Natura 2000 to europejski program ochrony przyrody, funkcjonujący od 1992 r. w całej Unii Europejskiej. Wszystkie państwa dołączające do Wspólnoty musiały ten program wdrożyć. Co ważne, funkcjonuje on na takich samych zasadach w całej Unii Europejskiej. Sieć obszarów ?naturowych? w każdym
unijnym kraju tworzy się wg tych samych reguł i procedur, wypełnia się takie same standardowe formularze danych, korzysta z identycznych list gatunków i siedlisk przyrodniczych ważnych dla Wspólnoty. Oczywiście dla poszczególnych państw członkowskich tworzy się odrębne ?listy referencyjne?, które zawierają tylko te gatunki i siedliska, które w danym kraju mogą występować. Listy te przygotowane są przez krajowych ekspertów.

Dla siedlisk przyrodniczych
Ochrona przyrody w ramach programu Natura 2000 polega przede wszystkim na tworzeniu obszarów ?naturowych?, pozwalających zachować dla przyszłych pokoleń siedliska przyrodnicze, a także cenne gatunki roślin i zwierząt wraz z ich siedliskami. Podstawą prawną programu Natura 2000 są dwie unijne dyrektywy ? ptasia i siedliskowa. Ptasia została uchwalona w 1979 r., czyli już 32 lata temu! Wdrożenie tej dyrektywy utorowało drogę ogólnoeuropejskiej ochronie przyrody, jednak dopiero dyrektywa siedliskowa z 1992 r. umożliwiła stworzenie europejskiej sieci obszarów Natura 2000 ? zarówno ?ptasich?, jak i ?siedliskowych?. Program Natura 2000 jest bardzo nowoczesny i elastyczny. Na tworzonych obszarach ?naturowych? nie funkcjonuje żadna odgórna lista zakazów i nakazów, a tworzenie planu ochrony bądź zadań ochronnych odbywa się z udziałem wszystkich zainteresowanych osób. Istnieją procedury umożliwiające realizację ważnych dla człowieka inwestycji i przedsięwzięć bez szkodzenia przyrodzie, a więc również ? lokalnym społecznościom. W odniesieniu do obszarów Natura 2000 istnieje tylko jeden zakaz, zapisany w art. 33 ustawy o ochronie przyrody, który stanowi, iż na obszarach Natura 2000 zabrania się podejmowania działań mogących osobno lub w połączeniu z innymi działaniami znacząco negatywnie oddziaływać na cele ochrony obszaru Natura 2000. A te cele to zachowanie korzystnego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych, gatunków i siedlisk gatunków, a także integralności obszaru i spójności całej sieci obszarów Natura 2000. Jednak nawet od tego zakazu są wyjątki ? chodzi inwestycje i działania, które są ważne ze względu na przemawiające za nimi wymogi nadrzędnego interesu publicznego. Jeżeli zaistnieje nadrzędny interes publiczny, a nie ma innych rozwiązań, takie przedsięwzięcie zostanie zrealizowane ? oczywiście po wykonaniu właściwych 
kompensacji przyrodniczych. Zatem obszary Natura 2000 nie są szczególnie restrykcyjną formą ochrony przyrody. W przeciwieństwie do parków narodowych, rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych czy terenów chronionego krajobrazu, na obszarach Natura 2000 nie skreśla się z góry żadnych inwestycji czy przedsięwzięć. Każde działanie jest rozpatrywane indywidualnie pod kątem potencjalnego oddziaływania na siedliska  przyrodnicze, gatunki i siedliska gatunków, do ochrony których dany obszar został powołany. Raporty oddziaływania na obszary Natura 2000 zawierają informacje pozwalające ocenić, czy dany projekt będzie znacząco negatywnie oddziaływał na ochronę siedlisk i gatunków, integralność obszaru i spójność sieci Natura 2000 w regionie i na całym kontynencie.

Dla lokalnej społeczności
Warto pamiętać, iż tak dokładne prześwietlanie potencjalnych projektów służy nie tylko przyrodzie danego obszaru Natura 2000, ale również jego lokalnej społeczności, która w ten sposób jest zabezpieczana przed skutkami niefortunnych i kłopotliwych inwestycji oraz przedsięwzięć, które mogą im utrudniać lub uprzykrzać funkcjonowanie w ich małej ojczyźnie. Jednocześnie program Natura 2000 nie zamyka drogi do rozwoju regionalnego, a wręcz przeciwnie ? w naturalny sposób wyznacza jego możliwe kierunki w oparciu o korzystanie z zasobów przyrodniczych, krajobrazowych, kulturowych i historycznych danego regionu. Ponieważ ten rozwój nie wpływa negatywnie na stan wykorzystywanych zasobów (takie są założenia programu Natura 2000), można z całą pewnością nazwać go rozwojem zrównoważonym. Jednym słowem ? obszary Natura 2000 są poligonami, na których wdraża się
i obserwuje rozwój zrównoważony. Choć nie jest to program rozwoju regionalnego ani program społeczny, to jednak wpływa mobilizująco na lokalne społeczności w całej Unii Europejskiej. Można bez wahania powiedzieć, że został tak pomyślany, aby silnie angażować mieszkańców regionu. Nie od dziś bowiem wiadomo, że efektywna ochrona przyrody nie jest możliwa bez aktywności i działania lokalnych społeczności ? ludzi mieszkających
i pracujących w granicach obszarów chronionych, w tym Natura 2000. Osoby te mogą oczywiście angażować się w działalność społeczną, również na rzecz ochrony przyrody. Ale najważniejsze są ich codzienne życie oraz praca, ich postawy, ich wybory konsumenckie, ich aspiracje, a także plany
rozwoju, projekty inwestycyjne i zawodowe. To właśnie te czynniki decydują o tym, czy ochrona przyrody na danym obszarze Natura 2000 będzie efektywna. Przykładem może być działalność rolnicza ? to od rolnika zależy, czy będzie kosił łąkę od środka ku brzegom, czy zostawi pomiędzy
poszczególnymi uprawami miedze, a na miedzach sterty kamieni i stare drzewa owocowe. To rolnik decyduje, czy zaorze oczko wodne na swoim pastwisku i czy zamiast postawienia betonowego płotu zasadzi żywopłot z tarniny. Nikt poza rolnikiem nie postanowi, że w jego sadzie zawisną
budki dla sikor, a przed domem wyrosną malwy, łubiny i budleje dające schronienie i pokarm licznym owadom. Pamiętajmy ? na obszarach Natura 2000 nikt nie może zmusić rolnika do zmian w jego działalności. Na szczęście nikt mu tych zmian nie może również zabronić. 

Aktywnie dla przyrody
Będąc przyrodnikiem, często bywam na różnych obszarach Natura 2000 i poznaję ich mieszkańców, co uważam za wielki przywilej. Z pełną odpowiedzialnością mogę stwierdzić, iż lokalne społeczności obszarów Natura 2000 zaczynają brać ich ochronę i promocję w swoje ręce. Co więcej, potrafią świetnie wykorzystywać swoje obszary ?naturowe? do promowania i przeprowadzania własnych inicjatyw oraz przedsięwzięć, również tych przynoszących konkretne dochody. Coraz chętniej szkolą się i wyjeżdżają do innych obszarów Natura 2000, podpatrywać dobre praktyki ich mieszkańców. Liczna grupa szczególnie aktywnych przedstawicieli lokalnych społeczności obszarów ?naturowych? z całej Polski miała okazję spotkać się dzięki godnemu uwagi projektowi ?Liderzy Natury?, opracowanemu i wdrożonemu przez Fundację ?Zielona Akcja? z Legnicy i Fundację Ekorozwoju
z Wrocławia. Dzięki współpracy w ramach tego projektu działacze społeczni związani z programem Natura 2000 z całej Polski mogli się poznać, uczyć się od siebie i dzielić doświadczeniami. A co najważniejsze, otrzymali wsparcie merytoryczne i finansowe, służące podjęciu działań na rzecz ochrony reprezentowanych przez siebie obszarów Natura 2000 i poszerzeniu wiedzy ekologicznej ich mieszkańców. Te małe projekty cieszyły się ogromnym
zainteresowaniem w granicach poszczególnych obszarów i zakończyły się sukcesami. Wiele z nich (niektóre opiszę w dalszej części), już pączkuje pozwoliło np. na wyłonienie grup zainteresowanych osób w granicach poszczególnych obszarów i podjęcie dalszej współpracy na ich rzecz.
Warto przytoczyć przykłady osób, które prowadzą aktywną działalność na rzecz ochrony swoich obszarów Natura 2000, a także w celu podniesienia świadomości ekologicznej i społecznej lokalnych społeczności. Ci ludzie nie tylko pracą, ale także swoim życiem ają pprzykład gościom, współpracownikom i sąsiadom. Jedną z tych osób jest niewątpliwie Bogumiła Naruszewicz, działająca w ramach Lokalnej Grupy Działania ?Wrzosowa Kraina? m.in. na rzecz obszarów Natura 2000 ?Wrzosowiska Przemkowskie? oraz ?Stawy Przemkowskie?. Pani Bogusia od podstaw stworzyła gospodarstwo agroturystyczne i ekomuzeum ?Wrzosowa Chata?, w którym można zwiedzić wspaniały, barwny i pachnący ogród ziołowy lub zjeść specjalne naleśniki serowo-miodowe (za które pani Bogumiła uzyskała I miejsce w konkursie kulinarnym podczas Święta Miodu i Wina) w cieniu ogromnej czereśni. W gospodarstwie ?Gajówka Głuszec?, znajdującym się w miejscowości Borówki niedaleko Przemkowa i Chocianowa,
można również wziąć udział w interesujących warsztatach ? skomponować własną herbatkę ziołową, wykonać aromatyczny woreczek ziołowy do kąpieli (lub do odstraszania moli) bądź kompozycję ziołową w occie albo oleju. Kolejna wyróżniająca się osoba to Danuta Jabłonka-Grabowska, reprezentująca obszar Natura 2000 ?Dolina Dolnego Bugu? i prowadząca własne, pełne sympatycznych zwierzaków gospodarstwo agroturystyczne ?Dajana? w malowniczej miejscowości Brok. Danuta samodzielnie (w ramach programu ?Liderzy Natury?) zorganizowała konferencję dotyczącą atutów programu
Natura 2000, na którą zaprosiła przedstawicieli samorządów, Lasów Państwowych, dziennikarzy, działaczy, nauczycieli i inne chętne osoby. Podczas tej konferencji częstowała uczestników ciastem marchewkowym własnego wyrobu. Efekt był taki, że zwiększyła się wiedza lokalnych działaczy
i decydentów o programie Natura 2000, a ponadto ciasto Danuty zostało zgłoszone do konkursu na najlepszy produkt regionalny i uzyskało I nagrodę marszałka województwa mazowieckiego! Danusia reprezentowała swoje województwo na targach Agro-Travel w Kielcach, wraz z ciastem marchewkowym promując informacje o swoim regionie, obszarze ?Dolina Dolnego Bugu? oraz o programie Natura 2000. Nie od dziś wiadomo, że droga do serca prowadzi przez żołądek. Coraz aktywniejsze są również lokalne społeczności obszarów ?naturowych? środkowej Polski. W ramach programu ?Liderzy Natury? obszary ?Dolina Rawki? i ?Grabinka? były reprezentowane przez Annę Litwin (Bartniki, woj. mazowieckie), Monikę Zinowską (Budy Grabskie, woj. łódzkie), Krzysztofa Grabowskiego (Budy Grabskie, woj., łódzkie) i piszącą te słowa Annę Traut- Seligę (Grabina, woj. mazowieckie). Łączy nas ? oprócz chęci działania na rzecz zrównoważonego rozwoju naszego regionu, fakt, iż mieszkamy na dwóch brzegach dzielącej nasze województwa rzeki Rawki. Wspólnie zorganizowaliśmy projekt modułowy ?Natura 2000 ? most nad Rawką? i pokazaliśmy lokalnym społecznościom żyjącym na obu brzegach Rawki, że Natura 2000 może nas wszystkich połączyć. Projekt składał się ze szkolenia dotyczącego programu Natura 2000 i obszarów ?naturowych? w regionie oraz lokalnej przedsiębiorczości, szkolenia w zakresie możliwości rozwoju turystyki kwalifikowanej w naszym regionie, ze szczególnym uwzględnieniem turystyki konnej, z rajdu pieszego w obszarze Natura 2000 ?Dolina Rawki? oraz z prezentacji kulturowych walorów naszego regionu, a zwłaszcza budownictwa i bartnictwa. Osób działających w podobny sposób jest znacznie więcej i nie stanowią one wyjątków (na szczęście!). Ludzie opisani w artykule po prostu mieli szansę spotkać się i wymienić doświadczeniami dzięki projektowi
?Liderzy Natury?. Wspólne działania na rzecz propagowania programu Natura 2000 wśród lokalnych społeczności, jak chociażby wspominana już konferencja dotycząca programu Natura 2000 w miejscowości Brok czy wielomodułowy projekt ?Natura 2000 ? most nad Rawką? odbiły się szerokim echem. Można śmiało powiedzieć, iż były one zaczynem integrującym lokalne społeczności i motywującym je do działania. Siedem osób biorących
udział w projekcie ?Natura 2000 ? most nad Rawką? uczestniczy w kolejnym regionalnym projekcie: ?Nowe spojrzenie na stare myślenie?, organizowanym przez Stowarzyszenie ?Budnicka Tradycja? w nawiązaniu do walorów przyrodniczych obszarów Natura 2000 ?Dolina Rawki? i ?Grabinka?.
Założenie, że Natura 2000 to coś zupełnie obcego polskim lokalnym społecznościom, to już przeszłość. Dziś liczni liderzy lokalnych społeczności przekonują do tej idei kolejne osoby, stowarzyszenia, a nawet całe miejscowości! Polskie obszary Natura 2000 mają coraz bardziej świadomych i aktywnych gospodarzy ? i nie mam tu na myśli zarządzających z ramienia prawa obszarami ?naturowymi? regionalnych dyrektorów ochrony środowiska.
Zważywszy na liczbę i różnorodność inicjatyw związanych z edukacją ekologiczną i ochroną przyrody na terenach ?naturowych?, można stwierdzić, iż polskie obszary Natura 2000 są w rękach dobrych i pracowitych ludzi.