Oleje przepracowane

Podstawowym aktem prawnym, regulującym gospodarkę olejami przepracowanymi w kraju, jest ustawa o odpadach z 27 kwietnia 2001 r. (DzU z 2001 r. nr 62, poz. 628 z późn. zm.), która definiuje oleje przepracowane jako wszelkie oleje smarowe lub przemysłowe, które nie nadają się już do zastosowania, do którego były pierwotnie przeznaczone, a w szczególności zużyte oleje z silników spalinowych i oleje przekładniowe, a także oleje smarowe, oleje do turbin i oleje hydrauliczne. Według ustawowej klasyfikacji (katalog odpadów DzU z 2001 r. nr 112, poz. 1206), oleje przepracowane zaliczane są do 13 klasy odpadów niebezpiecznych.
Uwzględniając pierwotne pochodzenie olejów przepracowanych, polska norma jakościowa PN-C-96050 wprowadza następującą ich definicję: oleje przepracowane są to oleje pochodzenia naftowego lub estrowego, które w czasie stosowania utraciły swoje właściwości użytkowe i nie mogą być dłużej stosowane w zakresie, do którego były pierwotnie przeznaczone. W cytowanej normie rozróżnia się trzy rodzaje olejów przepracowanych: grupa I – oleje elektroizolacyjne i do sprężarek chłodniczych, grupa II – oleje turbinowe oraz grupa III – pozostałe oleje smarowe, z wyjątkiem emulgujących i natłuszczanych.
Norma precyzuje także wymagania jakościowe dla powyższych trzech rodzajów olejów odpadowych jako surowców do procesów regeneracji. Właściwości olejów odpadowych podlegających zbiórce i gospodarczemu wykorzystaniu zależą przede wszystkim od jakości olejów smarowych, z których się wywodzą, oraz od zanieczyszczeń, jakie powstają na skutek przemian chemicznych lub są wnoszone do olejów w procesach eksploatacji.
Występowanie odpadu, jakim są oleje przepracowane, wiąże się z ogromnym rozproszeniem terytorialnym i wynikającą stąd znaczącą ilością potencjalnych źródeł skażenia środowiska naturalnego. Do najistotniejszych zagrożeń związanych z obrotem olejami przepracowanymi należy zaliczyć: niekontrolowane pozbywanie się ich, mieszanie ich z innymi odpadami, źle zorganizowaną, nierzetelnie i nieodpowiedzialnie prowadzoną zbiórkę, prowadzenie odzysku materiałowego lub waloryzacji energetycznej olejów przepracowanych metodami niezgodnymi z obowiązującymi przepisami ochrony środowiska i niewłaściwe unieszkodliwianie. W wymienionych przypadkach dochodzi do skażenia środowiska poprzez bezpośrednie toksyczne i kancerogenne działanie zarówno samych olejów odpadowych, jak i produktów ich przerobu lub spalania.

Prawne uregulowania gospodarki odpadami
Działania na rynku olejów przepracowanych zależą w ogromnym stopniu od tego, jaką politykę gospodarowania odpadami przyjmie ustawodawca. Obowiązek transpozycji ustawodawstwa Unii Europejskiej (w tym również dyrektywy dotyczącej postępowania z olejami odpadowymi) spowodował wprowadzenie mechanizmów organizacyjno-technicznych w systemie ich zbiórki i przemysłowego wykorzystania. 11 maja 2001 r. przyjęto uchwałę o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej. Wprowadzono definicję olejów odpadowych jako odpadu poużytkowego powstałego w wyniku użytkowania olejów smarowych. Określono również proces regeneracji, który należy stosować w pierwszej kolejności przed innymi, prawem dopuszczonymi sposobami ich przemysłowego wykorzystania. Na producentów i importerów olejów smarowych nałożono obowiązek finansowania zbiórki i zagospodarowania olejów odpadowych. Wprowadzono pojęcie tzw. wskaźnika odzysku, definiowanego jako proporcjonalny do masy olejów smarowych wprowadzonych na rynek udział zebranych olejów odpadowych, oraz wskaźnika recyklingu/regeneracji, oznaczającego procentowy udział zebranych olejów odpadowych poddanych regeneracji, w masie olejów smarowych wprowadzonych na rynek. Rada Ministrów odpowiednim rozporządzeniem ustaliła wielkość tych wskaźników na poszczególne lata, przyjmując docelowo wartość wskaźnika odzysku równą 50% do osiągnięcia w 2007 r.
Roczne zużycie olejów smarowych w Polsce, w tym silnikowych i przemysłowych, szacuje się na ok. 220 tys. ton, podczas gdy pula olejów odpadowych potencjalnie możliwych do odzyskania w skali rocznej wynosi ok. 110 tys. ton. Zakładając, że efektywność zbiórki olejów odpadowych w kraju kształtuje się na poziomie zbliżonym do krajów członkowskich Unii Europejskiej i wynosi ok. 70% potencjału, do realnego odzysku i zagospodarowania pozostaje rocznie maksimum 77 tys. ton olejów odpadowych. Oznacza to, że możliwy do osiągnięcia realny wskaźnik odzysku wynosi 35% w stosunku do ilości olejów smarowych wprowadzonych na rynek.
Dla kompleksowej i efektywnej ochrony środowiska naturalnego, zgodnej ze standardami Unii Europejskiej, do prawodawstwa krajowego wdrożone zostały przepisy, które w sposób szczegółowy definiują obowiązki posiadaczy olejów odpadowych, tj. wytwórców tych olejów, a także podmiotów trudniących się zbiórką, transportem, odzyskiem oraz unieszkodliwianiem olejów odpadowych.
Zgodnie z zapisami ustawy o odpadach oraz uzupełniającymi te zapisy aktami wykonawczymi, posiadacz olejów odpadowych musi przestrzegać kilku podstawowych zasad gospodarki odpadami, m.in. ma obowiązek prowadzenia ich ewidencji ilościowej i jakościowej, sporządzonej według kodów z katalogu odpadów oraz listy odpadów niebezpiecznych, zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z 11 grudnia 2001 r. w sprawie wzoru dokumentów stosowanych na potrzeby ewidencji odpadów (DzU nr 152, poz. 1736). Ponadto posiadacz, który prowadzi działalność w zakresie zbierania lub transportu tych olejów, jest obowiązany uzyskać zezwolenie na prowadzenie swojej działalności, a posiadacz, który prowadzi łącznie działalność w zakresie odzysku lub unieszkodliwiania olejów odpadowych oraz ich zbierania lub transportu, jest zwolniony z obowiązku uzyskania zezwolenia na zbieranie lub transport, jeśli we wniosku o wydanie zezwolenia na prowadzenie odzysku lub unieszkodliwiania uwzględnił wymagania przewidziane dla działalności związanej ze zbieraniem i transportem olejów odpadowych.

Zasady efektywnej zbiórki olejów przepracowanych
Krajowa baza techniczna zbiórki i transportu olejów przepracowanych jest wykorzystana przede wszystkim dla wykonania zbiórki w imieniu producentów i importerów olejów smarowych, a także do zbierania i transportu innych odpadów powstałych z przerobu ropy naftowej lub jej użytkowania, które nie są objęte wskaźnikiem odzysku i recyklingu. Zmiana zasad finansowania odzysku i recyklingu olejów przepracowanych w Polsce powinna pociągnąć za sobą również zmianę strategii rozwoju systemu zbiórki w taki sposób, aby podmioty będące jej elementami składowymi mogły elastycznie i samodzielnie reagować na zmiany zachodzące na rynku. Proponowane rozwiązania ustawowe oparte zostały na prawie Unii Europejskiej, według którego to zanieczyszczający płaci za posprzątanie i zagospodarowanie odpadu powstającego w wyniku użytkowania wyrobów wprowadzonych na rynek, a zbiórka powinna być tak organizowana, aby jak najbardziej minimalizować jej koszty, powierzając tę działalność małym wyspecjalizowanym firmom działającym w optymalnych w aspekcie kosztów regionach. Baza techniczna zbiórki olejów odpadowych powinna dysponować odpowiednim wyposażeniem do prowadzenia tego typu działalności w sposób zgodny z przepisami ochrony środowiska. Do podstawowego wyposażenia takiej bazy należą: park zbiorników magazynowych o pojemności minimum 1/12 całorocznej zbiórki, separator oleju odpadowego, rampa do odbioru olejów odpadowych wraz z pompami i nalewakami, autocysterna asenizacyjna do przewozu olejów odpadowych od wytwórców do bazy zbiórki, autocysterna o pojemności ok. 25 tys. litrów służąca do transportu olejów odpadowych z bazy zbiórki do zakładów prowadzących ich odzysk lub unieszkodliwianie względnie do odbioru i transportu olejów odpadowych od znaczących wytwórców (dużych zakładów przemysłowych), ekokontenery o pojemności od 300 do 1000 litrów służące do magazynowania olejów u wytwórców oraz sprzęt laboratoryjny do wykonywania prostych analiz chemicznych.
Transport olejów odpadowych winien odbywać się wyłącznie za pomocą specjalistycznego taboru do transportu odpadów niebezpiecznych, tj. cystern kolejowych i autocystern.
Do najistotniejszych elementów efektywnej działalności firm zbierających należą: marketingowe rozeznanie rynku olejów odpadowych, dysponowanie komputerową bazą wytwórców, podejmowanie na swoim terenie zbiórki szerokich działań propagujących ekologiczną gospodarkę olejami odpadowymi (w tym ich efektywną zbiórkę), a także prowadzenie optymalnych działań logistycznych w zakresie zbiórki i transportu olejów odpadowych (w odpowiedniej odległości od bazy) oraz terminowy odbiór olejów odpadowych od dużych i małych wytwórców.
Działalność firm zajmujących się zbiórką olejów przepracowanych polega zarówno na aktywnym poszukiwaniu wytwórców tego odpadu, jak i zbiórce i transporcie ich do bazy zbiórki, a w późniejszym etapie do odpowiednich zakładów prowadzących ich odzysk lub unieszkodliwianie.

Skup olejów przepracowanych
Istniejąca sieć zbiórki nie rozwiązuje problemu skupu olejów przepracowanych od małych podmiotów gospodarczych i gospodarstw domowych. Nadzieją może być stworzenie ogólnokrajowego zintegrowanego systemu zbiórki odpadów we współpracy z samorządami terytorialnymi. Przyjęty przez Radę Ministrów 28 października 2002 r. Krajowy Plan Gospodarki Odpadami zakłada budowę takiego systemu w oparciu o organizacje odzysku, a także wskazuje na konieczność zorganizowania w poszczególnych gminach punktów skupu odpadów niebezpiecznych. Inicjatywę wprowadzenia do wojewódzkich planów gospodarki odpadami koncepcji budowy ogólnokrajowego systemu zbiórki i zagospodarowania olejów odpadowych podjęło Konsorcjum Olejów Przepracowanych Organizacja Odzysku SA.
Działania organizacyjne dla stworzenia efektywnego systemu zbiórki odpadów niebezpiecznych są niezbędne, ale niewystarczające. Istotną rolę odgrywa także świadomość ekologiczna społeczeństwa. Edukacja w zakresie ochrony środowiska niewątpliwie podniesie skuteczność funkcjonowania systemu.