Zgodnie z ideą gospodarki o obiegu zamkniętym, odpady stanowią surowce, tylko że niedoskonałe. Są pewnego rodzaju antropogeniczną rudą. Dokładnie tak muszą być postrzegane również odpady ulegające biodegradacji.


Szacuje się, że całkowita ilość bioodpadów wytwarzanych rocznie w Unii Europejskiej wynosi od 76,5 do 102 mln ton odpadów spożywczych i ogrodowych zawartych w zmieszanych odpadach komunalnych stałych oraz do 37 mln ton odpadów pochodzących z sektora produkcji napojów i żywności1. Na podstawie przepisów na poziomie europejskim Polska ma obowiązek zmniejszenia ilości odpadów ulegających biodegradacji deponowanych na składowiskach w stosunku do masy wytworzonej w 1995 r. o: 25% do 2010 r., 50% do 2013 r. i 65% do 2020 r. To bowiem przede wszystkim ta frakcja jest odpowiedzialna za emisję ze składowisk, głównie powstającego w procesach beztlenowych podczas składowania – gazu wysypiskowego, który ze względu na zawartość metanu i dwutlenku węgla klasyfikowany jest jako gaz cieplarniany.

Bioodpady w karbach prawa
Zgodnie z zapisami ustawy o odpadach, za odpady ulegające biodegradacji uznaje się wszelkie odpady, które podlegają rozkładowi tlenowemu lub beztlenowemu przy udziale mikroorganizmów. Specyficzną grupą wśród odpadów ulegających biodegradacji, która otrzymała odrębną definicję w nowej dyrektywie ramowej Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE w sprawie odpadów, są bioodpady, które oznaczają ulegające biodegradacji odpady ogrodowe i parkowe, odpady spożywcze i kuchenne z gospodarstw domowych, restauracji, placówek zbiorowego żywienia i handlu detalicznego oraz porównywalne odpady z zakładów przetwórstwa spożywczego. Bioodpady nie obejmują natomiast odpadów rolniczych, odchodów, osadów ściekowych ani odpadów z leśnictwa. Nie należą do nich również takie odpady ulegające biodegradacji jak włókna naturalne, papier czy tektura oraz te produkty uboczne produkcji żywności, które nigdy nie stają się odpadami. Pewne jest, że nie należą do nich produkty uboczne pochodzenia zwierzęcego, wyłączone przez odwołanie ustawowe do rozporządzenia 1069/2009/WE. Znaczne ilości bioodpadów mieszczących się w zakresie definicji podanej w nowej dyrektywie ramowej powstają w wyniku produkcji żywności i jej konsumpcji przez społeczeństwo.


Prawnym faktem jest nowe rozporządzenie w sprawie szczegółowego sposobu selektywnego zbierania wybranych frakcji odpadów, zgodnie z którym 1 lipca 2017 r. wprowadzony zostaje obowiązek selektywnego zbierania odpadów, w tym w szczególności odpadów ulegających biodegradacji, ze szczególnym uwzględnieniem bioodpadów. System wymaga jednolicie oznaczonych pojemników lub worków w kolorze brązowym z napisem „BIO”. Bez względu na to, jakie analizy przyczynowe będą prowadzone i wnioski wyciągane, i tak selektywna zbiórka frakcji „bio” od 1 lipca 2017 r. staje się obowiązkowa. Wytyczne są dość precyzyjne i wskazują jako surowiec następujące odpady: odpadki warzywne i owocowe (w tym obierki itp.), gałęzie drzew i krzewów, skoszoną trawę, liście, kwiaty, trociny i korę drzew, a także resztki jedzenia, jednocześnie wykluczając kości i odchody zwierząt, popiół z węgla kamiennego, leki, drewno impregnowane, płyty wiórowe i MDF, ziemię i kamienie oraz inne odpady komunalne (w tym niebezpieczne). Wszystko to, czego nie można odzyskać w procesie recyklingu, z wyłączeniem odpadów niebezpiecznych, wyrzucać należy do pojemnika z odpadami zmieszanymi (resztkowymi).


Przesłanki za GOZ
W świetle pakietu gospodarki o obiegu zamkniętym (GOZ) takie działanie jest jak najbardziej korzystne i wymagane. Najogólniej rzecz ujmując, zamykanie koła obiegu materii organicznej w przyrodzie jest jednym z podstawowych elementów konceptu GOZ. Istnieją jednak trzy zasadnicze, praktyczne przesłanki selektywnego zbierania i przetwarzania odpadów ulegających biodegradacji, które w wielu aspektach się wzajemnie przenikają i oddziałują zarówno na siebie, jak i na pozostałe elementy gospodarki, zwiększając efekt pozytywny poprzez synergię. Są to:
•    pozyskanie surowca w postaci materii organicznej w celu zastosowania w glebie, najlepiej w postaci trwałych związków próchniczych,
•    minimalizacja szkodliwych skutków składowania i spalania bioodpadów oraz kosztów biostabilizacji frakcji resztowej,
•    minimalizacja zanieczyszczania frakcją „bio” pozostałych frakcji materiałowych, a przez to zwiększanie ich wartości.
Zielona księga w zakresie biooodpadów2 podkreśla, że systemy selektywnej zbiórki odpadów działają bardzo dobrze w wielu krajach, zwłaszcza w przypadku odpadów zielonych. Odpady kuchenne często zbiera się i przetwarza w ramach zmieszanych odpadów komunalnych. Korzyści z selektywnej zbiórki odpadów obejmują między innymi ograniczanie składowania odpadów łatwo ulegających biodegradacji, zwiększanie wartości kalorycznej pozostałych odpadów komunalnych stałych oraz wytwarzanie bardziej ekologicznej frakcji bioodpadów, która umożliwia produkcję kompostu wysokiej jakości lub biogazu i dalej kompostu. Selektywna zbiórka bioodpadów prawdopodobnie może też wnieść wkład w rozwój innych form recyklingu, które będą dostępne na rynku w najbliższej przyszłości w ramach biogospodarki.

Produktywność ziemi i zdrowie gleb
Szacunkowy koszt degradacji gruntów na całym świecie wynosi 40 mld dolarów rocznie. Liczba ta nie uwzględnia ukrytych kosztów zwiększonego użycia nawozów, utraty bioróżnorodności i walorów krajobrazowych. Wyższa produktywność ziemi, mniej odpadów w łańcuchu wartości dla żywności oraz przywracanie składników odżywczych do gleby zwiększają wartość ziemi i gleb. Dzięki temu, że w gospodarce o obiegu zamkniętym dużo większe ilości materiałów biologicznych są poddawane kompostowaniu oraz fermentacji beztlenowej, a następnie ponownie umieszczane w glebie, maleje potrzeba dodatkowego nawożenia. Systematyczne wykorzystanie dostępnych odpadów organicznych przyspiesza regenerację gruntów i sprawia, że zapotrzebowanie na nawozy chemiczne winno spaść niemal trzykrotnie. Przy zastosowaniu zasad gospodarki o obiegu zamkniętym w systemach żywnościowych wykorzystanie nawozów syntetycznych w Europie mogłoby obniżyć się o nawet 80% do 2050 r. W taki właśnie sposób działa zasada odnawialności3.


Wykorzystywanie kompostu i odpadu przefermentowanego jako ulepszaczy gleby i nawozów przynosi korzyści agronomiczne, takie jak poprawa struktury gleby, infiltracja, zdolność zatrzymywania wody, rozwój mikroorganizmów glebowych oraz dostarczanie składników odżywczych – trzeba bowiem pamiętać, że kompost pochodzący z odpadów kuchennych zawiera średnio ok. 1% azotu (N), 0,7% tlenku fosforu (P2O5) oraz 6,5% tlenku potasu (K2O). W szczególności recykling fosforu może zmniejszyć konieczność dodawania nawozu mineralnego, a uzupełnianie ubytków torfu może złagodzić szkody spowodowane w ekosystemach terenów podmokłych. Nie można zapominać o osadach ściekowych jako bardzo ważnym źródle fosforu4.


Nawozy organiczne lekiem na pustynnienie
Według międzynarodowych norm, zawartość próchnicy poniżej 3,5% traktowana jest jako przejaw pustynnienia. Wobec tego 89% areału polskich gleb użytkowanych rolniczo należałoby zaliczyć do gleb o niskiej zawartości materii organicznej. Stąd konieczność dostarczania do gleb zewnętrznego źródła węgla organicznego w jak najlepszej „glebotwórczej” formie, jaką jest kompost. Prekursorami kompostu są wyłącznie odpady organiczne, biodegradowalne. Innego źródła w przyrodzie nie odnaleziono. Niestety, produkcja kompostu jest energochłonna w porównaniu do procesów fermentacji, w wyniku których część węgla organicznego przekształcana jest w biogaz. Ze wszystkich składników biogazu cenny jest tylko metan, traktowany w przeważającej mierze jako źródło energii w bardziej prymitywnych technologiach lub jako źródło substratu do dalszych przemian biochemicznych w technologiach zaawansowanych.

Glebowa zawartość humusu na obszarach rolniczych
Zawartość humusu w glebie    Zawartość humusu [%]    Obszar rolniczy [%]
Niska    Poniżej 1    7
Średnia    1-2    50
Wysoka    2-3    33
Bardzo wysoka    Powyżej 3    10
Źródło: opracowanie na podstawie danych GUS (rok?)

Z gleboznawczego punktu widzenia Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach jasno wskazuje pewne zasady racjonalnego użytkowania i kształtowania obszarów problemowych rolnictwa i alarmuje, że niskie zasoby próchnicy w glebach Polski i zagrożenia związane z jej mineralizacją, obok skutków produkcyjnych, mają też znaczenie środowiskowe, prowadzące np. do dużych emisji netto dwutlenku węgla z gleb. Z działań, które sprzyjają odbudowie i zachowaniu materii organicznej, a zatem powinny być integralną częścią agrotechniki na obszarach problemowych rolnictwa, należy wymienić stosowanie nawozów naturalnych i organicznych5.

Sekwestracja węgla w glebie
Rolnictwo odgrywa mało istotną rolę w obecnym planie zmniejszania emisji dwutlenku węgla. Osiągnięcie celu ograniczenia wzrostu globalnej temperatury do maksymalnie 2°C nie będzie możliwe, jeśli nie przypiszemy rolnictwu głównej roli w przechwytywaniu ogromnych ilości CO2 z atmosfery. Humus wraz z innymi składnikami mineralnymi, pierwiastkami śladowymi lub azotem tworzy wierzchnią warstwę naszej planety, zwaną żyzną ziemią albo glebą. Ilość węgla związanego w tej warstwie to 3000 gigaton. Dla porównania: gleba zawiera pięć razy więcej węgla niż wszystkie rośliny i organizmy żywe razem wzięte i 10 razy więcej niż wszystkie drzewa na świecie6.

Globalna dystrybucja węgla
Źródło: prezentacja prof. Augusta Raggama, ilustracja Compost Systems 2014.6

Pozytywne przykłady
W wielu krajach europejskich już jest skutecznie prowadzona selektywna zbiórka i przetwarzanie odpadów „bio”. Komisja Europejska w 2000 r. opublikowała zebrane przykłady skutecznego działania z kilku krajów. Opracowanie wskazuje kluczowe czynniki sukcesu dla systemów selektywnej zbiórki odpadów:
– wyznaczanie jasnych, osiągalnych celów programu,
– ustanowienie odpowiedniej kombinacji rodzajów przetwarzanych odpadów,
– zapewnienie infrastruktury w taki sposób, aby jej działanie było skuteczne, a także wygodne do gospodarstw domowych,
– utworzenie rynku produktu końcowego, czystego i wysokiej jakości dzięki selektywnej zbiórce odpadów ulegających biodegradacji,
– należyte zarządzanie finansami oraz planowanie,
– zorganizowanie szeroko zakrojonej reklamy i kampanii informacyjnej dla systemu, przy zapewnieniu, że lokalna społeczność bierze powszechnie udział w programie, zwłaszcza we wczesnych stadiach jego rozwoju7.
 

Efekty dodatkowe
Jednym z aspektów pozytywnego wpływu podejścia do bioodpadów zgodnego z filozofią GOZ jest pobudzenie rynku pracy w tej branży. European Compost Network szacuje ten wzrost na terenie Unii na 91 000 miejsc pracy w obszarach zarówno wiejskich, jak i miejskich.

Wpływ gospodarki o obiegu zamkniętym w zakresie bioodpadów na rynek pracy.

Odpady ulegające biodegradacji stanowią jeden z niewielu strumieni odpadów, których nie da się uniknąć. W naturze niezmienionej antropogenicznie również występują, jednak siłami natury zostają surowcem dla innych procesów. Tracą tym samym odium czegoś zbędnego i niepotrzebnego. Należy zatem maksymalnie wiernie odwzorować naturalny cykl obiegu węgla organicznego w przyrodzie, uwzględniając wszystkie współzależności i ustawiając odpowiednio hierarchię istotności zjawisk, na podstawie której podejmowane są decyzje. W świetle zagrożenia egzystencji gatunków, w tym człowieka, wywołanego przekształceniem ziemi w pustynię, tylko rewolucja postindustrialna w postaci gospodarki o obiegu zamkniętym jest w stanie zahamować lub może odwrócić katastrofalne procesy.

Tomasz Wojciechowski
prezes GWDA Sp. z o.o., wiceprezes Stowarzyszenia „Biorecykling”, członek Rady Programowej Instytutu Gospodarki o Obiegu Zamkniętym IGOZ

Źródła
1.    Wojciechowski T.: Zbiórka odpadów „bio” kluczem do GOZ-u. „Recykling” 1/2017.
2.    Zielona Księga w sprawie gospodarowania bioodpadami w Unii Europejskiej {SEK(2008) 2936}, KOM(2008) 811, Bruksela 3.12.2008.
3.    Ku gospodarce o obiegu zamkniętym: biznesowe uzasadnienie przyspieszonej zmiany. Fundacja Ellen MacArthur. Isle of Wright 2015.
4.    Wojciechowski T.: Nie ma życia na „oświetlonej pustyni”. „Logistyka Odzysku” 3/2015.
5.    Jadczyszyn J. (red. nauk.): Zasady racjonalnego użytkowania i kształtowania obszarów problemowych rolnictwa, instrukcja upowszechnieniowa. Wydawnictwo IUNG-PIB, Puławy 2010.
6.    Lubke A.: Osiągnięcie celu globalnego ocieplenia < 2°C bez integracji z rolnictwem nie będzie możliwe! Opracowanie dla Compost Systems. Wiedeń 2015.
7.    European Commission, Success stories on composting and separate collection. Directorate-General for the Environment. Office for Official Publications of the European Communities. Luksemburg 2000.