Problematyka obecności farmaceutyków w ściekach

To właśnie ludzie są zarazem twórcami i ofiarami obecnego biegu wydarzeń. Rosnąca populacja poddaje się dobrowolnie lub jest biernie pochłaniana przez machinę postępu, co nie pozostaje obojętne dla naszego zdrowia, samopoczucia psychicznego i fizycznego. System technologiczno-gospodarczy i związane z tym presja oraz nieustanny stres w codziennym życiu spowodowały, że funkcjonowanie bez środków farmaceutycznych wielu ludziom wydaje się niemożliwe.

Według danych opublikowanych przez KMPG oraz PMR, przemysł farmaceutyczny jest obecnie jedną z najszybciej rozwijających się gałęzi w skali światowej i wydaje się odporny na niekorzystne zmiany, związane z globalnym kryzysem finansowym^1-2. Szacuje się, że roczny przyrost produkcji wynosi ok. 6 – 7%. W 2008 r. zyski przemysłu farmaceutycznego osiągnęły 770 mld dolarów, a 37% udziałów należy do Stanów Zjednoczonych, 32% do Europy oraz 10% do Japonii¹. Badania przeprowadzone wśród największych koncernów farmaceutycznych na terenie Polski dowiodły, że rynek leków w naszym państwie zyskał wartość 24,1 mld zł, co oznacza, że w ciągu roku nastąpił wzrost przychodów o 11,5%. Prognozy na 2011 r. przewidywały wzrost produkcji o 4% do 30,9 mld zł, natomiast wartość rynku farmaceutycznego w 2012 r. osiągnie poziom 31,7 mld zł, a w kolejnym wzrośnie do 32,9 mld zł, tj. odpowiednio o 3% i 4%^1-2. Biorąc pod uwagę kryterium wielkości sprzedaży leków, Polska plasuje się na szóstym miejscu w Unii Europejskiej, natomiast pod względem dynamiki rozwoju w latach 2007-2008 znalazła się na drugim miejscu w rankingu krajów członkowskich. Spośród najczęściej kupowanych grup lekowych wyróżnia się leki przeciwbólowe dostępne bez recepty, które stanowią ok. 34% ogólnego rynku farmaceutycznego¹.

 

Farmaceutyki są aktywną biologicznie grupą leków i trwałych związków o negatywnym działaniu na różne ekosystemy. Raporty (np. Posejdon) ujawniają dane, które potwierdzają powszechność występowania pozostałości lekowych w dopływie i odpływie z oczyszczalni ścieków, wodach powierzchniowych (rzekach, jeziorach, strumieniach), wodzie podziemnej, wodzie pitnej, a nawet morskiej³.

Pierwsze próby analizy leków w środowisku zostały zapoczątkowane przez Thomasa Ternesa w 1998 r. Jego publikacja dotycząca farmaceutyków ujawniła wyniki monitoringu stanu rzek, strumieni oraz ścieków na terenie Niemiec. Statystyki wykazały obecność leków przeciwbólowych, przeciwzapalnych, leków psychotropowych, antyepileptycznych, beta-blokerów, hormonów oraz regulatorów tłuszczów i ich prostszych struktur, czyli metabolitów. Po upływie roku, rozszerzono analizę badawczą, która dostarczyła nowych informacji o obecności antybiotyków w ściekach oczyszczonych i wodach powierzchniowych w Niemczech. Kolejne dane odnośnie pozostałości leków przeciwzapalnych i przeciwbólowych na bazie fenazonu w rzędach ppm opublikowano w 2002 r.⁴.

Niepokojące wiadomości na temat występowania pozostałości różnych leków w wodach naturalnych oraz ściekach oczyszczonych zainteresowały środowiska naukowe na całym świecie. W ślad za Niemcami podążyły Stany Zjednoczone. Od lat 90. amerykańska agencja naukowo-badawcza U.S. Geological Survey oraz Agencja Ochrony Środowiska, w ramach programu ToxicSubstancesHydrologyProgram⁴, podjęły współpracę w ramach prowadzenia pomiarów w zakresie oznaczania obecności i stopnia toksyczności substancji organicznych (w tym również farmaceutycznych) pojawiających się w środowisku wodnym. Ujawnione wyniki badań zaniepokoiły także inne kraje na całym świecie. Dowodem na to są ostatnie publikacje, poruszające temat występowania leków w wodach powierzchniowych, podziemnych, wodzie do picia, a także w oczyszczalniach ścieków, co potwierdzono m.in. w Chinach, Korei, Indiach, Francji, Hiszpanii, Portugalii, Grecji oraz Szwecji^5-12.

 

Producenci farmaceutyków znajdują wielu odbiorców swoich wyrobów. Istotnymi partnerami koncernów farmaceutycznych, zainteresowanymi kupnem tego rodzaju substancji, są apteki, szpitale, ośrodki zdrowia, a także rosnąca grupa pojedynczych konsumentów, korzystających z szerokiej oferty leków dostępnych bez recepty, tzw. OTC (z ang. over the counter). Ważną grupę nabywców stanowią również gospodarstwa rolne, handlowe (np. rybne), gdzie wykorzystywane są w dużych ilościach antybiotyki i środki przeciwpasożytnicze¹³.

Ładunek zanieczyszczeń lekowych, pochodzący od pojedynczych konsumentów, dostarczany jest do oczyszczalni w postaci ścieków komunalnych. Często także zdarza się, że niespożyte, przeterminowane leki są spuszczane w toaletach. Tradycyjne oczyszczalnie ścieków nie radzą sobie ze skutecznym usuwaniem substancji lekowych. Wiele grup farmaceutyków i ich metabolitów wbudowuje się w szlam ściekowy, który stanowi zagrożenie dla środowiska. Często bowiem jest on wykorzystywany do rekultywacji terenów bądź jako nawóz w gospodarstwach rolnych. Niewielki procent tych ścieków stanowią szamba przydomowe, które niewłaściwie eksploatowane mogą przesiąkać do gleby i wód podziemnych. Niebagatelną rolę w powiększaniu stężenia pozostałości farmaceutyków i ich metabolitów w środowisku odgrywają szpitale, zakłady dentystyczne oraz ośrodki weterynaryjne. Odpady medyczne i niewykorzystane farmaceutyki są transportowane na składowiska odpadów. Niewłaściwie zabezpieczone mogą przedostawać się do gleby i wód gruntowych¹³. Leki wykorzystywane przez rolników bądź w gospodarce hodowlanej podawane są zwierzętom prewencyjnie, w celu zabezpieczenia ich przed ewentualnymi chorobami. Mogą one przedostawać się do środowiska wodnego wraz ze spływem powierzchniowym z pól uprawnych lub poprzez bezpośrednią aplikację antybiotyków do wody (jak w przypadku stawów rybnych).

Pewien niewielki, jednak znaczący z punktu widzenia środowiskowego procent dodatkowej porcji leków może pochodzić z infiltracji wód z okolic cmentarzy oraz obszarów nielegalnej produkcji i wywozu leków¹³.

Zarówno przetworzone leki, jak i ich struktury pierwotne nie ulegają całkowitej redukcji w procesach biologicznych^14-15.Powoduje to odprowadzanie do odbiorników podczyszczonych ścieków z różnymi dawkami niezidentyfikowanych leków, które nie pozostają obojętne dla środowiska wodnego. Mikroorganizmy w swoich komórkach kumulują farmaceutyki, w wyniku czego dochodzi do nieodwracalnych zmian w ich funkcjonowaniu bądź nawet do utraty życia. Leki hormonalne (m.in. estrogeny) wpływają na układ rozrodczy samców, doprowadzając do ich bezpłodności bądź do skrajnie przeciwnego zjawiska – wytwarzania ikry. Obecność tych substancji skutkuje także zahamowaniem rozwoju zarodków, co oznacza zmniejszenie populacji danego gatunku. Odbiornikami ścieków są często wody powierzchniowe, służące jako źródło wody pitnej dla ludzi. Obecność w wodzie resztek niebiodegradowalnych leków powoduje ponowne ich spożycie, co może działać na organizm jak mikroszczepionka. Oznacza to, że regularne dostarczanie danego typu leków może prowadzić do zyskania odporności na daną substancję^{14, 16-17}.

 

Jednym z poważnych problemów wynikających z postępu cywilizacyjnego jest wzrost i powstawanie nowych mutacji chorobotwórczych, mogących zaatakować każdego człowieka. W celu przeciwdziałania rozprzestrzenianiu się infekcji i różnego rodzaju dolegliwości przemysł farmaceutyczny nieustannie unowocześnia farmaceutyki już dostępne, a także opracowuje i produkuje nowe preparaty.

Liczba środków farmaceutycznych, rozumianych jako substancje, mające na celu działanie terapeutyczne, zapobiegawcze i diagnostyczne, jest ogromna. Szacuje się, że w skali globalnej wynosi ona ok. 200 000. Średnio jednak, na rynkach poszczególnych krajów można odnotować od 5 000 do 10 000 różnych preparatów¹⁸.Według danych opublikowanych przez GUS w 2009 r., konsumpcja leków w ciągu pięciu lat wzrosła o ponad 20%. Najczęściej przyjmowane leki to środki przeciwbólowe, przeciwgorączkowe i antybiotyki.

Ilość farmaceutyków akumulujących się w środowisku naturalnym stanowi coraz poważniejszy problem. Dotychczas przeanalizowano ok. 500 różnych rodzajów substancji lekowych, występujących głównie w wodzie powierzchniowej, wykazując ich szkodliwy wpływ na zwierzęta i mikroorganizmy⁵. Najczęściej występujące grupy lekowe to leki przeciwbólowe, przeciwzapalne, przeciwzakrzepowe i przeciwwymiotne – jedna z najpopularniejszych grup leków dostępnych w większości bez recepty. Do najczęściej kupowanych należą ibuprofen, paracetamol, naproksen, diklofenakkarbamazepina oraz kwas salicylowy^10,14. Ibuprofen znajduje się w pierwszej dziesiątce najpopularniejszych leków w rankingu światowym. Farmaceutyki te wraz z metabolitami zostały wykryte w wodach powierzchniowych, wodach do picia oraz w ściekach ^{4,11,14-15, 19-20}.

Leki przeciwnowotworowe to głównie chemoterapeutyki, posiadające właściwości toksyczne, czego skutkiem jest występowanie niepożądanych objawów. Obecnie na rynku dostępnych jest ok. 90. odmian leków tego typu. Zapotrzebowanie na te leki, niestety, ciągle wzrasta, co jest to najbardziej zauważalne w krajach uprzemysłowionych²¹.

Leki z grupy beta-blokerów hamują układ współczulny. Mają na celu obniżanie ciśnienia tętniczego krwi, zmniejszenie zapotrzebowania serca na tlen oraz poprawę wydolności wieńcowej przez zwolnienie częstości skurczu serca. Beta-blokery znalazły zastosowanie także w leczeniu migreny, nerwic lękowych, schizofrenii, choroby Parkinsona oraz w okulistyce przy zwalczaniu jaskry^21-22. Do najbardziej rozpowszechnionych farmaceutyków z tej grupy należą: propanolol, metoprolol iatenolol. Ich obecność stwierdzono w wodach powierzchniowych, gruntowych, a także w dopływie i odpływie z oczyszczalni ścieków²¹.

Do leków działających na mikroorganizmy chorobotwórcze zalicza się środki dezynfekujące i odkażające, sulfonamidy, antybiotyki, leki przeciwgruźlicze i przeciwprądowe, leki przeciwwirusowe, przeciwgrzybiczne, przeciwpierwotniakowe i przeciwrobacze. Wiele z nich znajduje zastosowanie podczas wykonywania zabiegów chirurgicznych w celu odkażenia skóry, dezynfekcji rąk, a także narzędzi. Wykorzystywane są również w celu dezynfekcji wody przeznaczonej do różnych celów, zarówno konsumpcyjnych, jak i przemysłowych. Leki te są skuteczne w zwalczaniu zakażeń bakteryjnych oraz grzybiczych w medycynie i weterynarii. Leki te można zakupić tylko po okazaniu recepty. Ta grupa farmaceutyków jest słabo usuwana w oczyszczalniach ścieków, co oznacza, że w większości docierają one do wód powierzchniowych w ilości nawet kilku μg/l²³. Popularnymi substancjami z tej grupy leków są m.in. sulfamethoxazole, trimethoprim, tetracykliny, erytromycyna i linkomycyna^23-24.

Leki hormonalne to substancje mające na celu regulację czynności narządów wewnętrznych przez pobudzanie bądź hamowanie odpowiednich procesów biochemicznych. Najpopularniejsze hormony to estrogeny (np. 17β-estradiol, 17α-estradiol, estriol) i gestageny (np. etynodiol), które są podstawowymi składnikami środków antykoncepcyjnych. Zapotrzebowanie na te substancje nieustannie wzrasta. W Polsce leki te są dostępne jedynie na receptę^8-9,17.

 

Konwencjonalne biologiczne oczyszczalnie ścieków posiadają tradycyjne rozwiązania technologiczne, składające się z reaktora biologicznego, zawierającego trzy komory: denitryfikacji, pozbawioną tlenu, komorę anoksyczną (tzw. niedotlenioną) o zawartości tlenu ok. 0,5 O₂ mg/l oraz komory napowietrzania, gdzie nieustannie dostarczana jest stała wartość powietrza w ilości co najmniej 2 O₂ mg/l. Środki farmaceutyczne wskutek takiego działania ulegają następującym przemianom:

– leki i ich metabolity mogą ulec mineralizacji dzięki mikroorganizmom do CO₂ oraz H₂O, jak np. aspiryna,

– leki i ich metabolity mogą stać się bardziej lub mniej podatne na degradację, co jest zależne m.in. od liofilowości i wiązań jonowych,

– leki i ich prostsze formy, które są trwałe, nie są zatrzymywane ani nie ulegają degradacji w oczyszczalni ścieków, tym samym przedostają się do środowiska wodnego¹⁸.

Reaktory SBR to układy technologiczne, stosowane w oczyszczalniach ścieków, ale także coraz częściej wykorzystywane do analiz występowania i usuwania leków w warunkach laboratoryjnych. Reaktor typu SBR to najczęściej betonowy zbiornik zawierający system napowietrzania oraz mieszania ścieków. Ścieki oczyszczone spuszczane są za pomocą dekantorów. Przypominają one koryta odpływowe zabezpieczone przed przedostawaniem się do odpływu ścieków z osadem czynnym. Efektywność usuwania ścieków uzależnia się od właściwego działania dekantora²⁵.W tych rozwiązaniach funkcjonują jeden bądź dwa zbiorniki, w których następuje biochemiczne utlenianie związków organicznych i azotu amonowego i denitryfikacja. Ponadto zachodzą procesy związane z uwalnianiem fosforu na drodze biologicznej oraz chemiczne strącanie fosforu. Mocną stroną zastosowania reaktorów SBR jest łatwa zmiana warunków pracy z tlenowych na anoksyczne lub beztlenowe. System ten nie wymaga budowania osadników oraz instalacji pomp do recyrkulacji wewnętrznej i zewnętrznej osadu czynnego. Ograniczeniem dla tej metody jest duża ilość odprowadzanych ścieków z reaktora²⁵.

Bioreaktory membranowe cieszą się w ostatnich latach olbrzymią popularnością. Technologia ta jest uważana obecnie za najbardziej nowoczesną i efektywną w usuwaniu szerokiej gamy zanieczyszczeń dopływających do oczyszczalni ścieków. W ostatnich latach prowadzi się także badania nad oszacowaniem skuteczności metod membranowych w walce z redukcją farmaceutyków w wodzie i ściekach²⁶.

Moduł membranowy to zintegrowany aparat, składający się z odpowiednio sprzężonych strumieni mediów klasycznego bioreaktora oraz węzła separacji membranowej. W technologiach uzdatniania wody najczęściej wykorzystuje się ciśnieniowe techniki separacji membranowej, takie jak mikrofiltracja, ultrafiltracja, a także procesy z wykorzystaniem energii elektrycznej, takie jak elektrodializa^27-28. Istotą procesu jest oddzielenie wody bądź ścieków (które są rozpuszczalnikiem) od analizowanych substancji. Strumień wody lub ścieków podawany jest na membranę półprzepuszczalną, gdzie następuje separacja rozpuszczalnika od badanego zanieczyszczenia. Bioreaktory membranowe wykazują dużą efektywność usuwania bakterii, charakteryzują się wysoką jakością odcieku, redukcją powierzchni nawet o 50% w stosunku do reaktorów biologicznych oraz niskim zużyciem energii.

 

W warunkach laboratoryjnych prowadzi się testy biodegradacyjne z wykorzystaniem konkretnych szczepów bakterii, które uważane są za najbardziej efektywne w usuwaniu wybranych grup farmaceutyków. Dotychczas najpopularniejszą badaną grupą mikroorganizmów były czyste kolonie bakterii nitryfikacyjnych Nitrosomonaseuropaea oraz mieszanka szczepów z komory napowietrzania^16,20.

Do metod zaawansowanego utleniania należy fotodegradacja, trwale usuwająca toksyczne zanieczyszczenia występujące w wodach powierzchniowych i w ściekach. Proces fotokatalitycznego utleniania przebiega przy udziale promieniowania UV lub światła słonecznego w obecności półprzewodników. Mechanizm procesu jest wolnorodnikowy, polega na generowaniu wysoce reaktywnych, a przy tym mało selektywnych rodników hydroksylowych (HO^*), należących do jednych z najsilniejszych utleniaczy. Są one zdolne do rozkładu prawie wszystkich substancji organicznych, łącznie z bakteriami. W wyniku tego procesu powstają produkty przejściowe CO₂, H₂Ooraz związki nieorganiczne. Jako katalizatory najczęściej wykorzystuje się tlenki metali, np. TiO₂, ZnO, SnO₂ oraz siarczki: ZnS, CdS¹⁹. Najczęściej stosowany jest związek TiO₂P25, składający się w 70% z anatazu i w 30% z rutylu. Posiada dużą aktywność, stabilność fotochemiczną, jest odporny na zmiany pH środowiska, co pozwala na przeprowadzenie procesu w łagodnych warunkach ciśnienia i temperatury oraz przy obojętności biologicznej¹⁹.

Elektrokoagulacja to metoda polegająca na wprowadzeniu do analizowanego roztworu (w tym przypadku wody lub ścieków) jonów metali, z których zbudowane są elektrody (głównie żelaza i glinu). Anoda pod wpływem prądu elektrycznego ulega roztwarzaniu, natomiast na katodzie wydziela się wodór, który wspomaga proces flotacji skoagulowanych cząstek²⁹.

W przypadku, gdy elektrokoagulacja przebiega z glinem, reakcja prowadzi do powstania rozpuszczalnego Al³⁺, który jest przetwarzany do rozpuszczalnego Al(OH)²⁺ oraz Al(OH)₂⁺ w środowisku kwaśnym, nierozpuszczalny Al(OH)₃ przy pH 6-9 oraz rozpuszczalny Al(OH)₄^– w warunkach alkalicznych. Związki rozpuszczalne są przetwarzane w nierozpuszczalne kłaczki wodorotlenku glinu (III), które absorbują jony, oraz rozkładalne składniki organiczne. Następnie są formowane w większe cząstki i koagulują przy neutralnym pH³⁰.

 

Niewątpliwie problem leków występuje nie tylko w Polsce, ale i w krajach na całym świecie. Największymi nośnikami leków są szpitale, koncerny farmaceutyczne i gospodarstwa domowe. Postępy w medycynie oraz rosnąca produkcja i dostępność leków powodują ich niekontrolowane konsumowanie. Przetworzone formy farmaceutyków w postaci metabolitów są wydalane i w większości systemami kanalizacyjnymi trafiają do oczyszczalni ścieków, które, jak dowodzą różnego rodzaju badania przeprowadzane przez naukowców z całego świata, nie radzą sobie w jednakowym stopniu z usuwaniem każdej substancji lekowej^{14, 31}.

Biologiczne metody oczyszczania ścieków są skuteczne w usuwaniu leków przeciwbólowych (np. ibuprofenu, aspiryny, ponad >90%). Większy problem stanowią natomiast grupy antybiotyków oraz leki hormonalne, które oprócz opornej biodegradacji powodują wiele zmian w morfologii komórek oraz funkcjonowaniu mikroorganizmów żyjących w środowisku wodnym^{7, 31-32}.

Obecnie naukowcy z całego świata poszukują skutecznych metod opartych na wykorzystaniu osadu czynnego w walce z narastającą falą spożycia leków. W celu bliższego poznania funkcjonowania mikroorganizmów eksperymenty badawcze prowadzi się w różnych warunkach m.in. w rozmaitych temperaturach, w reaktorach napowietrzanych, częściowo bądź całkowicie pozbawionych tlenu, w dzień, a także w nocy³³.

Ani prawodawstwo polskie, ani europejskie, a nawet organizacje światowe nie sporządziły jeszcze żadnych dokumentów normujących dopuszczalne stężenia określonych farmaceutyków dostarczanych do oczyszczalni ścieków. Niepokojący, ciągle postępujący przyrost produkcji farmaceutyków, brak skutecznych metod usuwania szerokiego spektrum leków przedostających się do ekosystemów powinny wymusić potrzebę opracowania regulacji prawnych, zwracających uwagę na rosnący problem konsumpcji i produkcji leków. Ponadto powinny zostać określone krytyczne stężenia substancji lekowych, pozwalające zachować bezpieczne ich wartości, które nie będą powodowały zmian w funkcjonowaniu całego środowiska przyrodniczego³⁴.

 

Wykaz źródeł dostępny jest na www.komunalny.pl w zakładce e-czytelnia.

 

Opracowane: Anna Zając, dr inż. Izabela Kruszelnicka, dr inż. Dobrochna Ginter-Kramarczyk, Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska, Politechnika Poznańska

dr inż. Joanna Zembrzuska, Wydział Technologii Chemicznej, Politechnika Poznańska

 

Źródła
1. KPMG i PMR:Polski rynek farmaceutyczny. Kondycja i perspektywy rozwoju do 2011 roku w opinii największych firm farmaceutycznych.2008.
2. http://www.rynekaptek.pl/polityka-lekowa/gus-rosnie-konsumpcja-lekow-w polsce,3760.html.
3. Magner J., Filipovic M., Alsberg T.:Application of a novel solid phase extraction sampler and ultra performance liquid chromatography quadrupole-time-of-flighmass spectometry for detremination of pharmaceutical residues in surface sea water.„Chemosphere” 80/2010.
4. Nosek K., Styszko K., Gołaś J.: Badanie obecności wybranych niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ), triclosanu i bis fenolu A w ściekach komunalnych techniką chromatografii gazowej z detektorem mas (GC/MS). VI KrakowskaKonferencjaMłodychUczonych2011.
5. Fick J., Lindberg R.H., Tysklind M., Larsson D.G.J.: Predicted critical environmental concentrations for 500 pharmaceuticals. Regulatory Toxicology and Pharmacology. 2010.
6. Gabet-Giraud V.,Miege C.,Choubert J. M., Martin Ruel S., Coquery M.:Occurrence and removal of estrogensand beta blockers by various processes in wastewatertreatment plants. „Sci. Total Environ.” 19/2010.
7. Heberer T.: Occurrence, fate and removal of pharmaceutical residues in the aquatic environment: a review of recent research data.„Toxicology Letters” 131/2002.
8. Hernando M.D., Gomez M.J., Aguera A., Fernandez-Alba A.R.: LC-MS analysis of basic pharmaceuticals (beta-blokers and anti-ulcer agent) in wastewater and surface water.„Trends in Analytical Chemistry” 26/2007.
9. LiyingJ., JunY., Jianmeng C.: Isolation and characteristics of 17β-estradiol-degrading Bacillus spp. strains from activated sludge.„Biodegradation” 9/2010.
10. Khetan S.K., Collins T.J.: Human pharmaceuticals in the Aquatic Environment: A Challenge to Green Chemistry.„Chem. Rev.” 107/2007.
11. Kosjek T., Heath E., Kompare B.:Removal of pharmaceutical residues in a pilot wastewater treatment plant.„Anal.Bioanal. Chem.” 387/2007.
12. NorihideN., ToshikatsuT., HiroyukiS., KentaroK., HideshigeT.: Pharmaceutical chemicals and endocrine disrupters in municipal wastewater in Tokyo and their removal during activated sludge treatment. „Water Research” 40/2006.
13. Sosnowska K., Styszko-Grochowiak K., Gołaś J.: Leki w środowisku – źródła, przemiany, zagrożenia.IV Krakowska Konferencja Młodych Uczonych. 2009.
14. Felis E., Miksch K., Sikora J.: Występowanie i możliwości usuwania farmaceutyków w Polsce.Materiały konferencyjne. VII Ogólnopolska Sesja Popularnonaukowa ,,Środowisko a zdrowie – 2005”. Częstochowa 2005.
15. Yu C-P., Chu K.- H.:Occurrence of pharmaceutical and personal care products along the West Prong Little Pigeon River in east Tenessee. USA.„Chemosphere”10/2009.
16. HyungkeunR., NethraS., FumanZ., Chang-PingY., JustinS., Kung-HuiCh.:Biodegradation potential of wastewater micropollutants by ammonia-oxidizing bacteria, „Chemosphere” 77/2009.
17. Yu C.-P., Roh H., Chu K.-H.: 17β-Estradiol-Degrading Bacteria isolated from Activated Sludge.„Environment Science Technology” 41/2007.
18. Kot-Wasik A., J. Dębska, J. Namieśnik: Przemiany, stężenia i oznaczanie pozostałości środków farmaceutycznychw środowisku, (w:) Nowe horyzonty i wyzwania w analityce i monitoringu środowiskowym, CEEAM, Gdańsk 2003, 723-745.
19. Adamek E., Jakubczyk J., Baran W., Makowski A., Lipska I., Ziemiańska J., Sobczak A.: Fotodegradacja wybranych leków przeciwzapalnych w środowisku wodnym. „Proceedings of Ecopole1” 5/2011.
20. Subramanya N. T.: Biodegradation of Bisphenol A and Ibuprofen by Ammonia Oxidizing Bacteria. Master of Science.Texas A&M University. College Station 2007.
21. Zounkova R., Kovalova L., Blaha L., Dott W.:Ecotoxicity and genotoxicity assessment of cytotoxic antineoplastic drugs and their metabolites.„Chemosphere” 81/2010.
22. http://www.damian.pl/270,116,263,Zastosowanie-beta-blokerow-endokrynolog-kardiolog,news.htm.
23. Marciocha D., Raszka A., Kalka J., Surmacz-Górska J.: Leki w środowisku. Sulfametoksazol I Trymetoprim jako jedne z najczęściej wykrywanych chemioterapeutyków w środowisku wodnym. III Ogólnopolski Kongres Inżynierii Środowiska 2009.
24. Stuart M.,Lapworth D.Crane E,Hart A.,Review of risk from potential emerging contaminants in UK groundwater.Science of the Total Environment, 416/2012.
25. Łomotowski J., Szpindor A.: Nowoczesnesystemyoczyszczaniaścieków. Arkady. 1999.
26. Tambosi J.L., Felix de Sena R., Favier M., Gebhardt W.,José H.J., Schröder H.F., Regina de Fátima Peralta Muniz Moreira: Removal of pharmaceutical compounds in membrane bioreactors (MBR) applying submerged membranes. Desalination 2010.
27. Noworyta A.: Reaktor membranowy do biodegradacji lotnych substancji organicznych, „Czasopismo Techniczne” 2/2008.
28. Noworyta A.: Wpływ nieustalonych warunków procesu na konstrukcję mikrobiologicznego bioreaktora membranowego. 5/2008.
29. Bandura-Zaleska B.: Badania procesu usuwania boru z roztworów wodnych metodą elektrodializy, rozprawa doktorska, Politechnika Śląska. Gliwice 2010.
30. Sires I., Brilas E. Remediation of water pollution caused by pharmaceutical residues based on electrochemicalsepraration and degradatuin technologies: A rewiew.„Environment International” 40/2012.
31. Yi T.: Sorption and biodegradation of pharmaceutical compounds in biological wastewater treatment process 2007.
32. Kraigher B., Kosjek T., Heath E., Kompare B., Mandic-Mulec I.: Influence of pharmaceutical residues on the structure of activated sludge bacterial communities in wastewater treatment bioreactors.„Water Research” 42/2008.
33. Kujawa-Roeleveld K., Schuman E., Grotenhuis T., Kragić D., Mels A., Zeeman G.: Biodegradability of human pharmaceutically active compounds (PhAC) in biological systems treating source separated wastewater streams. New Sanitation Concepts and Models of Governance. Wageningen2008.
34. Kruszelnicka I., Ginter-Kramarczyk D., Zembrzuska J.: Wpływ wybranych leków na stan środowiska – aspekty prawne.„Wodociągi – Kanalizacja”7/2011.