Recykling przestrzeni Cz. II

Ilość odpadów, w tym budowlanych, w dużej mierze zależy zarówno od naszej umiejętności gospodarowania i racjonalnego wykorzystania posiadanych dóbr materialnych, jak i szeroko rozumianych struktur budowlanych (zasoby mieszkaniowe, budynki przemysłowe, obiekty i infrastruktura techniczna). W skali miasta mądre gospodarowanie przestrzenią i zarządzanie posiadanymi już zasobami sprzyja racjonalnej i oszczędnej gospodarce odpadami.
Zachowanie i renowacja istniejących budynków o dobrym stanie technicznym powinno być niewątpliwie przedkładane nad ich wyburzanie i zastępowanie nowymi obiektami. Wywołane procesy rewitalizacyjne w obszarach miast przebiegać będą w zróżnicowany sposób, w zależności od struktury zabudowy, społecznej i własnościowej danego terenu elementarnego. W kontekście wielorodzinnej zabudowy mieszkaniowej na pierwszy plan wysuwają się dwa typowe obszary miejskie: charakterystyczna dla wielu miast zwarta zabudowa historyczna z okresu przedwojennego, opierająca się na formule kwartałów, bloków lub parcel, oraz luźna zabudowa powojenna, sprowadzająca się do rozległych dzielnic mieszkaniowych, realizowanych w duchu mniej lub bardziej geometrycznego stylu modernistycznego. Każda z tych struktur, w celu wydłużenia cyklu życiowego i ograniczenia procesów degradacji, wymaga wypracowania i przeprowadzenia odrębnych strategii renowacyjnych.

Program uzupełniający i renowacyjny
Ciekawe doświadczenia związane z rewitalizacją i renowacją rozległych obszarów mieszkaniowych wraz z wprowadzaniem nowych form zabudowy przeprowadzano w 1987 r. w ramach Międzynarodowej Wystawy Budowlanej IBA w ówczesnym Berlinie Zachodnim. Była to realizacja ogólnomiejskiego programu budownictwa mieszkaniowego i rewaloryzacji, funkcjonująca jako stała wystawa, w której do wzięcia udziału poproszono wielu uznanych, światowej sławy architektów. W ramach wystawy w wybranych rejonach miasta realizowane były dwa programy: Neubau – nowe budownictwo uzupełniające oraz Altbau – renowacja starej zabudowy mieszkaniowej. Celem całego przedsięwzięcia była zarówno przebudowa starej i zapewnienie nowej substancji mieszkaniowej, jak i naprawa zdegradowanych obszarów Berlina. IBA miała połączyć historyczną tkankę miasta, określając problemy socjalne i wymogi ekonomiczne zaniedbanych obszarów, poprzez kombinację nowego i renowację starego budownictwa. Dzięki wystawie powstała wizja połączenia tkanki nowych i starych budynków, przeprowadzono transformacje funkcji oraz redefinicję i reorganizację sieci ulicznych¹. Program IBA odrzucał zasadnicze punkty doktryny modernizmu, odnoszące się do architektury miast. Postulowano, by nie niszczyć tradycyjnego miasta, czyniąc miejsce dla wysokich biurowców w parkowych założeniach, ani nie przemieszczać mieszkańców z terenów śródmiejskich do podmiejskich, „betonowych bloków – sypialni”. Nowe budynki, wyrażające rozumienie historii miasta i dzisiejszy sposób życia mieszkańców, winny być przemyślnie umieszczone w istniejącej tkance, z dobrym efektem urbanistycznym i architektonicznym.
Przykładem projektu renowacyjnego Altbau w Berlinie Kreuzbergu jest kwartał Blok 103 o gęstej zabudowie wewnętrznej. Na Kreuzbergu zachowano lub nawet odtwarzano zasadę obowiązującą w zabudowie kwartałów w XIX w., polegającą na przeplataniu funkcji mieszkalnej z obiektami produkcyjnymi. Według obowiązującej w dzielnicy zasadzie „dwunastu reguł ostrożnej renowacji”, przeprowadzanie procesu budowlanego wymagało porozumienia projektantów, mieszkańców i właścicieli lokali użytkowych. Przyjęto założenie, że urbanistyczny układ kwartału, na zasadzie analogii do warownego średniowiecznego miasta, jest formą zamkniętą, skoncentrowaną do wewnątrz, formą sprzyjającą integracji mieszkańców. Z tego punktu widzenia, zakładając proces renowacji jako priorytet, wiele prac budowlanych oparto na zintegrowanym systemie sieci drobnych, miejscowych oferentów usług i lokalnych dostawców materiałów budowlanych, pozyskiwanych w obrębie tego samego kwartału. Niewątpliwie był to alternatywny model organizacyjny w porównaniu do zwyczajowych metod prowadzenia prac budowlanych, opartych na rozwiązaniach o wysokim poziomie technologicznym, stanowiących system zarządzania kontrolowany na odległość. Z tego powodu lokalne powiązanie dostaw pozyskanych materiałów budowlanych, ich składowanie i planowanie użytkowania w granicach kwartału okazało się odpowiednim rozwiązaniem do stymulowania i zaangażowania użytkowników odnawianej przestrzeni oraz usprawniło odzysk materiałów budowlanych, umożliwiając ich ponowne wbudowanie.

Ograniczenie wyburzeń
Kolejnym założeniem prac renowacyjnych było ograniczenie wyburzeń do niezbędnego minimum. Przykładowo pomieszczenia w oficynach, do których docierało niewiele światła słonecznego, adaptowano dla celów komercyjnych (biura, studia, drobne warsztaty), zachowując historyczną strukturę zabudowy, bez większego uszczuplania zasobów materiałowych².
Berliński przykład zachowania gęstej zabudowy wnętrz kwartałów uznać można za dość radykalny w kontekście rozwiązań stosowanych w innych miastach europejskich. Z drugiej strony, wprowadzenie nadmiernych wyburzeń budynków oficynowych prowadzić może do zerwania istniejących więzi społecznych i zmarnotrawienia posiadanych zasobów, czego przykładem są projekty renowacyjne przeprowadzane w latach 80. w dzielnicach Christianshavn i Vesterbro w Kopenhadze. W Danii wyciągnięto wnioski z tego typu rozwiązań, opracowując krajowy Program Usprawnień Budownictwa Mieszkaniowego i Renowacji Urbanistycznej. Jako podstawową zasadę przyjęto maksymalne wykorzystanie potencjału istniejących zasobów mieszkaniowych, ze szczególnym uwzględnieniem prowadzenia świadomej polityki materiałowej. Renowacja urbanistyczna stanowi ważną część w polityce mieszkaniowej i budowlanej państwa – obecnie koncentruje się raczej na podnoszeniu jakości życia w istniejących budynkach niż na wznoszeniu nowych. W skali kraju przeprowadzono analizę potrzeb modernizacji posiadanych budynków mieszkalnych, w której wykazano budynki wymagające pilnej renowacji i modernizacji, w części subsydiowanej przez państwo. Analizy przeprowadzano w oparciu o informacje pozyskiwane z krajowej, ciągle aktualizowanej bazy danych (tzw. Rejestr Domów i Budynków). Baza ta zawiera rozbudowane informacje dotyczące wszystkich nieruchomości w Danii i funkcjonuje jako ogólnokrajowa inwentaryzacja posiadanych zasobów budowlanych i mieszkaniowych.

Kompleksowo znaczy lepiej
Jednym z celów programu renowacji urbanistycznej jest wprowadzanie rozwiązań zawierających lepsze wykorzystanie posiadanych zasobów i wbudowanych w obiektach materiałów budowlanych. Zaleca się stosowanie technologii oszczędzających zużycie materiałów i energii, a także korzystanie z zasady ponownego użycia i recyklingu przy odpowiednio wcześniejszym wprowadzeniu segregacji odpadów i formuły unikania odpadów u źródła³. W dzielnicy Vesterbro w Kopenhadze na szeroką skalę wprowadzono modele ekologicznej renowacji, gdzie zasadniczym aspektem była współpraca różnych zainteresowanych stron, zarówno w kontekście politycznym, jak i socjalnym czy administracyjnym. Przyjęta procedura planowania kooperacyjnego ma na celu m.in. identyfikację potencjału ekologicznego, możliwego do uzyskania dzięki działaniom przyjaznym środowisku, np. minimalizacji źródeł konsumpcji i redukcji ilości zasobów poddawanych procesowi konsumpcji⁴. W opisywanych przykładach należy podkreślić przewagę renowacji kompleksowej, obejmującej szerszy obszar urbanistyczny, nad renowacją pojedynczych budynków. W Polsce dotychczas powszechnie stosowano sposób przeprowadzania prac renowacyjnych (określanych często remontem generalnym), który na ogół wiązał się z rozrzutną praktyką wprowadzania ciężkich, materiałochłonnych technologii budowlanych. Często nadmiernie ingerowano w istniejącą strukturę konstrukcyjną budynku, niszcząc i wyrzucając wiele elementów nadających się do naprawy i dalszego użytkowania. Jednostkowo przeprowadzane remonty generalne są droższe od prac renowacyjnych prowadzonych w większym, wydzielonym zespole mieszkaniowym. Jednocześnie remonty budynków, z racji ograniczonego budżetu i braku mechanizmów finansowania, rzadko obejmowały przeprowadzanie prac rewitalizacyjnych przyległych podwórek czy przestrzeni ulicznych. Kompleksowe działania renowacyjne w skali kwartału czy większej struktury urbanistycznej są bardziej widoczne niż odnawianie pojedynczych, przypadkowo rozmieszczonych budynków. Powstała luka remontowa w Polsce dotycząca wielorodzinnego budownictwa mieszkaniowego wiele budynków doprowadziła do złego stanu technicznego. Potrzebą chwili staje się konieczność opracowywania strategii renowacji obiektów przedwojennych i powojennych w celu racjonalnego wykorzystania wbudowanych w nie zasobów materiałowych. Kompleksowe działania w zakresie renowacji dużych zespołów urbanistycznych podjęto w stosunkowo niewielu miastach w Polsce, m.in. w Szczecinie, Lublinie, Sopocie i Elblągu.
Projekty związane z rewitalizacją i renowacją dużych zespołów urbanistycznych oferują ogromny potencjał redukcji negatywnego oddziaływania na środowisko w miastach oraz na środowisko przyrodnicze w skali globalnej. Podnoszenie jakości życia dotyczy nie tylko zabytkowych zespołów mieszkaniowych czy starej, przedwojennej zabudowy mieszkaniowej. Również rozległe obszary budownictwa powojennego (zwłaszcza osiedla z wielkiej płyty) dotknięte są procesem dewastacji przestrzeni i posiadanych zasobów mieszkaniowych. Z tego powodu działania rewitalizacyjne muszą obejmować również i te tereny, gdyż jedynie działania prewencyjne mogą nas ustrzec przed zmarnotrawieniem ukrytego potencjału ekologicznego w dzielnicach zwanych potocznie „blokowiskami”.
W wielu państwach dotkniętych problemem budownictwa masowego przeprowadzano dyskusje na temat zasadności utrzymywania niepełnowartościowych zasobów mieszkaniowych. Rozważano scenariusze sanacji budynków z prefabrykatów. Istnieją już wyspecjalizowane firmy wyburzające, demontujące i przetwarzające prefabrykaty na kruszywo, stosujące maszyny do kruszenia, segregowania i „proszkowania” elementów budynku na rozdrobniony materiał nadający się do recyklingu. Jednakże dokładna analiza ekonomiczna wskazuje na zasadność utrzymywania tak długo, jak jest to możliwe, posiadanych zasobów mieszkaniowych w budynkach z wielkiej płyty, pod warunkiem przeprowadzenia szybkiego i sprawnego procesu rewaloryzacji środowiska zamieszkania.

Przerwać monotonię
Interesującą z socjologicznego punktu widzenia rewitalizację osiedla masowego budownictwa z lat 1958-1969 przeprowadził Lucien Kroll w Alençon we Francji. Osiedle ZUP Perseigne stanowiło kompleks ponurych bloków, dotkniętych błędami wykonawstwa. Monotonia zabudowy wywoływała problem alienacji mieszkańców. Projektanci, po przeprowadzeniu konsultacji społecznych, wprowadzili w obręb osiedla nowe, dwukondygnacyjne budynki mieszkalne. Zadbano też o elementy małej architektury, oświetlono balkony i dachy budynków, łączono mniejsze mieszkania w duże apartamenty oraz zmodyfikowano monotonną bryłę budynku, nakładając na nią nowe, o zindywidualizowanej formie jednostki mieszkalne, tworząc rodzaj architektury spontanicznej. Dawne bezosobowe bryły i elewacje budynków przekształcone zostały w żywiołowy, zdecydowanie osobisty krajobraz miejski⁵.
Działania rewitalizacyjne na szeroką skalę prowadzone są w amsterdamskiej dzielnicy Bijlemermeer (wielkością odpowiednik warszawskiego Ursynowa). Charakterystyczna zabudowa wysokich, prefabrykowanych budynków w układzie urbanistycznym w kształcie plastrów miodu uzupełniana jest współczesnymi formami budownictwa jednorodzinnego lub zwartymi, małymi zespołami mieszkaniowymi. Władze osiedla podjęły szeroką akcję marketingową, zachęcającą inwestorów do lokalizacji budynków komercyjnych i handlowo-usługowych w obrębie struktury osiedla w celu przełamania monofunkcyjnego charakteru zabudowy i uzyskania dodatkowych miejsc pracy w bezpośrednim sąsiedztwie zamieszkania⁶.
Szczególnym wyzwaniem działań renowacyjnych stała się wschodnia część Berlina, gdzie ok. 660 tys. ludzi mieszka w 300 tys. mieszkań z wielkiej płyty. Analizy przeprowadzone przez Uniwersytet Techniczny w Berlinie wykazały, że mimo wad wykonawczych i wysokiego stopnia dekapitalizacji zasobów mieszkaniowych z wielkiej płyty obszar stosunkowo zwartych osiedli jest bardzo cennym terenem dla rozwoju miasta, o wysokim potencjale zasobów środków trwałych. Stwierdzono, że mieszkanie wielkopłytowe może być poddane renowacji za ¼ do ⅓ kosztów porównywalnego nowego mieszkania⁷.
Sztandarowym przykładem rewitalizacji wielkiej płyty jest osiedle Hellersdorf, gdzie przeprowadzono ekologiczną renowację budynków prefabrykowanych. Obok standardowych napraw i remontu instalacji, ocieplenia połaci dachowych i elewacji wymieniono balkony, różnicując ich kształt i geometrię balustrad, przeprowadzono renowację (nie wymianę) istniejących okien, ograniczono stosowanie materiałów obciążających środowisko typu PCV czy aluminium. Zaplanowano odzysk wody deszczowej i wykorzystanie jej do spłukiwania WC. Dla oświetlenia klatek schodowych oraz wspomagania wentylacji mechanicznej zastosowano panele PV generujące energię elektryczną. Przy systemie segregacji odpadów wprowadzono system billingu identyfikujący ilość odpadów wytwarzanych przez mieszkańców poszczególnych budynków. Zaprojektowano również podwórka z tzw. orientacją ekologiczną, planując tam (we współpracy z mieszkańcami) niewielkie „biotopy”, wydzielając przestrzeń zabawową dla dzieci w różnych grupach wiekowych oraz zakątki rekreacyjne dla osób starszych.
W zakresie podwórek podobne działania przeprowadzono w dzielnicy Schweriner Hof, kładąc duży nacisk na udział okolicznych mieszkańców w projektowaniu i realizacji przedsięwzięcia. Korzystając z faktu, że ludzie wykazują zainteresowanie posiadaniem kawałka ziemi uprawnej, w „blokowisku” sprywatyzowano duże fragmenty przestrzeni międzyblokowej dla potrzeb ogródków przydomowych. W celu uniknięcia efektu przypadkowości i nieładu zaprojektowano w miarę jednolite elementy małej architektury (ogrodzenia, oświetlenie). W przestrzeni wspólnej utworzono place zabaw dla dzieci oraz placyki z ławeczkami. Nastąpił wzrost integracji między sąsiadami przy równoczesnym uatrakcyjnieniu przestrzeni osiedlowej różnorodnością zieleni ogrodowej.
Recykling materiałów budowlanych na wielką skalę realizowany jest w Hoogvliet, satelitarnym mieście koło Rotterdamu. W ramach Międzynarodowej Wystawy Budowlanej (2001-2010) podjęto próbę transformacji rozległego obszaru zabudowy mieszkaniowej z masowym wyburzaniem budynków z wielkiej płyty, przetwarzaniem na miejscu pozyskanego gruzu i ponownym wbudowywaniem w formie zróżnicowanych architektonicznie budynków nowej generacji.
Z kolei w Fornebu, na obszarze dawnego, zlikwidowanego lotniska obsługującego Oslo, przetworzono ogromne masy zanieczyszczonej ziemi, betonu i asfaltów, w większości wbudowując je ponownie w związku z realizacją nowego osiedla mieszkaniowego na tym terenie.
Przykłady zrealizowanego recyklingu przestrzeni w różnych skalach można mnożyć. Począwszy od działań regionalnych, a na miejskich kończąc, recykling obszarów i obiektów masowych wystaw, typu EXPO (np. Hannover), lub terenów olimpijskich (np. Sydney) to strategie prowadzące do obniżenia energo- i materiałochłonności struktur budowlanych. Umiejętność sprawnego wykorzystania posiadanych zasobów i efektywne ich przetworzenie wymaga szerokiego, kompleksowego spojrzenia na otaczające nas środowisko i przestrzeń, co staje się wyzwaniem nie tylko dla projektantów, ale także, a może przede wszystkim, dla organizatorów procesu inwestycyjnego. Szybkie wprowadzenie mechanizmów ułatwiających zarządzanie posiadanymi zasobami we wszystkich fazach cyklu życiowego budynków i struktur budowlanych staje się jedynie kwestią czasu i należy mieć nadzieję, że zmieni optykę postrzegania przepływów materiałów i produktów w gospodarce.