Projektowanie ponad granicami

 

Coraz częściej instytucje nie mają możliwości inwestowania na terenie działek będących we władaniu innych jednostek samorządowych. Jest to również coraz częstszy problem formalno-prawny uwidaczniający się w kreowaniu przestrzeni miejskiej. W praktyce przekłada się to na zakłócenie spójności w zagospodarowaniu poszczególnych działek oraz na brak skoordynowania prac i spojrzenia na poszczególne tereny jako na całość. Skwer im. Bohdana Wodiczki w Warszawie to fragment miasta stanowiący pod względem ewidencyjnym istną mozaikę. Jeszcze niedawno była to przestrzeń nieuporządkowana, zaśmiecona, z zaniedbanymi trawnikami i zniszczonymi płytami chodnikowymi. Asfaltowa droga kończyła się śmietnikiem, a nieczynna fontanna ze złotą kaczką otoczona była betonowymi murkami zamalowanymi graffiti. Teren o tak wielkim potencjale kojarzył się, niestety, jedynie z „zapleczem miasta” lub „ziemią niczyją”. Jednak spoglądając na niego z innej perspektywy, dostrzec można ładny, dojrzały drzewostan, skarpę doliny Wisły, z której rozciągają się niezwykłe widoki, czy wąwóz kończący się bramą zabytkowego klasztoru. Prestiż miejsca zapewnia bezpośrednie sąsiedztwo budynków, takich jak: pałac Ostrogskich z Muzeum Fryderyka Chopina oraz nowo otwarta siedziba Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina przy ul. Tamka. Po wejściu na skarpę odrestaurowanymi, zabytkowymi schodami z piaskowca ukazuje się budynek Akademii Muzycznej, który powstał w latach 1958-1964 na podstawie projektu konkursowego autorstwa Witolda Benedka, Stanisława Niewiadomskiego oraz Władysława Strumiłło.

 

Obchody Roku Chopinowskiego skłoniły do refleksji nad otoczeniem tych obiektów. Niezwykle odpowiedzialnym zadaniem było stworzenie wspólnej przestrzeni dla tych budynków, reprezentujących różne epoki i style architektoniczne. Ważne było także zachowanie naturalnych walorów terenu, takich jak drzewostan oraz kształt i struktura skarpy. Kluczem do sukcesu okazało się dwuetapowość prac projektowych. Na zlecenie Wydziału Estetki Miasta Warszawy pracowania RS Architektura Krajobrazu – dla terenu zamkniętego kwartałem ulic Tamka, Kopernika, Okólnik i Kruczkowskiego, aż do murów klasztornych od wschodu – wykonała projekt „koncepcji krajobrazu”. Prace objęły dość duży teren pozostający we władaniu kilku podmiotów, takich jak: Narodowy Instytut Fryderyka Chopina, Akademia Muzyczna, wspólnoty mieszkaniowe, Zarząd Dróg Miejskich czy Zarząd Terenów Publicznych. Dzięki opracowaniu koncepcji krajobrazu można było podjąć próbę uzyskania wysokiej jakości, spójnej pod względem kompozycji i materiałów przestrzeni publicznej. Na podstawie tego opracowania właściciele terenów mogą zlecać bardziej szczegółowe projekty wykonawcze, w których wszelkie zmiany koordynuje autor koncepcji całościowej. Dzięki takiej strategii uzyskuje się spójną kompozycyjnie przestrzeń publiczną, a nie zlepek małych projektów, przypadkowo posklejanych na granicach administracyjnych różnych podmiotów. Ogólna skala koncepcji krajobrazu umożliwia organizację zamkniętych konkursów czy prezentację ofert dla zaproszonych pracowni. Dzięki temu zamawiający może wybrać sobie projektantów z odpowiednim doświadczeniem i uniknąć pułapek procedury przetargu publicznego, gdzie wygrywa najtańsza oferta, prezentująca często zbyt niski poziom merytoryczny.

Pierwszym etapem realizacyjnym w ramach omawianej inwestycji było wykonanie projektu modernizacji skweru im. Bohdana Wodiczki. W jego zakres wchodził również fragment ul. Ordynackiej i projekt chodnika po południowej stronie ul. Tamka – od ul. Kopernika do ul. Cichej – oraz projekt wykonawczy zieleńca za siedzibą Stowarzyszenia Architektów Polskich. W przypadku kształtowania przestrzeni ponad granicami administracyjnymi i podziałem własności gruntów, to właśnie architekt krajobrazu musi stać się nieugiętym negocjatorem czy mediatorem. Wiele rzeczy z założenia skazanych na porażkę staje się wtedy możliwych. Takim przykładem jest tutaj „wymiana” fragmentów działek, by krawężniki nawierzchni były ułożone zgodnie z nowymi założeniami kompozycyjnymi oraz istniejącymi osiami widokowymi. Koncepcja krajobrazu w tym przypadku dowiodła, że konieczne jest włączenie fragmentu terenu należącego do Akademii Muzycznej do całości placu należącego do ZTP. Aby można było objąć taki fragment przestrzeni jednym projektem wykonawczym ZTP musiało nabyć formalne prawa do tego terenu.

Koncepcja krajobrazu w odniesieniu do zagospodarowania skweru Wodiczki bazuje na dwóch głównych założeniach. Po pierwsze, powstał plac pomiędzy budynkami: Akademii Muzycznej, Instytutu Fryderyka Chopina oraz zabytkowym zamkiem Ostrogskich. Ma on charakter miejski, podkreśla powiązania widokowe, jest zarówno spoiwem funkcjonalnym, jak i kompozycyjnym różnych obiektów architektonicznych. Jednocześnie posiada własny charakter i wyraz. Do zagospodarowania placu użyto naturalnych materiałów, takich jak kamienne nawierzchnie. Jednak przy wykonywaniu projektu pamiętano o poszanowaniu historycznych pozostałości, dlatego świadomym założeniem było wykorzystanie istniejących nawierzchni. W przypadku, gdy ich stan techniczny na to pozwalał, przekładano je w inne miejsce zgodnie z nowym, zamierzonym układem kompozycyjnym. Równocześnie na terenie samego skweru został zachowany i uzupełniony cenny drzewostan. Tworzy on główny walor widokowy i przyrodniczy oraz decyduje o charakterze miejsca. W części parkowej zastosowano nawierzchnię mineralną. Natomiast na trawniku pojawiły się akcenty z kostki rzędowej. Stanowią one nawiązanie do nawierzchni na placu głównym oraz podkreślają kierunki kompozycyjne. Zaproponowana linia stylistyczna małej architektury oraz oświetlenia parkowego części terenu, w porozumieniu z zamawiającym, znajduje swoją kontynuację wzdłuż całego ciągu spacerowego „Na Skarpie”.

 

Posiadając założenia kompozycyjne i materiałowe oraz analizy stanu istniejącego, można było przystąpić do realizacji projektu wykonawczego. Jako dominantę przestrzenną, determinującą główne kierunki kompozycyjne na górnym tarasie skarpy, przyjęto bryłę budynku Akademii Muzycznej. Założeniem było stworzenie wysokiej jakości przestrzeni publicznej o dużej chłonności, współgrającej z istniejącą architekturą rożnych epok oraz posiadająca własną tożsamość. Z jednej strony jest to przestrzeń reprezentacyjna, towarzysząca obiektom o randze narodowej, z drugiej natomiast stanowi miejsce odpoczynku dla zwykłych użytkowników (w programie utrzymano plac zabaw dla dzieci). Swobodny układ drzew o charakterze parkowym wprowadza trzeci, bardziej kameralny wymiar przestrzeni. Podniesione zostały korony istniejących drzew, a układ zadrzewień uzupełniono egzemplarzami klonu czerwonolistnego (Acer platanoides ‘Fassen’s Black’).

Posadzkę całości układu stanowi plac o charakterze miejskim, wykonany z granitowych płyt o ciepłej, nieco piaskowej barwie z pasami historycznej, granitowej kostki rzędowej. Jest to materiał charakterystyczny dla przedwojennej Warszawy. Strzyżone żywopłoty grabowe dają oparcie ławkom, jednocześnie przycięte na odpowiedniej wysokości nie przesłaniają widoku na plac i otaczającą go architekturę.

Ze względów ekonomicznych wykorzystano gotowe, dostępne w sprzedaży elementy małej architektury. W związku z tym pojawił się problem, jak w umiejętny sposób, przy użyciu katalogowych elementów wyposażenia, wpisać je w tak heterogeniczną przestrzeń. Zastosowany materiał w postaci rdzewionej stali jest całkowicie odmienny i nie występuje nigdzie w sąsiedztwie. Użyto go w konstrukcjach ścianek pod tablice informacyjne, koszach na odpadki, wstawkach w nawierzchni czy na bokach ławek. To dało efekt zróżnicowania materiałowego. Kolejnym ważnym założeniem było odwrócenie relacji kompozycyjnej budynku Akademii Muzycznej ze skwerem poprzez otwarcie parku na otaczającą go przestrzeń. Władze uczelni wyraziły chęć partycypacji w życiu publicznym miasta i zgodziły się na możliwość organizowania koncertów na dziedzińcu. Należało zatem zapewnić wielofunkcyjną przestrzeń, która na co dzień pełniłaby funkcję parkową, okazjonalnie zaś stawałaby się miejscem wydarzeń kulturalnych. Dlatego wzdłuż elewacji Akademii wytyczony został plac. Jego nawierzchnia wykonana jest z materiałów mineralnych, zapewniających swobodną infiltrację wód opadowych. Zlokalizowano na nim linearne układy podwójnych ławek wypoczynkowych, stanowiące kontynuację stylistyczną umeblowania placu miejskiego.

 

Na co dzień na terenie skweru rozlega się muzyka płynąca z wnętrza budynku Akademii Muzycznej. Stanowi to element tożsamości oraz tworzy klimat tego miejsca. Charakter budynków oraz ich funkcje są bardzo ważne przy kształtowaniu otaczającej je przestrzeni. Natomiast na placu za Akademią najważniejszym elementem okazało się światło. Znalazły się tam duże, miejskie lampiony, zawieszone na linach rozpiętych pod koronami drzew. Jedynie na linii otwarcia dziedzińca Akademii zainstalowano cztery latarnie parkowe, podkreślające to otwarcie i pozwalające uniknąć wprowadzania na szerokości potencjalnej sceny koncertowej słupów konstrukcji nośnej. W efekcie z ciemnego, zaniedbanego „kąta” na tyłach budynku powstał jego drugi parkowy front. Ponadto na osi wejścia na taras widokowy pałacu Ostrogskich umieszczona została grająca Ławeczka Chopina – element Szlaku Chopinowskiego. Z pozoru obcy pod względem stylistyki i materiału element dzięki swojemu szerszemu znaczeniu stał się ciekawym akcentem kompozycyjnym. Pozostała część skweru to duża polana z pojedynczymi drzewami, gdzie dobrze utrzymana murawa ma być dostępna jako teren rekreacyjny, miejsce spotkań czy odpoczynku. Zlokalizowany na krawędzi skarpy plac zabaw dla dzieci został odrestaurowany.

Projekt zagospodarowania skweru Wodiczki w Warszawie dowodzi, że pracując najpierw w skali koncepcji krajobrazu, a nie na bazie podziałów administracyjnych własności terenów, można uzyskać w mieście przestrzenie publiczne o wysokim standardzie. Życie w aglomeracji przecież w dużej mierze rozgrywa się pomiędzy budynkami. I to właśnie te tereny kształtują jej obraz i wpływają na to, jak czują się w nim jego mieszkańcy oraz jak miasto jest postrzegane przez odwiedzających je gości.

 

RS Architektura Krajobrazu