Przyczynkiem do napisania tego artykułu stała się wizyta studyjna KFDZOMiGO w Słowenii, jaka miała miejsce w październiku br. Uczestnicy z ciekawością zagłębili się w tajniki systemu gospodarowania odpadami komunalnymi w Słowenii, prezentowane przez przedstawicieli firmy SNAGA, największego operatora w tej branży. Jako że Słowenia jest liderem w zakresie redukcji ilości odpadów wytwarzanych oraz osiąganych poziomów odzysku i recyklingu, temat był tym bardziej ciekawy. W roku 2014, statystyczny Europejczyk wytworzył 474 kg odpadów komunalnych, z czego 465 kg zostało przetworzonych (97%) ? po ok. 27% odpadów zostało poddanych recyklingowi materiałowemu, spalaniu i składowaniu, a ok. 16% kompostowaniu. W Słowenii wytworzono 432 kg odpadów komunalnych na osobę, z czego przetworzono ok. 60%. Tylko ok. 23% odpadów wytworzonych trafiło na składowiska, a 30% zostało poddanych recyklingowi materiałowemu i ok. 7% kompostowaniu. Natomiast w Polsce sytuacja wygląda następująco: wytworzono 272 kg odpadów na osobę (wg GUS 268 kg/osobę, a wg Ministerstwa Środowiska 320 kg), z czego całość odpadów została przetworzona. 52% wytworzonych odpadów trafiło na składowiska, 15% do spalarni, 20% zostało poddanych recyklingowi materiałowemu, a 11% kompostowaniu.
Przyglądając się słoweńskiemu systemowi, Uczestnicy wizyty, zachodzili w głowę w jaki sposób można osiągać tak dobre wyniki, jeśli system jest podobnie skonstruowany jak w Polsce, a i zawartość pojemników jest podobna, co zostało własnoręcznie sprawdzone przez uczestników na ulicach Ljubliany.


System gospodarki odpadami komunalnymi w Ljublianie
Ljublianę i 9 okolicznych gmin, w zakresie odbioru, transportu i magazynowania i składowania odpadów komunalnych, obsługuje przedsiębiorstwo komunalne SNAGA. Obok działalności związanej z odpadami, Snaga zajmuje się również oczyszczaniem miasta (w tym słupów ogłoszeniowych) oraz utrzymaniem zieleni. Właścicielem jest miasto Ljubliana i 6 sąsiednich gmin. Obecny system przydomowej, pojemnikowej selektywnej zbiórki odpadów system działa od 2006 r. i obejmuje gospodarstwa domowe. Selektywnie zbiera się papier, karton, szkło, inne opakowania i odpady bio. Zbiórka następuje głównie w systemie door to door, ale również w gniazdach i odpowiednikach naszych PSZOK ? ów. Ponadto funkcjonuje system pojemników podziemnych, do których trafiają odpady zarówno z gospodarstw domowych jak i z handlu i usług. Częściowo tez odpady te są odbierane w systemie workowym. W 2014 r. Snaga obsługiwała obszar 904 km2, zamieszkiwany przez 380 287 ludności. Rocznie zebrano 98534 Mg odpadów, z czego selektywnie 61%. Na mieszkańca przypada jedynie 121 kg wytworzonych odpadów zmieszanych.

Rys.1. Ilość odpadów zbieranych selektywnie z gospodarstw domowych w latach 2006-2015 z terenu działalności przedsiębiorstwa Snaga

Z powyższych danych wynika, że na jednego mieszkańca z terenu obsługiwanego przez Snaga, przypada rocznie 259 kg, z czego selektywnie u źródła zbiera się 138 kg (53%), a dalsze 20 kg odpadów wykazywanych, jako selektywnie zebrane, uzyskuje się z sortowania odpadów zmieszanych (ok. 8%). Wielkości te odpowiadają wielkościom podawanym przez Eurostat. Należy jednak zwrócić uwagę, że Eurostat swoje dane podaje w odniesieniu do odpadów komunalnych, a informacje ze Snagi dotyczą odpadów pochodzących z gospodarstw domowych.

Diabeł tkwi w szczegółach?
Przyglądając się bliżej systemowi gospodarki odpadami komunalnymi w Polsce i Słowenii, można szukać kilku przyczyn tak znaczących różnic w poziomach odzysku i recyklingu, m.in. związanych ze sposobem finansowania systemu zbierania i przetwarzania odpadów, czy systemem komunikacji i celem samego przedsiębiorstwa. W tym artykule zostanie jednak zaprezentowana różnica związana ze sposobem raportowania i wykazywania stopnia realizacji celów polityki w zakresie gospodarki odpadami komunalnymi. Ma to bowiem kluczowe znaczenie dla Polski i wyzwań przed jakimi stoimy, będąc zobowiązanymi do realizacji tych celów.


Sposoby monitorowania, a więc i raportowania zgodności z celami w zakresie gospodarki odpadami komunalnymi reguluje Dyrektywa 2008/98/WE. Weryfikacja zgodności polega na obliczeniu masy strumieni odpadów wytwarzanych i odpadów przygotowanych do ponownego użycia, poddanych recyklingowi lub innemu odzyskowi materiałowemu  w  ciągu jednego roku kalendarzowego. Masa odpadów przygotowanych do ponownego użycia, poddanych recyklingowi lub odzyskowi meteriałowemu jest ustalana na podstawie masy odpadów na wejściu do procesu przygotowania do ponownego użycia lub ostatecznego recyklingu lub też poddanej innym procesom ostatecznego odzysku materiałowego. Proces przygotowawczy poprzedzający poddanie odpadów odzyskowi lub unieszkodliwieniu, nie stanowi procesu ostatecznego recyklingu, czy odzysku materiałowego. W przypadku selektywnej zbiórki odpadów lub przekazania odpadów wysortowanych na linii sortowniczej, bez znaczących strat, do procesów recyklingu lub innych procesów odzysku materiałowego, dopuszczalne jest założenie, że masa tych odpadów odpowiada masie odpadów przygotowanych do ponownego użycia, poddanych recyklingowi lub innym procesom odzysku materiałowego. Ponadto jako masa odpadów poddanych recyklingowi może być uwzględniona masa odpadów poddanych tlenowemu lub beztlenowemu rozkładowi, o ile w wyniku rozkładu powstaje kompost lub produkt pofermentacyjny, który jest wykorzystywany (czasem po procesie ponownego przetwarzania) jako poddane recyklingowi produkty, materiały lub substancje do celów obróbki na powierzchni ziemi przynoszącej korzyści w rolnictwie lub poprawę stanu środowiska. Dyrektywa pozostawia również swobodę w zakresie wyboru strumieni wytwarzanych odpadów komunalnych ? mogą być uwzględnione wyłącznie odpady z gospodarstw domowych lub odpady komunalne, tj. odpady z gospodarstw domowych oraz odpady podobne. ,  Dlatego też przy weryfikacji celów z art.11 Dyrektywy odpadowej , państwa członkowskie, odnoszą się do jednego z następujących strumieni odpadów i stosują określone formuły wyliczenia wskaźnika:
1.    Przygotowanie do ponownego użycia i recykling odpadów papieru, metalu, tworzyw sztucznych i szkła pochodzących z gospodarstw domowych:
?    Współczynnik recyklingu odpadów papieru, metalu, tworzyw sztucznych i szkła pochodzących z gospodarstw domowych [%]=il. odpadów papieru, metalu, tworzyw sztucznych i szkła pochodzących z gospodarstw domowych, poddanych recyklingowi/całkowita il. wytworzonych odpadów papieru, metalu, tworzyw sztucznych i szkła pochodzących z gospodarstw domowych
2.    Przygotowanie do ponownego użycia i recykling odpadów papieru, metalu, tworzyw sztucznych i szkła pochodzących z gospodarstw domowych oraz innych jednorodnych odpadów pochodzących z gospodarstw domowych lub podobnych odpadów z innych źródeł
?    Współczynnik recyklingu odpadów pochodzących z gospodarstw domowych i podobnych odpadów[%]=poddana recyklingowi il. odpadów papieru, metalu, tworzyw sztucznych i szkła oraz innych strumieni jednorodnych rodzajów odpadów pochodzących z gospodarstw domowych, lub strumienia podobnych odpadów/całkowita il. wytworzonych odpadów papieru, metalu, tworzyw sztucznych i szkła oraz innych strumieni jednorodnych rodzajów odpadów pochodzących z gospodarstw domowych lub podobnych odpadów (tu też wlicza się odpady kompostowane w gosp.dom.)

3.    Przygotowanie do ponownego użycia i recykling odpadów pochodzących z gospodarstw domowych,
?    Współczynnik recyklingu odpadów pochodzących z gospodarstw domowych [%]=il. odpadów pochodzących z gospodarstw domowych, poddanych recyklingowi/całkowita il. odpadów pochodzących z gospodarstw domowych z wyjątkiem określonych kategorii odpadów (złomowane pojazdy, osady i odpady mineralne)
4.  Przygotowanie do ponownego użycia i recykling odpadów komunalnych
?    Współczynnik recyklingu odpadów komunalnych [%] =odpady komunalne poddane recyklingowi/odpady komunalne wytworzone
W Polsce do raportowania realizacji obowiązku recyklingu i odzysku zastosowano podejście 2 tj. oblicza się iloraz ilości odpadów papieru, metalu, tworzyw sztucznych i szkła oraz innych strumieni jednorodnych odpadów pochodzących z odpadów komunalnych, poddanych recyklingowi i całkowitej il. wytworzonych odpadów tego rodzaju. Przy czym wskaźniki określające łączny udział odpadów papieru, metali, tworzyw sztucznych i szkła w składzie morfologicznym odpadów komunalnych (z KPGO) są następujące:
 1) dla gminy miejskiej liczącej >50tys.  mieszkańców-46,8%(0,468);
2) dla gminy miejskiej liczącej <50tys. mieszkańców-32, 4% (0, 324);
3) dla gminy wiejskiej udział -27,7%(0, 277);
Mimo, że formuła dopuszcza uwzględnianie recyklingu odpadów bio, to Polska nie korzysta z tej możliwości i wylicza poziom recyklingu wyłącznie dla odpadów papieru, metalu, tworzyw sztucznych i szkła i odnosi do wielkości zawartości tego rodzaju odpadów w odpadach zebranych obszarów o określonym charakterze (miejskie, wiejskie).
    Słowenia natomiast stosuje inne podejście, w którym, obok odpadów surowcowych, uwzględnia odpady bio oraz recykling innych odpadów zebranych, np. w odpowiednikach PSZOK-ów.  Odpady te pochodzą głównie z gospodarstw domowych, ale również są to odpady podobne, zbierane w systemie workowym oraz w pojemnikach podziemnych. Ilość odpadów poddanych recyklingowi zostaje odniesiona do całkowitej ilości odebranych odpadów, a nie tylko do czterech frakcji odpadów surowcowych. Na wysokie wartości wskaźnika recyklingu Słowenii mają wpływ przyjęte wielkości procentowe udziału odpadów poddanych recyklingowi w stosunku do odpadów odzyskanych. Dla papieru i szkła wynosi on 90%, dla bio 98%, opakowaniowych 50%, a dla pozostałych (np. z Pszok-ów) 55%.

Liczby?i wątpliwości
Tabela poniżej przedstawia ilości odpadów, jakie odebrała i poddała odzyskowi i recyklingowi firma Snaga w 2015 r. Łącznie odebrała (w systemie door to door, z pojemników podziemnych i odpady bio) 97574,95 Mg odpadów. Ponadto 16588 Mg zostało dostarczonych do odpowiedników naszych PSZOk-ów (pozostałe).Tab.1. Ilości odpadów odebranych przez Snaga w 2015 r. [Mg]
 
Źródło: Snaga
Na podstawie powyższych danych, przedsiębiorstwo Snaga, podaje następujące  efekty ekologiczne swojej działalności:
– zebrano łącznie 114 162,95 Mg odpadów,
– odzyskowi poddano 57,7% odpadów odebranych, a po uwzględnieniu również odpadów przywiezionych do odpowiedników Pszok ? 63,8%,
– recyklingowi poddano 54991 Mg odpadów (surowcowe, bio i inne, z Pszok-ów), w tym surowcowych 22 912 Mg, co oznacza, że osiągnięty poziom recyklingu wynosi 48%.


Gdyby do wyników Snagi zastosować formułę liczenia recyklingu stosowaną w Polsce, to wyniki byłyby nieco inne. Ilość osób zamieszkiwanych na terenie obsługiwanym przez Snaga wynosi 380287 i każda z nich w roku 2014, wytworzyła 432 kg odpadów. Zatem przyjmując, że udział odpadów papieru, metali, tworzyw sztucznych i szkła w składzie morfologicznym odpadów komunalnych wynosi 47%, ilość wytworzonych odpadów surowcowych wynosiłaby 77 213 Mg rocznie (380287*0,432*0,47). Snaga poddaje recyklingowi 22 912 Mg odpadów surowcowych, a więc wskaźnik poziomu recyklingu wyniósłby 29,7% (22912/77213). Przy czym należy pamiętać, że Słowenia wlicza do swojego wskaźnika również odpady bio i inne poddane recyklingowi (z PSZOk-ów), które stanowią ok. 60% odpadów poddanych recyklingowi.


 To zestawienie wskazuje, że międzynarodowe porównania spełniania celów w zakresie gospodarki odpadami na podstawie jedynie wskaźnika poziomów recyklingu, nie jest najlepszym narzędziem. W takim razie w dalszym ciągu pozostaje bez odpowiedzi pytanie: na ile dane państwo osiągnęło założone cele. Posługując się oficjalnymi danymi Eurostatu za 2014 rok, spróbujmy ocenić efektywność systemów gospodarki odpadami komunalnymi w poszczególnych krajach. Poniżej, w tabeli znajdują się dane dla wybranych krajów europejskich.
Tab.2. Ilość odpadów komunalnych poddawanych poszczególnym procesom przetwarzania w wybranych krajach w 2014 r. [kg/os]
 

Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat
Odnosząc sposób przetwarzania odpadów do ilości odpadów wytworzonych, należy stwierdzić, że bezsprzecznym liderem są oczywiście Niemcy, Dania, Szwecja, czy Szwajcaria, gdzie niemal wyeliminowano składowanie odpadów (kolumna 11 i 12, tab.2). W zależności od dominującej w danym kraju technologii, różny jest udział poszczególnych sposobów przetwarzania odpadów (kol. 8-10, t.2). Porównując Słowenię i Polskę można stwierdzić, że Słowenia poddaje nieco więcej odpadów odzyskowi materiałowemu (o 8 pkt.%, Polska 21%, Słowenia 29%), ale Polska w większym stopniu poddaje odpady kompostowaniu i fermentacji (o 4pkt. %) oraz termicznemu unieszkodliwieniu ? 15pkt%. W efekcie Polska w większym stopniu niż Słowenia przetwarza wytworzone odpady komunalne, o ok. 11pkt%. Porównując tylko odzysk materiałowy, należy stwierdzić, że Polska nie odbiega znacząco od innych krajów Europy. Lider w tym zakresie, Niemcy, poddaje recyklingowi materiałowemu 46% odpadów wytworzonych i jest to dla nich wiodący sposób przetwarzania, ale już Dania 27%. Najwięcej odpadów wytworzonych poddawanych jest kompostowaniu i fermentacji w Szwajcarii, 21%, a w pozostałych krajach z tab.2, udział ten waha się od 16-18%. W Polsce wynosi on 11, a w Słowenii 7%. Znacząca jest jednak różnica między Polską i Słowenią jeśli chodzi o udział odpadów wytworzonych, trafiających na składowisko. W Polsce wciąż wynosi on ok. 52%, a w Słowenii dwukrotnie mniej (34%) (kol.12, t.2). Tylko, że? w Słowenii jedynie ok. 60% wytworzonych odpadów poddawana jest przetwarzaniu (kol.7,t.2), a w Polsce, podobnie jak w większości krajów europejskich, 100%. Gdzie zatem trafia 40% słoweńskich odpadów?


Porównując oficjalne wskaźniki dotyczące poziomu odzysku i recyklingu, nie da się jednoznacznie stwierdzić, który kraj jest bliżej spełnienia założonych celów w zakresie gospodarki odpadami. Bardziej szczegółowa analiza danych pokazuje, że sytuacja Słowenii i Polski jest dość zbliżona mimo, że wskaźnik recyklingu dla Słowenii jest ponad dwukrotnie wyższy. Główna różnica polega na tym, że słoweński wskaźnik uwzględnia szerszy strumień odpadów o odpady bio i inne poddane recyklingowi. Ponadto masa odpadów zebranych selektywnie niemal w całości jest traktowana jako odpady poddane recyklingowi (korygowane wskaźnikami: 90% dla papieru i szkła, 50% dla opakowaniowych, 98% dla bio oraz 55% dla pozostałych).

dr. inż. Agnieszka Ciechelska
Katedra Ekonomii Ekologicznej, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu

Źródło

1. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE z 19 listopada 2008 r. w sprawie odpadów oraz uchylająca niektóre dyrektywy (Dz. Urz. UE L 312/3).