Ochrona przed skażeniami biologicznymi

Skażenia wewnętrzne organizmu mogą być spowodowane przez wdychanie skażonego powietrza, przenikanie drobnoustrojów chorobotwórczych do organizmu przez skórę lub spojówki oczu, spożywanie skażonej żywności i wody oraz przez ukłucia skażonych owadów, kleszczy i innych stawonogów.

Skutkiem skażenia biologicznego ludzi jest rozwój w ich organizmach chorób zakaźnych, które na ogół mają charakter epidemiczny.

Wykrywanie skutków użycia broni biologicznej odbywa się poprzez obserwację zjawisk, które mogą być ich konsekwencją. Należą do nich słabe detonacje przy wybuchu bomb lotniczych lub głowic rakiet, pojawienie się wilgotnych plam i kropel cieczy, a za samolotami – dymów lub mgieł, które mogą być aerozolami biologicznymi. Ponadto są to niespodziewane zmniejszenie się przejrzystości powietrza czy powstanie plam na odkrytych powierzchniach wody oraz niespotykana dotąd duża liczba gryzoni, owadów lub kleszczy. O użyciu broni biologicznej może też świadczyć zrzucanie przedmiotów użytkowych z samolotów, duża liczba padłych i chorych zwierząt (domowych i dzikich), duża zachorowalność wśród ludzi oraz znalezienie w miejscu wybuchu pocisku lub głowicy rakiety typowych odłamków amunicji biologicznej, takich jak elementy ceramiczne, kartonowe czy z tworzyw sztucznych.

Jednak właściwe rozpoznanie skażeń oraz identyfikacja rodzaju użytego środka biologicznego ma miejsce wyłącznie w wyspecjalizowanych, odpowiednio wyposażonych laboratoriach, z przygotowaną kadrą specjalistów. Do nich też przesyła się próbki gleby, wody i powietrza, a także przenosicieli chorób (gryzonie, owady, kleszcze). Badania takie przeprowadzają stacje sanitarno-epidemiologiczne posiadające pracownie i laboratoria bakteriologiczne oraz wirusologiczne laboratoria innych zakładów służby zdrowia, np. szpitali, klinik lub instytutów naukowych, a także weterynaryjne laboratoria bakteriologiczne. W sytuacjach awaryjnych stacje sanitarno-epidemiologiczne mogą prowadzić badania poprzez wysyłanie w miejsca skażeń ruchomych laboratoriów bakteriologicznych.

Natomiast w zakładowych laboratoriach bakteriologicznych (np. stacji uzdatniania wody, zakładów spożywczych czy chemicznych), posiadających odpowiednio przeszkolony personel, prowadzi się uproszczone badania zanieczyszczeń bakteryjnych powietrza, wody i przyległego terenu.

W odróżnieniu od skażeń promieniotwórczych i chemicznych, które można wykryć dość prostymi metodami i w miarę szybko, w ochronie przed skażeniami biologicznymi od początku pojawienia się zagrożenia muszą uczestniczyć wyspecjalizowane służby sanitarno-epidemiologiczne, weterynaryjne, chemiczno-rolnicze, kontroli komponentów środowiska, kontroli jakości wody i ścieków oraz placówki medyczne. Wszelkie zalecenia profilaktyczne i ochronne muszą być z nimi konsultowane, a ich realizacja nadzorowana przez te służby¹.

Zasady postępowania w warunkach skażeń biologicznych będą zbliżone do postępowania przeciwepidemicznego w ogniskach innych chorób zakaźnych, z tym że w rejonach biologicznego czy atomowo-biologicznego porażenia przebieg epidemii może mieć charakter niewspółmiernie trudniejszy do opanowania¹. Spowodowane użyciem broni biologicznej ograniczenia obowiązują do czasu, aż użyty środek skażający nie będzie skutkował przenoszeniem choroby zakaźnej z człowieka na człowieka, a normalizacja życia może nastąpić dopiero z chwilą wygaśnięcia tej choroby. Również tym różnią się one od skażeń promieniotwórczych lub chemicznych.

Podstawowe zadania w ochronie przed skażeniami biologicznymi ludzi przypadają służbie zdrowia. Obejmują one stosowane ogólnie czynności, takie jak izolacja chorych w celu przerwania możliwości zakażeń, rozpoznanie i przerwanie możliwości szerzenia się infekcji przez np. deratyzację lub dezynsekcję, wzmacnianie odporności organizmu i egzekwowanie zaostrzonych wymagań higienicznych. Równolegle, w zależności od skali zagrożenia skażeniami biologicznymi, prowadzi się rozpoznanie skażeń metodami szybkimi, dezynfekcję terenu i skażonych przedmiotów użytkowych, szczepienia ochronne, leczenie specjalistyczne i inne. W razie potrzeby tworzy się kordon sanitarny dla izolowania ogniska szczególnie niebezpiecznej choroby zakaźnej. W tym celu na granicy rejonu (ogniska) chorób ustawia się znaki ostrzegawcze i posterunki zapobiegające niekontrolowanemu ruchowi w obydwie strony. Cała ludność w tym rejonie podlega izolacji w swoich domach, a ekipy sanitarne wychwytują wszystkie przypadki choroby zakaźnej. Chorzy lub podejrzani o chorobę są odwożeni do szpitali, a pozostałym mieszkańcom aplikuje się środki zapobiegające rozwojowi choroby¹.

Środkiem ochrony indywidualnej ludzi przed bronią biologiczną są maski przeciwgazowe (które zapobiegają przenikaniu skażeń do organizmu poprzez drogi oddechowe i spojówki oczu), stosowana przez ekipy chemiczne odzież ochronna, różnego rodzaju respiratory ochronne (przemysłowe czy laboratoryjne), wyposażone w filtry bakteriologiczne oraz szczelne okulary ochronne. Stosowanie tych ostatnich powinno się jednak odbywać pod kontrolą służb sanitarnych. Trzeba liczyć się z tym, że maski i respiratory utrudniają oddychanie, a także wymagają większego wysiłku fizycznego. Indywidualnym środkiem ochrony są również impregnowane kombinezony oraz narzutki, używane razem ze środkami chroniącymi drogi oddechowe i oczy.

Odpowiednio wentylowane oraz zabezpieczone izolacyjnie schrony zapewniają ludziom ochronę przed skażeniami biologicznymi. Funkcję schronów mogą też pełnić uszczelnione pomieszczenia lub nadwozia samochodów. Przy braku schronów należy przygotować ukrycia zastępcze, np. odpowiednio izolowane i wyposażone w przenośne urządzenia filtrowentylacyjne², żywność i środki higieny piwnice i pomieszczenia mieszkalne. Niezbędne jest istnienie w takich ukryciach przedsionków, w których można dokonać dezynfekcji skażonej odzieży ochronnej, a ludzi poddać zabiegom sanitarnym. Szczegółowych wytycznych w zakresie przygotowania ukryć będą udzielać służby sanitarne lokalnych oddziałów samoobrony.

Stosuje się odkażanie ludności, terenu, skażonych biologicznie przedmiotów, obiektów i urządzeń. Często skala użycia broni biologicznej umożliwia tylko częściowe usuwanie skażeń, bowiem np. przeprowadzenie pełnej dezynfekcji będzie z reguły wymagać dużych ilości wody i środka odkażającego, co w warunkach wojennych (ataku terrorystycznego) może być niewykonalne. Dotyczy to również zabiegów sanitarnych, obejmujących kąpiel ze zmianą bielizny oraz dezynfekcję odzieży i przyborów pierwszej potrzeby. Także pora roku może utrudnić prowadzenie takich zabiegów, np. w zimie będą zamarzać wodne roztwory dezynfekcyjne. Z tego względu dezynfekcja rejonu skażeń biologicznych będzie warunkowana posiadanymi środkami oraz prowadzona tylko częściowo, np. będzie polegać na izolowaniu ludzi od skażonych miejsc, nakazie poruszania się tylko w obrębie obszarów odkażonych, szerokim stosowaniu wzajemnej pomocy w wykonywaniu zabiegów sanitarnych, wykorzystaniu zjawiska stopniowego obumierania aerozoli biologicznych czy umiejętnego posługiwania się środkami ochrony indywidualnej i zbiorowej.

Do walki ze skażeniami biologicznymi terenu przydatne będą specjalistyczne, naziemne i lotnicze aparaty i urządzenia służące do opryskiwania środkami dezynfekcyjnymi, a także odpowiednio przystosowany sprzęt (np. rolnicze deszczownie i opylacze plecakowe, ciągnikowe rozsiewacze wapna i nawozów). Do niszczenia aerozoli biologicznych stosuje się proste środki, takie jak wapno chlorowane czy roztwór chlorku, które z reguły niszczą środki biologiczne już po kilku godzinach. Do dezynfekcji dróg i ulic suchym środkiem wykorzystuje się samochody służące do dozowania nawozów sztucznych i piasku, a do odkażania roztworami – polewaczki ulic i samochody asenizacyjne. Także miotacze płomieni mogą służyć do niszczenia skażeń biologicznych terenu, przedmiotów itp. Odkażaniu powinny podlegać również środki transportu. Podczas odkażania terenu ludność powinna stosować indywidualne środki ochrony lub przebywać w szczelnie izolowanych pomieszczeniach (schronach, piwnicach, pojazdach itp.).

Skażone biologicznie zwierzęta oraz produkty pochodzenia zwierzęcego mogą stać się źródłem skażenia człowieka, zwłaszcza gdy użyty środek biologiczny będzie stanowił dla niego zagrożenie. Metody użycia broni biologicznej oraz drogi zakażenia zwierząt są podobne jak w przypadku skażenia człowieka. Po opadnięciu aerozolu bakteryjnego na paszę, pastwiska i wody otwarte zarazki chorób zakaźnych mogą w tym środowisku utrzymywać się przez dłuższy okres (w zależności od rodzaju środka od kilku dni do wielu miesięcy). Rozpoznanie zarazków chorób wspólnych dla ludzi i zwierząt prowadzą głównie stacje sanitarno-epidemiologiczne, a zarazków szkodliwych tylko dla zwierząt – zakłady higieny weterynaryjnej.

Ochrona zwierząt gospodarskich wymaga wielu pracochłonnych przedsięwzięć, które – podjęte w odpowiednim czasie – mogą znacząco zmniejszyć ich straty oraz umożliwić korzystanie z żywności pochodzenia zwierzęcego. Należy do nich przygotowanie ukryć oraz gotowość służb weterynaryjnych do działań w ogniskach skażeń i wyposażenie ich w odpowiedni sprzęt, środki pomocy weterynaryjnej oraz substancje odkażające. W miarę możności należy też podejmować proste działania, które mogą przyczynić się do zmniejszenia strat wśród zwierząt. Jako pomieszczenia ochronne dla zwierząt wykorzystuje się dotychczasowe miejsca ich pobytu, a więc obory i chlewnie, a dla ptactwa domowego – kurniki, ponadto spichrze, szopy, wyrobiska podziemne, doły na kiszonkę i magazyny warzyw. Pomieszczenia te należy uszczelnić dostępnymi materiałami tak, aby ograniczyć przenikanie do nich powietrza zanieczyszczonego środkami biologicznymi, a także chronić przed owadami – przenosicielami niebezpiecznych chorób. Uszczelnienie polega na zatykaniu szczelin zarobioną w wodzie gliną, wapnem i cementem oraz zatykaniu ich pakułami (ewentualnie na otynkowaniu). Uszczelnić należy również okna i drzwi pomieszczeń inwentarskich poprzez wypełnienie szczelin jakimkolwiek materiałem elastycznym, np. gumą czy wojłokiem lub oklejenie otworów okien i drzwi folią plastykową czy ceratą. Uszczelnione pomieszczenia powinny posiadać wentylację wyciągową. Pobyt zwierząt w takich warunkach wymaga zapewnienia niezbędnego dopływu tlenu i utrzymania czystości.

Duże znaczenie dla ochrony zwierząt hodowlanych przed skażeniami biologicznymi ma przynajmniej kilkudniowy zapas nieskażonej paszy i wody. Gdy pasza jest magazynowana w pomieszczeniach nieuszczelnionych, należy ją przykryć folią polietylenową, brezentem, a w ostateczności nawet słomianymi matami. Woda do pojenia zwierząt, doprowadzona z ujęć zamkniętych, nie powinna być skażona, ale na wypadek braku takich rozwiązań należy przygotować zapas nieskażonej wody. Zwierzęta ze skażoną skórą (sierścią) należy umyć i zdezynfekować w warunkach podobnych jak w przypadku usuwania skażeń promieniotwórczych. Zabiegi te powinno się przeprowadzić w miarę wcześnie, aby zapobiec pogłębianiu się zakażenia organizmu i przenoszeniu zakażeń na ludzi, wodę, żywność, paszę oraz okoliczny teren. Wszystkie prace w ognisku skażenia przy zabiegach weterynaryjnych, także obejmujące odkażanie terenu, żywności lub paszy, powinno się wykonywać w odzieży ochronnej. Po ich zakończeniu członkowie ekip powinni być poddani zabiegom sanitarnym, a użyta odzież i sprzęt – dezynfekcji. Zwierzęta mogą opuścić pomieszczenia ochronne dopiero po zlikwidowaniu ogniska skażeń. Pastwiska i inne tereny oczyszcza się od owadów – przenosicieli chorób zakaźnych – przez spryskiwanie odpowiednimi substancjami z samolotów i rozpylaczy naziemnych. Wszystkie produkty mięsne przed ich spożyciem powinny być poddane obowiązkowemu badaniu weterynaryjnemu oraz sanitarnemu. Unieszkodliwianie padliny ma ogromne znaczenie w zwalczaniu chorób zwierząt, bowiem zakaża ona pomieszczenia, pastwiska, ziemię lub wodę i jest przyczyną rozprzestrzeniania się zarazków. W zależności od istniejących możliwości padlinę należy spalać, zakopywać na głębokości powyżej 2 m lub unieszkodliwiać w zakładach utylizacyjnych.

Do ochrony żywności przed skażeniami biologicznymi wykorzystuje się istniejące chłodnie, odpowiednio uszczelnione składy i magazyny oraz środki transportu, takie jak samochody-chłodnie i cysterny, żywność można też przewozić w szczelnych pojemnikach, a w gospodarstwach domowych przechowywać w lodówkach i opakowaniach metalowych, foliowych lub szklanych. Worki z tkaniny i opakowania papierowe nie zabezpieczają produktów przed skażeniami biologicznymi! Artykułów spożywczych ze składów i magazynów znajdujących się w ognisku skażenia nie wolno spożywać ani przerabiać bez zezwolenia służb sanitarnych, a mięsa – służb weterynaryjnych. Wszystkie produkty nie nadające się do spożycia, na paszę ani na inne cele użytkowe należy spalić lub zakopać.

Ochrona przed skażeniami biologicznymi otwartych zbiorników wodnych, takich jak rzeki, jeziora, duże sztuczne ujęcia, jest praktycznie niemożliwa. Skażenie tych wód niesie za sobą jednak mniejsze niebezpieczeństwo ze względu na rozproszenie środka biologicznego.

Woda wodociągowa, pobierana z nieskażonych ujęć, jest chroniona przed skażeniami biologicznymi. Ochrona studzien wiejskich sprowadza się do szczelnego ich zakrycia. Ludność powinna też zaopatrzyć się w dodatkowe zapasy wody, przechowywane w zamkniętych szczelnie naczyniach. Najprostszym sposobem usuwania skażeń biologicznych wody, skutecznym w stosunku do większości środków, jest jej przegotowanie, a także chlorowanie.

Również skażenia roślin są elementem wojny biologicznej². Szczególnie narażone są monokultury roślin. Choroby zakaźne roślin mogą być przenoszone drogą kontaktową, tj. z rośliny na roślinę, przez wodę, ptaki i stawonogi. Niektóre rośliny przechowują też drobnoustroje w swoich nasionach.

Pasza pochodzenia roślinnego (znajdująca się na polach, łąkach i pastwiskach oraz przechowywana w stogach i stodołach) może zostać skażona opadającym na nią aerozolem biologicznym zawieszonym w powietrzu. Skażoną biologicznie paszą nie wolno karmić zwierząt bez uprzedniego zbadania, które przeprowadzają placówki higieny weterynaryjnej.

Skażenia promieniotwórcze i chemiczne obniżają odporność organizmu na choroby zakaźne. Dlatego skażenia mieszane stanowią znacznie większe zagrożenia zdrowia i życia ludzi niż same skażenia biologiczne. Przy skażeniach mieszanych okres rozwoju choroby zakaźnej ulega skróceniu, jej przebieg będzie cięższy, a chory z powodu wydalania większej liczby zarazków stanie się bardziej niebezpieczny dla otoczenia. Także promieniotwórcze lub chemiczne skażenie terenu może utrudnić, a nawet czasowo uniemożliwić likwidację skażeń biologicznych z uwagi na zagrożenie życia członków ekip sanitarno-epidemiologicznych dużymi dawkami promieniowania opadu lokalnego lub zatruciami bojowymi środkami chemicznymi.

2. Rothschild J.H.: Broń jutra chemiczna i biologiczna. Wyd. MON. Warszawa

dr hab. inż. Stanisław Rabiej