Jak postępować z substancjami i preparatami niebezpiecznymi w szkole?

W celu ochrony przed szkodliwym wpływem substancji niebezpiecznych na nasze zdrowie i na środowisko naturalne wprowadzono szereg przepisów określających zasady postępowania z tymi substancjami praktycznie na każdym etapie ich „życia”, tzn. produkcji, wykorzystania i zagospodarowania pozostałości. Jak jednak przedstawia się problem postępowania z substancjami i preparatami niebezpiecznymi oraz powstającymi w wyniku ich użytkowania odpadami w działalności dydaktyczno-wychowawczej szkół? Czy istotny jest także problem opakowań pozostałych po substancjach chemicznych użytych do eksperymentowania?
W maju 2004 r. wchodzimy w struktury państw UE i konieczne staje się ujednolicenie przepisów dotyczących obrotu zarówno substancjami, jak i odpadami chemicznymi oraz przepisów dotyczących opakowań po substancjach chemicznych. Aby realizować eksperymenty chemiczne w szkole, niezbędne staje się zaplanowanie pracy dydaktyczno-wychowawczej w skali roku. Konieczne jest więc dokonanie bilansu materiałowego (ustalenie wykazu odczynników chemicznych niezbędnych do realizacji eksperymentów), zaplanowanie środków finansowych na zakup tych odczynników oraz ich zakup w ilościach wystarczających do wykonania eksperymentów.

Jak zmienić nawyki w obchodzeniu się z substancjami chemicznymi i odpadami w szkole?
Warunki, zakazy lub ograniczenia produkcji, wprowadzenie do obrotu lub stosowanie substancji i preparatów chemicznych określa ustawa z 11 stycznia 2001 r. z późn. zm. o substancjach i preparatach chemicznych. Do 2001 r. odpady wytworzone w szkole podlegały ustawie o odpadach komunalnych. Od roku 2001 szkoły klasyfikowane są jako wytwórcy odpadów niebezpiecznych i zobligowane do segregowania tych odpadów. Aby nauczyciele chemii mogli świadomie wykonywać swój zawód, konieczne jest zapoznanie się z ustawowymi określeniami i klasyfikacjami w tym zakresie, takimi jak substancje chemiczne (pierwiastki chemiczne i ich związki, oprócz rozpuszczalników), preparaty chemiczne (mieszaniny lub roztwory składające się z co najmniej dwóch substancji), substancje istniejące (umieszczone na liście substancji w „Monitorze Polskim” przez ministra właściwego do spraw zdrowia) oraz substancje nowe (wszystkie substancje nie umieszczone na wcześniej wymienionej liście).


Zgodnie z obowiązującym prawem, każda osoba pracująca z substancją niebezpieczną lub preparatem niebezpiecznym, wiedząc, jakie one mogą stworzyć zagrożenie dla człowieka lub dla środowiska naturalnego, ma obowiązek podjęcia niezbędnych działań zapobiegających powstawaniu zagrożenia. (fot. Archiwum Corel Draw)

Substancje i preparaty podlegają klasyfikacji pod względem stwarzanych przez nie zagrożeń dla zdrowia ludzi lub dla środowiska naturalnego. Ustawa z 2001 r. wyodrębnia 15 kategorii substancji niebezpiecznych: substancje i preparaty o właściwościach wybuchowych, utleniających, substancje i preparaty skrajnie łatwopalne, wysoce łatwopalne, łatwopalne, bardzo toksyczne, toksyczne, szkodliwe, żrące, drażniące, uczulające, rakotwórcze, mutagenne, substancje i preparaty działające szkodliwie na rozrodczość oraz niebezpieczne dla środowiska naturalnego. Wykaz najczęściej występujących w obrocie substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem został opublikowany w postaci załącznika do rozporządzenia Ministra Zdrowia (DzU z 2002 r., nr 129 poz. 1110).
W tej sytuacji istotne jest świadome działanie nauczycieli podczas przygotowywania się do eksperymentów. Przede wszystkim należy wiedzieć, z jakimi substancjami chemicznymi mamy kontakt w szkole, przygotowując się do prowadzenia lekcji chemii i dalej wykonując eksperymenty w formie pokazów nauczycielskich lub doświadczeń uczniowskich, trzeba wiedzieć, jak z nimi postępować oraz co zrobić w różnych nagłych przypadkach podczas pracy z nimi. Z pomocą przychodzą tu karty charakterystyki substancji, które muszą mieć wszystkie substancje niebezpieczne zakupione przez nauczyciela. Zawierają one informacje o niebezpiecznych właściwościach substancji lub preparatu oraz o zasadach i zaleceniach podczas ich bezpiecznego stosowania. W karcie takiej znaleźć można również skład substancji lub preparatu, postępowanie i ich magazynowanie, właściwości fizykochemiczne, stabilność i reaktywność, informacje toksykologiczne, ekologiczne, postępowanie z odpadami, informacje o transporcie oraz informacje dotyczące przepisów prawnych. Natomiast wszelka działalność bez posiadania karty charakterystyki jest niedopuszczalna.
Zgodnie z aktualnym prawem, każda osoba pracująca z substancją niebezpieczną lub preparatem niebezpiecznym, wiedząc, jakie one mogą stworzyć zagrożenie dla zdrowia człowieka lub dla środowiska naturalnego, ma obowiązek podjęcia niezbędnych działań zapobiegających powstawaniu zagrożenia.

Oznakowanie substancji niebezpiecznych
Oznakowanie substancji lub preparatu niebezpiecznego musi obejmować nazwę umożliwiającą jednoznaczną identyfikację substancji lub preparatu, nazwy określonych substancji niebezpiecznych zawartych w preparacie, nazwę i siedzibę firmy lub osoby wprowadzającej substancję lub preparat do obrotu oraz napisy i znaki ostrzegawcze. Oznakowanie powinno być sporządzone w języku polskim, zgodnie z wymogami określonymi w odrębnych przepisach (rozporządzenie Ministra Zdrowia z 2 września 2003 r.) w sprawie oznakowania opakowań substancji niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych.
Nadzór nad przestrzeganiem przepisów ustawy o substancjach i preparatach chemicznych przez osoby wprowadzające substancje lub preparaty do obrotu i stosujące je w działalności zawodowej sprawuje Inspekcja Sanitarna, Inspekcja Ochrony Środowiska, Państwowa Inspekcja Pracy, Inspekcja Handlowa oraz Państwowa Straż Pożarna.

Ogólne zasady postępowania z substancjami niebezpiecznymi w szkołach
Zasady postępowania z substancjami niebezpiecznymi zawarte są także w przepisach dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy. W działalności dydaktycznej sprawy te regulują przepisy zawarte w Rozporządzeniu MENiS z 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach (DzU z 2003 r. nr 6, poz. 69, art. 29). Przepisy te jednoznacznie określają sposób postępowania nauczycieli odpowiedzialnych za używanie i przechowywanie substancji niebezpiecznych, m.in. substancje i preparaty chemiczne należy przechowywać w pojemnikach, opatrzonych nazwą substancji lub preparatu oraz informacjami o ich niebezpieczeństwie lub szkodliwości dla zdrowia, i magazynować w zamkniętych pomieszczeniach przystosowanych do tego celu. Dyrektor szkoły powinien zapewnić udostępnienie kart charakterystyk substancji i preparatów chemicznych zgromadzonych w szkole nauczycielom prowadzącym zajęcia z użyciem tych substancji i preparatów, a uczniowie powinni być zaznajomieni z kartami charakterystyk substancji i preparatów niebezpiecznych przez nich używanych.

Szkolny eksperyment chemiczny, a emisja substancji niebezpiecznych do środowiska naturalnego
Przepisy dotyczące wprowadzania odpadów do środowiska naturalnego są stosunkowo nowe i w związku z tym nie w pełni jeszcze przez wszystkich nauczycieli przestrzegane. Regulacje prawne dotyczące postępowania z odpadami zawarto w siedmiu podstawowych ustawach i kilkudziesięciu rozporządzeniach wykonawczych. Główne znaczenie ma Ustawa z 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (DzU z 2001 r. nr 62, poz. 628 ze zm.). Ustawa ta stanowi podstawę wszelkich działań w zakresie gospodarki odpadami, wprowadza podstawowe definicje i klasyfikacje odpadów, łącznie z zasadami klasyfikacji odpadów niebezpiecznych. Ustanawia także obowiązki posiadaczy odpadów, szczegółowo określając zasady wydawania pozwoleń na działalność związaną z wytwarzaniem odpadów, a także z ich zbiórką i transportem oraz odzyskiem i unieszkodliwianiem.

Rodzaje odpadów niebezpiecznych powstających w szkołach podczas eksperymentów chemicznych Zgodnie z klasyfikacją odpadów niebezpiecznych, w szkołach najczęściej mogą powstawać następujące odpady: związki chromu(VI), związki kobaltu, związki niklu, związki miedzi, związki cynku, związki srebra, związki cyny, ołów, związki ołowiu, siarczki nieorganiczne, metale alkaliczne lub metale ziem alkalicznych: lit, sód, potas, wapń, magnez w postaci niezwiązanej, kwaśne roztwory lub kwasy w postaci stałej, roztwory zasadowe i zasady w postaci stałej, fosfor, związki fosforu z wyjątkiem fosforanów mineralnych, nadtlenki, fenole, związki fenolowe, rozpuszczalniki organiczne z wyjątkiem rozpuszczalników halogenowych, aromatyczne, policykliczne i heterocykliczne związki organiczne, aminy alifatyczne, aminy aromatyczne i węglowodory.

Obowiązki nauczycieli, czyli wytwórców odpadów chemicznych
Do obowiązków nauczycieli należy ustalenie ilości i rodzaju eksperymentów chemicznych, a w związku z tym ilości i rodzaju odczynników niezbędnych do przeprowadzenia eksperymentu. Ponadto należy obliczyć wielkość odpadów, w tym również niebezpiecznych powstałych w czasie eksperymentów. W przypadku, gdy ilość odpadów nie przekracza 100 kg w skali rocznej, należy jedynie złożyć informację w urzędzie właściwym dla miejsca wytwarzania odpadów o wytwarzanych odpadach oraz o sposobach gospodarowania nimi.
Nauczyciel zobowiązany jest do prowadzenie karty ewidencji odpadów, a także ustalenia zarówno sposobu zbierania poszczególnych odpadów niebezpiecznych, jak i tego, które odpady mogą być mieszane, a które muszą być przechowywane oddzielnie. Nauczyciel powinien doprowadzić do zmniejszenia objętości odpadu niebezpiecznego i w tak zminimalizowanej formie przechowywać go do czasu utylizacji oraz samodzielne zmniejszyć agresywność odpadu. Natomiast informacja o powstałym odpadzie powinna być zgłoszona odpowiedniej jednostce mającej niezbędne uprawnienia do odbioru odpadów.
Wiele odpadów niebezpiecznych powstaje w sposób rozproszony, stąd najistotniejszą sprawą jest stworzenie warunków do ich zbiórki od mieszkańców oraz małych i średnich firm. W tym celu proponuje się organizację i budowę gminnych punktów zbierania odpadów niebezpiecznych, m.in. zużytych urządzeń elektrycznych i elektronicznych od mieszkańców, a także przeterminowanych odczynników chemicznych ze szkół, bez wnoszenia opłat.

Problem kaucji na opakowania substancji chemicznych
Oddzielnym zagadnieniem są opłaty kaucji na opakowania niektórych substancji niebezpiecznych. Ustawa z 11 maja 2001 r. o opakowaniach i odpadach opakowaniowych (DzU z 2001 r. nr 63, poz. 638) wprowadza obowiązek nakładania kaucji na opakowania substancji chemicznych szczególnie szkodliwych dla ludzi i środowiska naturalnego. System kaucji ma wspierać prawidłową realizację obowiązków związanych ze zwrotem i przyjmowaniem opakowań wielokrotnego użytku lub odpadów w postaci opakowań z resztkami substancji niebezpiecznych. Należy podkreślić, że tylko pięć kategorii niebezpiecznych substancji chemicznych lub preparatów chemicznych, spośród piętnastu wymienionych w ustawie o substancjach i preparatach chemicznych, podlega obowiązkowi wynikającemu z ustawy o opakowaniach, a dotyczącemu nakładania kaucji na ich opakowania.
Kryteria oraz sposób klasyfikacji substancji chemicznych, zgodnie z podanymi wyżej kategoriami, określa Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 11 lipca 2002 r. w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych (DzU nr 140, poz. 1172). Zgodnie z rozporządzeniem, substancjom i preparatom należącym do określonych kategorii niebezpieczeństwa przypisuje się symbole oraz zwroty określające zagrożenie, które przytoczone zostaną niżej.
Substancjom i preparatom klasyfikowanym jako bardzo toksyczne przypisuje się symbol „T+” i podaje się co najmniej jeden z następujących zwrotów wskazujących rodzaj zagrożenia: R26, R27, R28 lub R39. W celu wskazania drogi podania lub narażenia stosuje się następujące zwroty łączone: R39/26, R39/27, R39/28, R39/26/27, R39/26/28 i R39/26/27/28.
Substancjom toksycznym przypisuje się symbol „T” i podaje się jeden ze zwrotów: R23, R24, R25 i R39, R48 lub zwroty łączone: R39/23, R39/24, R39/25, R39/23/24, R39/23/25, R39/24/25, R39/23/24/25 lub R48/23, R48/24, R48/25, R48/23/24, R48/23/25, R48/24/25, R48/23/24/25.
Substancjom rakotwórczym przypisuje się symbol „T” i podaje się jeden ze zwrotów: R45, R49 lub symbol Xn i zwrot R40.
Substancjom mutagennym przypisuje się symbol „T” i podaje się jeden ze zwrotów: R46 lub symbol Xn i zwrot R40.
Substancjom niebezpiecznym dla środowiska przypisuje się symbol „N” i podaje się co najmniej jeden ze zwrotów: R50, R52, R53, R54, R55, R56, R57, R58, R59 lub zwrotów łączonych: R50/53, R51/53, R52/53.
Tylko tak oznakowane substancje chemiczne podlegają zapisom ustawy o odpadach, a więc obowiązkowi nakładania kaucji. Wystarczy wystąpienie jednej ze wskazanych wyżej kombinacji zwrotów i symboli, aby uznać, że opakowanie danej substancji podlega kaucji. Jeśli brak jest oznakowania lub pojawiają się wątpliwości co do jego prawidłowości, można obowiązujące symbole i zwroty ustalić, odnajdując dany związek chemiczny według nazwy lub numeru indeksowego w załączniku do Rozporządzenia Ministra Środowiska z 3 lipca 2002 r. w sprawie wykazu substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem (DzU z 2002 r. nr 129, poz. 1110). Wysokość kaucji ustala się na opakowania jednostkowe, a nie na opakowania zbiorcze, np. na karton zawierający butelki z substancjami niebezpiecznymi. Wysokość kaucji nie może być niższa niż 10% i nie wyższa niż 30% ceny substancji zawartej w opakowaniu. Należy podkreślić, iż ustawa o opakowaniach nakłada szereg wzajemnie uzupełniających się obowiązków.
Obowiązki w zakresie zagospodarowania zużytymi opakowaniami po określonych w ustawie substancjach niebezpiecznych: użytkownik ma obowiązek zwrotu opakowania sprzedawcy, sprzedawca ma obowiązek przyjęcia opakowania od użytkownika i przekazanie producentowi oraz uzyskania zezwolenia na zbieranie lub transport odpadów.
Obowiązki w zakresie kaucji: użytkownik ma obowiązek opłacania kaucji przy zakupie substancji chemicznej, którą odzyskuje po zwróceniu opakowania sprzedawcy lub producentowi, sprzedawca ma obowiązek pobrania kaucji w wysokości ustalonej przez producenta oraz zwrotu kaucji po przyjęciu opakowania od użytkownika, producent ma obowiązek ustalenia kaucji w wysokości określonej przepisami oraz zwrotu kaucji użytkownikowi, jeśli wykonanie tego przez sprzedawcę jest niemożliwe.
Udokumentowanie przy zakupie substancji lub preparatu niebezpiecznego faktu, że będzie on wykorzystywany w pracach naukowych lub w procesie dydaktyczno-wychowawczym w szkole, zwalnia nabywcę z opłat kaucji za opakowanie. Wynika z tego, iż przy zakupie odczynników chemicznych przez szkoły nie powinna być pobierana tego typu kaucja.
Z analizy ustaw i rozporządzeń obowiązujących wszystkie osoby i instytucje, które zakupują i wykorzystują w swej działalności zawodowej substancje chemiczne i preparaty niebezpieczne, wynika, że porządkują one i systematyzują również pracę szkół zakwalifikowanych jako wytwórcy odpadów niebezpiecznych oraz pracę nauczycieli chemii. Ponadto regulują gospodarkę odpadami w postaci opakowań. Łatwiej będzie więc nauczycielom przedmiotów przyrodniczych wypracować taki styl swej działalności dydaktyczo-wychowawczej w szkole, aby praca ta na każdym jej odcinku była zgodna z normami i zasadami ochrony środowiska przyrodniczego.

Źródła:

1. Directive 94/62/EC of 20 December 1994 on packaging and packaging waste.


2. Sobolewska M., Korzeniowski A.: Opakowania żywności a ochrona środowiska naturalnego. „Qualityland” nr 1/1996, s. 49-51.


3. Cichoń M.: Opakowania w towaroznawstwie, marketingu i ekologii. Ossolineum. Wrocław-Warszawa-Kraków 1996.


4. Żakowska H.: Opakowania a odpady opakowaniowe. Poradnik. Obowiązki wynikające z nowych regulacji prawnych. ODDK Sp. z o.o. Gdańsk 2002.


5. Żakowska H.: Nowe regulacje dotyczące opakowań i odpadów opakowaniowych – obowiązki producentów i handlowców. Wyd. STO. Bielsko-Biała 2003.


6. Urbaniak W.: Kaucje na opakowania niektórych substancji niebezpiecznych. „Recykling” 1/2003, s. 6-7.


7. Urbaniak W.: Prawne aspekty gospodarowania odpadami, czyli system ustaw „odpadowych” w pigułce. „Recykling” 4/2003, s. 22-25.

Artykuł omawiający szczegółowo zagadnienia związane z właściwym postępowaniem dyrektorów szkół i nauczycieli chemii z substancjami i preparatami niebezpiecznymi powstałymi podczas lekcji chemii i innych przedmiotów przyrodniczych ukaże się w periodyku „Chemia w szkole” nr 3/2004 adresowanym do nauczycieli chemii.