administracyjnych.

Cele krótko- i długoterminowe
„Plan gospodarki odpadami dla województwa śląskiego” wyznaczył kierunki działań w latach 2006-2014, wynikające z implementacji przepisów Unii Europejskiej w zakresie gospodarki odpadami do prawa polskiego. Najważniejsze cele zostały podzielone na dwie grupy: krótko- i długoterminowe. Do krótkoterminowych należy uporządkowanie pod względem organizacyjnym systemów zbierania i transportu odpadów, podniesienie skuteczności selektywnej zbiórki odpadów (ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju selektywnej zbiórki odpadów biodegradowalnych, wielkogabarytowych, budowlanych i niebezpiecznych, pochodzących ze strumienia odpadów komunalnych) oraz inwentaryzacja starych składowisk w celu ich rekultywacji, zamykania i modernizacji bądź rozbudowa składowisk regionalnych wg standardów UE.
Z kolei do celów długoterminowych zalicza się dalszą organizację i doskonalenie ponadlokalnych i lokalnych systemów gospodarki odpadami komunalnymi, dalszy rozwój selektywnej zbiórki odpadów komunalnych, a także wdrażanie nowoczesnych technologii odzysku i unieszkodliwiania odpadów, w tym metod termicznego ich przekształcania.
Wojewódzki plan gospodarki odpadami zakłada systematyczne wdrażanie rozwiązań regionalnych, w oparciu o które tworzony będzie system wojewódzki, uzupełniony o obiekty lokalne, takie jak sortownie i kompostownie. Obiekty o znaczeniu regionalnym docelowo będą doposażone w instalacje, by zapewnić kompleksowość rozwiązań. Dla tych obiektów przewiduje się rozbudowę istniejących składowisk.
W województwie śląskim wytwarza się rocznie ok. 44 mln ton odpadów ogółem. Z tego zagospodarowuje się ok. 96%, a pozostałe odpady unieszkodliwia się poprzez składowanie, kompostowanie bądź przeróbkę termiczną.
W 2003 r. wytworzono ponad 42,44 mln ton odpadów przemysłowych, co stanowi 35% odpadów przemysłowych wytworzonych w Polsce. W ostatnich trzech latach utrzymuje się tendencja zmniejszania ilości wytworzonych odpadów w tej grupie. Ponadto od 1999 r. obserwuje się znaczny spadek ilości odpadów unieszkodliwianych poprzez składowanie (na korzyść odzyskiwania odpadów). Najwięcej wykorzystuje się odpadów z górnictwa węgla kamiennego, brunatnego i wydobycia torfu – 31,5 mln Mg, produkcji metali – 4,4 mln Mg oraz energetyki – 3,6 mln Mg.

Odpady niebezpieczne
W 2003 r. w regionie powstało 131 tys. ton odpadów niebezpiecznych, co stawia województwo na trzecim miejscu w kraju, oraz 1,35 mln ton odpadów komunalnych. Głównym wytwórcą stałych odpadów jest przemysł ciężki. Duża ilość odpadów pochodzi z procesów wydobycia i przetwarzania węgla, procesów hutniczych oraz z energetyki. Intensyfikacja wykorzystania odpadów z tych branż wymaga wypracowania nowych technologii przetwarzania zmniejszających składowanie, ale przede wszystkim wpływających na ograniczenie bądź wyeliminowanie zagrożenia środowiska.
Do jednostek wytwarzających największą ilość odpadów niebezpiecznych w województwie śląskim należą zakłady przemysłu hutniczego, metali nieżelaznych, koksowniczego i chemicznego. Wśród tych odpadów dominują szlamy i osady pofiltracyjne z oczyszczania gazów odlotowych, które stanowią 25% wszystkich wytworzonych odpadów.
Najwięcej odpadów niebezpiecznych wytworzono w powiecie tarnogórskim – 44,5%. Powyżej 10 tys. Mg odpadów niebezpiecznych wytworzono także w Bytomiu, Świętochłowicach i Dąbrowie Górniczej – łącznie 80% wytworzonych odpadów niebezpiecznych.
Największą ilość tych odpadów unieszkodliwiono poza składowaniem w Dąbrowie Górniczej (12,8 tys. Mg), natomiast w Bytomiu najwięcej zdeponowano na składowiskach (12,7 tys. Mg).
W przypadku odpadów komunalnych średnia wartość ich nagromadzenia w przeliczeniu na mieszkańca kształtuje się na poziomie 335 kg/rok, przy czym wyższe wartości typowe są dla regionów wysoko zurbanizowanych, natomiast niższe dla regionów rolniczych o zabudowie wiejskiej. Wskaźnik nagromadzenia odpadów wynosi średnio ok. 110 t/km2 i zmienia się w zależności od stopnia zurbanizowania poszczególnych regionów województwa. Dla regionów silnie zurbanizowanych będzie wyższy niż dla regionów rolniczych, gdzie jest on bardzo niski.
Udział selektywnej zbiórki w całkowitej ilości odbieranych odpadów wynosi ok. 2,6% w skali województwa.
Niska świadomość społeczna sprawia, że w wyniku selektywnej zbiórki na ogół nie uzyskuje się materiału o odpowiedniej czystości, która jest podstawowym warunkiem przekazania odzyskanego z odpadów surowca do dalszego wykorzystania. Z tego też powodu konieczne jest kierowanie tych odpadów do zakładów sortowania w celu ich oczyszczenia i wyeliminowania balastu.

Udział procentowy
Aktualnie głównym sposobem zagospodarowania odpadów komunalnych jest wciąż ich deponowanie na składowiskach. W 2003 r. skierowano tam 1,31 mln Mg (96,8%), natomiast do kompostowni 0,01 mln Mg (0,82%). Pozostałą ilość, tj. ok. 2,4%, stanowiły odpady wysegregowane z całej masy odpadów (szkło, tworzywa sztuczne, makulatura, metale).
Ilość wytworzonych w województwie odpadów komunalnych w 2003 r. stanowiła 13,6% odpadów komunalnych powstających w kraju i była najwyższa w stosunku do pozostałych województw. Jednak dzięki coraz szerzej wdrażanej selektywnej zbiórce oraz odzyskowi części odpadów kierowanych do recyklingu produkcja odpadów komunalnych w stosunku do 2002 r. zmniejszyła się o 6,25%. Średni wskaźnik zebranych w województwie odpadów w 2003 r. wyniósł 287 kg/mieszkańca.

Ilość i rodzaje składowisk
Z informacji uzyskanych na koniec 2003 r. wynika, że na terenie województwa znajdowało się łącznie 80 czynnych składowisk odpadów (68 – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne oraz 12 – odpadów niebezpiecznych).
Prowadzone na bieżąco przez śląski Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach kontrole składowisk oraz m.in. weryfikacja bazy danych na ten temat pozwoliły na dokonanie podziału eksploatowanych składowisk na dwie grupy. Do pierwszej należą obiekty spełniające wymogi Unii Europejskiej (16 składowisk odpadów komunalnych, pięć składowisk odpadów przemysłowych i sześć składowisk odpadów niebezpiecznych – przemysłowych), a do drugiej składowiska wymagające dostosowania do wymogów unijnych (51 obiektów).
Dwa składowiska odpadów komunalnych przeznaczono do zamknięcia.
Zmniejszenie ilości czynnych składowisk odpadów wynika m.in. z wyłączenia części obiektów z użytkowania w celu pozyskiwania i wykorzystywania zgromadzonych na nich odpadów, z zamknięcia niektórych składowisk oraz zakwalifikowania innych jako miejsc magazynowania lub wykorzystywania odpadów.
Proces uchwalania gminnych planów gospodarki odpadami w województwie śląskim nie został jeszcze ukończony. Według stanu na dzień 31 grudnia 2005 r. w regionie uchwalono 36 planów powiatowych, co stanowi 100%, oraz 127 planów gminnych, co stanowi 85,81% w skali województwa. Istotnie opóźniło to i utrudniło proces wdrażania założeń planu wojewódzkiego, uchwalonego w sierpniu 2003 r., w którym oprócz działań strategicznych oraz hierarchii ich ważności występują również wspólne zadania jednostek samorządowych wszystkich szczebli zarządzania, których zasadniczym celem jest zbudowanie techniczno-organizacyjnego systemu gospodarki odpadami.
Skuteczne i racjonalne wyposażenie infrastruktury gospodarki odpadami w środki techniczne musi uwzględniać przede wszystkim interes regionu lub – tak jak ma to miejsce w gospodarce odpadami niebezpiecznymi – skalę ponadregionalną. Ważne jest, aby zadania lokalne, realizowane na poziomie gminy lub powiatu, podporządkowane były strategii regionalnej, zwłaszcza w kwestii obiektów regionalnych, a w przypadku odpadów niebezpiecznych – obiektów ponadregionalnych. Ostatnie zmiany w ustawie odpadowej mają zabezpieczyć zgodność planowania w drodze wzajemnego opiniowania planów gospodarki odpadami, jednak nie daje to gwarancji osiągnięcia sukcesu w dużej skali. Gospodarka odpadami komunalnymi formalnie i faktycznie jest dość dobrze realizowana dzięki współpracy gmin, jednak gospodarka odpadami niebezpiecznymi (zwłaszcza pochodzącymi ze strumienia odpadów komunalnych oraz z sektora małych i średnich przedsiębiorstw) praktycznie nie istnieje i wymaga aktywnej ingerencji władz regionu.
Biorąc powyższe pod uwagę, 7 grudnia 2004 r. Zarząd Województwa Śląskiego powołał Zespół Roboczy ds. Koordynacji Gospodarki Odpadami w Województwie Śląskim, czyniąc tym samym pierwszy krok w procesie budowy organizacji zarządzania gospodarką odpadami w regionie. Zespół ten pełni funkcję doradczą we wdrażaniu wojewódzkiego, powiatowych oraz gminnych planów gospodarki odpadami w województwie śląskim.

Izabela Nawara
Urszula Machlarz
Wydział Ochrony Środowiska
Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego

Śródtytuły od redakcji