Recykling odpadów w Australii
Lekcja dla Polski?
Artykuł oparty jest na osobistym, ponad 13-letnim, doświadczeniu autora w zarządzaniu gospodarką odpadami w Australii w latach 1993-2005, a szczególnie w położonym w północno-wschodniej części kraju stanie Queensland. W tym okresie stworzony został na tym obszarze system zintegrowanego zarządzania odpadami.
Podobnie jak w innych stanach australijskich opiera się on na wspólnej polityce kraju dotyczącej ochrony środowiska, wdrażanej poprzez Międzyrządowe Porozumienie na Rzecz Ochrony Środowiska. System opiera się na hierarchii gospodarki odpadami, wg której recykling odpadów jest korzystniejszy niż ich składowanie, a także na zasadzie odpowiedzialności za produkt przez cały cykl jego życia.
Pod względem demograficznym Queensland i Polska wykazują pewne podobieństwa, w szczególności ze względu na regionalizację i duży procent ludności zamieszkującej w małych ośrodkach miejskich. Zarówno Queensland w Australii, jak i Polska w Unii Europejskiej odbiegają pod tym względem od normy. Z tego powodu wydaje się, że mają wiele wspólnych problemów z zakresu recyklingu odpadów opakowaniowych i papieru z gospodarstw domowych. Dlatego możliwe jest transponowanie pewnych rozwiązań na grunt polski, nawet pomimo wielu różnic kulturowych, a także stopnia zamożności obu społeczeństw.
Gospodarka odpadami w Australii
Większość działań australijskich firm jest dobrowolna, ale oparta na zasadzie zawartej w ustawodawstwie, czyli odpowiedzialności za produkt przez cały okres jego istnienia. Polega to na założeniu, że producenci, importerzy produktów, rząd federalny i stanowy, samorząd lokalny oraz konsumenci wspólnie dzielą odpowiedzialność za oddziaływanie produktów na środowisko. Zasada obowiązuje każdego posiadacza produktu na etapie produkcji lub importu, sprzedaży, użytkowania i w okresie, kiedy produkt stał się odpadem.
Dobrowolne programy recyklingu odpadów opakowaniowych opierają się na różnych inicjatywach ich posiadaczy, którzy są wspierani przez agencje rządowe poprzez granty, wytyczne oparte na najlepszych praktykach, szkolenia i programy edukacyjne. Celem tych działań jest uniknięcie ewentualnego negatywnego oddziaływania inicjatyw na pozycję firm na rynku. Wspólna odpowiedzialność za produkt jest zatem korzystna dla jego posiadaczy.
Federalny program
W celu zapewnienia spójnej interpretacji zasady odpowiedzialności za produkt rząd federalny wprowadził program „Krajowe Przymierze na Rzecz Opakowań” (ang. „National Packaging Covenant”), który musi zostać wdrożony w życie przez poszczególne rządy stanowe. Programem objęci są tylko więksi producenci i importerzy, którzy zostali zidentyfikowani na podstawie dwóch zmiennych: rocznego obrotu i ilości wprowadzanych materiałów opakowaniowych.
Druga edycja programu została przyjęta do realizacji w połowie 2005 r. na okres pięciu lat. W porównaniu do pierwszej i poprzednich strategii recyklingu dotyczy dodatkowo recyklingu odpadów opakowaniowych powstałych poza gospodarstwami domowymi – w miejscach pracy i użyteczności publicznej – w tzw. PPR (ang. „Public Place Recycling”). Sygnatariusze programu mają także obowiązek przygotowania planów działań, które będą brały pod uwagę ich własne odpady, odpady z dystrybucji towarów, zaśmiecanie środowiska, rozwój rynku surowców wtórnych oraz programy edukacyjne dla konsumentów.
Druga edycja programu wytycza wskaźniki recyklingu do 20101 r. Krajowy cel recyklingu zużytych materiałów opakowaniowych ma wynieść 65% (poziom wyjściowy na podstawie danych z 2003 r. – 48%) z wyszczególnieniem odrębnych materiałów. Dla papieru i kartonu wyznaczony cel to 70-80% (przy poziomie wyjściowym 64%). W przypadku szkła ma być 50-60% (poziom wyjściowy – 35%); stali 60-65% (poziom wyjściowy – 44%); aluminium 70-75% (poziom wyjściowy – 64%) oraz tworzyw sztucznych 30-35% (poziom wyjściowy – 20%).
Zakłada się ograniczenie ilości deponowanych odpadów opakowaniowych na składowiskach odpadów do poziomu wyjściowego z 2003 r. Ponadto wymagany będzie 25-procentowy poziom recyklingu dla materiałów, które nie były poddawane recyklingowi lub dla tych, których recykling był na bardzo niskim poziomie (poziom wyjściowy – 10%).
Głównym celem wynikającym z powyższych wskaźników jest zmniejszenie oddziaływania na środowisko zużytych materiałów opakowaniowych oraz zarządzanie ich całym cyklem życia – zgodnie z celami środowiskowymi, które zostały określone w wytycznych programu. Priorytetem jest zapobieganie powstawaniu odpadów oraz promowanie odzysku i recyklingu – zgodnie z hierarchią gospodarki odpadami.
Według wytycznych programu jedną z najbardziej ważkich spraw jest monitoring zgodności z celami programu. Na wstępie jego sygnatariusze muszą określić własne dane wyjściowe związane z podstawowymi wskaźnikami, wyznaczyć swoje cele, harmonogramy i opracowywać coroczne raporty.
Pomimo że „Krajowe Przymierze na Rzecz Opakowań” jest w zasadzie programem dobrowolnym, to istnieją pewne możliwości wyciągnięcia konsekwencji prawnych wobec posiadaczy produktu, którzy nie przyłączyli się do programu lub nie wypełniają swoich zobowiązań.
Dlatego rządy stanowe zostały zobligowane do wprowadzenia przepisów prawnych, które oprócz ogólnych zapisów dotyczących „Krajowego Przymierza” zawierałyby także szczegółowe wytyczne, powielające wymagania ujęte w dobrowolnym programie rządu federalnego. Wymogi te są jednak mniej elastyczne i istnieje groźba kar za ich nieprzestrzeganie. Z tego powodu tylko w wyjątkowych przypadkach producenci i importerzy ignorują „Krajowe Przymierze”.
Warto także wspomnieć, że realizacja celów i wymagań tego federalnego programu będzie przedmiotem całościowego i niezależnego audytu, którego wyniki zostaną opublikowane przed końcem 2008 r. i zadecydują o dalszych losach programu po 2009 r.
Rola i odpowiedzialność
Jak już wspomniano, „Krajowe Przymierze na Rzecz Opakowań” polega na dzieleniu się odpowiedzialnością przez wszystkie podmioty zaangażowane w cykl życia materiałów opakowaniowych, w tym przez rządy – federalny i stanowe oraz samorządy lokalne. Są one wspólnie zobowiązane, aby określić narzędzia i modele służące do przygotowywania strategii odzysku materiałów. Ponadto muszą upowszechniać (we współpracy z przemysłem) programy edukacyjne, w szczególności dla konsumentów oraz najlepsze praktyki dla programów zbiórki i sortowania odpadów. Dodatkowo przygotowują strategie zarządzania odpadami opakowaniowymi, które będą przedmiotem ocen oddziaływania, obejmujących zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju aspekt środowiskowy, ekonomiczny i społeczny. Współpracują też w przygotowaniu statystyk dotyczących składowania i odzysku odpadów opakowaniowych – w celu oceny zgodności z celami programu, a także identyfikują i usuwają istniejące bariery ograniczające stosowanie towarów i usług opartych na materiałach z recyklingu. Kolejnym ich zadaniem jest wprowadzanie odpowiednich przepisów prawnych (omówionych powyżej) zapewniających, że strony, które nie staną się sygnatariuszami „Krajowego Przemierza” lub nie wypełniają swoich zobowiązań, nie zdobędą przewagi na rynku. Powinny również promować inicjatywy związane z rozwojem rynku recyklingu i przyznawać odpowiednie granty1.
Szczególna rola przypada samorządowi lokalnemu, który w Australii jest prawnie zobowiązany do zapewnienia systemu zbiorki odpadów bytowych. W przypadku odpadów opakowaniowych, zgodnie z „Krajowym Przymierzem”, samorząd lokalny musi uwzględniać w swoich działaniach trzy cele. Pierwszym z nich jest wdrażanie systemów odzysku opartych na najlepszych praktykach. Kolejny wynika to z tego, że w Australii zbiórka i zagospodarowanie odpadów opłacane są poprzez system podatków gruntowych. Celem jest zatem wprowadzenie transparentnego systemu budżetowego i podatków gruntowych, które powinny ujawniać wszystkie koszty zbiorki i zarządzania odpadami. Ostatnim celem samorządów lokalnych jest stosowanie, w miarę możliwości, zmiennego systemu opłat za zbiórkę odpadów bytowych, w którym mieszkaniec płaciłby na podstawie objętości lub wagi odpadów zgodnie z zasadą „zanieczyszczający płaci”1.
Z kolei na posiadaczy materiałów opakowaniowych nałożone są inne obowiązki. Muszą oni postępować zgodnie z zasadą odpowiedzialności za produkt oraz zapewnić skuteczne zarządzanie materiałami opakowaniowymi poprzez cały cykl życia produktu. Powinni kontynuować wdrażanie krajowych i stanowych planów ograniczania powstawania odpadów. Posiadacze materiałów opakowaniowych współfinansują razem z rządem stanowym i samorządem lokalnym systemy zbiorki i odzysku odpadów opakowaniowych, w tym nową infrastrukturę. Współuczestniczą też w identyfikacji najlepszych praktyk zbiórki. Opakowania muszą być tak projektowane, aby minimalizować ilość wykorzystywanych surowców i materiałów. Ponadto nie mogą mieć negatywnego oddziaływania na zdrowie i bezpieczeństwo konsumentów oraz na środowisko. Ważne jest także kształtowanie świadomości konsumentów zgodnie z hierarchią gospodarki odpadami oraz postępowanie wg Wytycznych dla Materiałów Opakowaniowych (dokument referencyjny „Krajowego Przymierza”)1.
Recykling w Queensland
Queensland to drugi pod względem wielkości i trzeci pod względem zaludnienia stan w Australii. W gospodarce dominuje rolnictwo, turystyka i przemysł wydobywczy.
Ludność jest skoncentrowana wokół i w stolicy stanu – Brisbane. W porównaniu do innych stanów Australii i podobnie jak w Polsce występuje tu większa regionalizacja z dużym procentem ludności żyjącej poza centrami miejskimi. Większe aglomeracje stanu pokazane są na rys. 1. 99,2% mieszkańców stanu Queensland osiedliła się w hrabstwach lub miastach, gdzie samorząd lokalny wprowadził zbiórkę odpadów bytowych u źródła. Natomiast 89,7% posiada zbiórkę odpadów opakowaniowych u źródła w celu ich odzysku. Dodatkowo 6,8% mieszka w rejonach, gdzie funkcjonuje jedynie zbiórka w centralnych punktach zbiorczych.
Gęstość zaludniania jest podstawowym czynnikiem, który decyduje o formie zbiórki odpadów. Hrabstwa z ludnością mniejszą niż 2 tys. nie posiadają systemu zbiorki odpadów opakowaniowych bezpośrednio z gospodarstw domowych. Natomiast mają ją wszystkie hrabstwa lub miasta o zaludnieniu powyżej 29 tys.3
Pod względem zbiorki odpadów opakowaniowych u źródła najlepsza sytuacja panuje w najbardziej zurbanizowanym i uprzemysłowionym, południowo-wschodnim Queensland. W tym regionie tylko jedno hrabstwo nie posiada tej formy zbiorki odpadów opakowaniowych. Inaczej jest w najmniej zaludnionej, północno-zachodniej i środkowo-zachodniej części stanu, gdzie taka zbiórka nie istnieje.
Ponad 80% władz samorządowych wprowadziło zbiórkę odpadów u źródła w oparciu o dwukołowe pojemniki typu MGB (o pojemności 240 l lub rzadziej 120 l). Przy czym w 22 hrabstwach lub miastach wprowadzono dwa oddzielne pojemniki na jedno gospodarstwo domowe: jeden do zbierania zmieszanych odpadów opakowaniowych i papieru, drugi dla odpadów resztkowych. W 19 hrabstwach jest jeden pojemnik o dwóch komorach. Tylko siedem hrabstw lub miast wprowadziło inne formy zbiorki, w tym dwa – torby plastikowe3.
Pod względem ilości zebranych odpadów opakowaniowych i papieru średnia stanowa to ok. 50 kg/mieszkańca. W rozbiciu na poszczególne materiały istnieją jednak spore wahania – w zależności od możliwości ich odzysku lub recyklingu w różnych regionach stanu. Uśrednione ilości poszczególnych materiałów opakowaniowych za 2005 r. dla Queensland zawiera tabela.
Sprawa miasta Townsville4
Townsville jest miastem w północnej części Queensland, gdzie dominuje rolnictwo i turystyka. W porównaniu do zurbanizowanych i uprzemysłowionych regionów, w których systemy recyklingu istniały już od początku lat 90., zbiórka odpadów opakowaniowych z gospodarstw domowych została wprowadzona w Townsville dość niedawno. Podstawowe problemy to niska gęstość zaludnienia i początkowy brak lokalnej, nowoczesnej infrastruktury do recyklingu, a także popytu na część zebranych surowców wtórnych, które muszą być często przewożone na południe stanu czy nawet do Nowej Południowej Walii.
Przed 2002 r. recykling właściwie tam nie istniał. Zbiórka odpadów opakowaniowych i papieru była prowadzona w oparciu o centralne punkty zbiorcze i wynosiła zaledwie 20 kg/rok na mieszkańca, przy czym zanieczyszczenie wynosiło aż 40%. Istniały instytucjonalne powody niskiego poziomu recyklingu, np. poprzedni kontrakt Miasta Townsville na zbiórkę odpadów nie zawierał zapisów dotyczących recyklingu. Brakowało też opłat za składowanie odpadów. Natomiast funkcjonująca sortownia surowców wtórnych wymagała modernizacji i rozbudowy.
W styczniu 2002 r. na zlecenie rządu stanowego i samorządu lokalnego firma konsultingowa Nolan ITU wykonała w północnym Queensland studium wykonalności na temat infrastruktury potrzebnej do zintensyfikowania recyklingu w tym regionie. Podstawowym wnioskiem było to, że recykling w północnym Queensland jest możliwy pod warunkiem, że stworzy się nowoczesne lokalne sortownie surowców wtórnych – zamiast transportu zebranych materiałów opakowaniowych do sortowni na południu stanu.
Studium wykonalności uwzględniało kompleksową analizę finansowo-ekonomiczną, w tym kosztów środowiskowych w oparciu o metodykę środowiskowych ocen cyklu życia. Wynikiem takiej analizy był koszt netto, korzyści związane z recyklingiem, jednej tony materiałów opakowaniowych na poziomie 17 dolarów australijskich, tj. ok. 40 zł3. Ponadto okazało się, że mieszkańcy północnego Queensland byli za wprowadzeniem recyklingu u źródła. Należy jednak zauważyć, że koszty tej formy zbiórki ponoszone przez samorząd lokalny byłyby wysokie i nie pokryłyby ich korzyści z odzysku surowców wtórnych, w związku z czym recykling nie mógłby zostać uzasadniony tylko w oparciu o analizę finansową.
Bezpośrednim rezultatem powyższego studium wykonalności było wprowadzenie przez Townsville zintegrowanego systemu recyklingu odpadów opakowaniowych. Brano tu pod uwagę także obowiązki miasta wynikające z „Krajowego Przymierza na Rzecz Opakowań”.
W końcu 2002 r. ogłoszone zostały dwa oddzielne przetargi na zbiórkę i odzysk w nowej regionalnej sortowni surowców wtórnych (własność Townsville). W wyniku nowego kontraktu już w 2003 r. każde gospodarstwo domowe otrzymało po dwa pojemniki MGB o pojemności 240 l: jeden do recyklingu i drugi na odpady resztkowe. Pojemnik na odpady resztkowe opróżniany był raz na tydzień, a pojemnik do recyklingu – raz na dwa tygodnie.
System zbiorki został zintegrowany z recyklingiem typu PPR, a mianowicie w centrum Townsville i na głównym stadionie miasta Dairyfarmers. Zgodnie z obecnym kontraktem, koszt recyklingu odpadów z gospodarstw domowych ponoszony przez miasto Townsville to ok. 340 tys. dolarów australijskich rocznie, tj. ok. 800 tys. zł, a PPR to ok. 25 tys. dolarów, czyli ok. 60 tys. zł3.
W wyniku tych działań i za sprawą programów edukacyjnych (rys. 2), a także poprzez wprowadzenie opłat na składowiskach odpadów, ilość zbieranych odpadów opakowaniowych wzrosła wielokrotnie do poziomu 5,7 kg/gospodarstwo domowe/tydzień i ciągle rośnie3. W 2006 r. osiągnęła rekordowe wyniki na skalę Queensland czy nawet Australii. Jednocześnie zanieczyszczenie spadło do akceptowalnego poziomu. Przeciętny roczny koszt recyklingu to 24 dolary australijskie na gospodarstwo domowe na rok (ok. 60 zł)3.
Reasumując, efektywny system recyklingu może zostać wprowadzony tylko przy poparciu lokalnej społeczności, co można osiągnąć poprzez edukację i konsultacje społeczne, a nie tylko w oparciu o przepisy prawne i kary za ich nieprzestrzeganie, jak to próbuje się robić w Polsce.
Analiza finansowa pokazuje, że recykling nie przyniesie korzyści samorządowi lokalnemu, a więc i samym mieszkańcom. Jeżeli to działania świadome i dobrowolne, wówczas mieszkańcy są gotowi ponosić dodatkowe koszty związane z recyklingiem.
Wnioski dla naszych decydentów
Przykład australijskiego stanu Queensland ukazuje, że przepisy i wynikające z nich kary nie są jednoznaczne ze zmniejszeniem problemu odpadów, w tym z osiągnięciem wysokiego poziomu recyklingu. Konieczne jest współdziałanie wszystkich posiadaczy materiałów opakowaniowych i administracji państwowej – zgodnie z zasadą odpowiedzialności za produkt. Zbiórka odpadów opakowaniowych nie przynosi korzyści czysto finansowych. Niezbędne jest zatem wykonywanie analiz ekonomicznych, które obrazują także korzyści społeczno-środowiskowe na podstawie danych uzyskanych z całego cyklu życia materiałów opakowaniowych.
Zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju oprócz korzyści finansowych i środowiskowych należy brać także pod uwagę oczekiwania lokalnych społeczności. Ich świadomość ekologiczną trzeba kształtować poprzez odpowiednio zaprojektowane programy edukacyjne.
Źródła
dr inż. Robert Kijak
DHV POLSKA, Warszawa
Artykuł oparty jest na osobistym, ponad 13-letnim, doświadczeniu autora w zarządzaniu gospodarką odpadami w Australii w latach 1993-2005, a szczególnie w położonym w północno-wschodniej części kraju stanie Queensland. W tym okresie stworzony został na tym obszarze system zintegrowanego zarządzania odpadami.
Podobnie jak w innych stanach australijskich opiera się on na wspólnej polityce kraju dotyczącej ochrony środowiska, wdrażanej poprzez Międzyrządowe Porozumienie na Rzecz Ochrony Środowiska. System opiera się na hierarchii gospodarki odpadami, wg której recykling odpadów jest korzystniejszy niż ich składowanie, a także na zasadzie odpowiedzialności za produkt przez cały cykl jego życia.
Pod względem demograficznym Queensland i Polska wykazują pewne podobieństwa, w szczególności ze względu na regionalizację i duży procent ludności zamieszkującej w małych ośrodkach miejskich. Zarówno Queensland w Australii, jak i Polska w Unii Europejskiej odbiegają pod tym względem od normy. Z tego powodu wydaje się, że mają wiele wspólnych problemów z zakresu recyklingu odpadów opakowaniowych i papieru z gospodarstw domowych. Dlatego możliwe jest transponowanie pewnych rozwiązań na grunt polski, nawet pomimo wielu różnic kulturowych, a także stopnia zamożności obu społeczeństw.
Gospodarka odpadami w Australii
Większość działań australijskich firm jest dobrowolna, ale oparta na zasadzie zawartej w ustawodawstwie, czyli odpowiedzialności za produkt przez cały okres jego istnienia. Polega to na założeniu, że producenci, importerzy produktów, rząd federalny i stanowy, samorząd lokalny oraz konsumenci wspólnie dzielą odpowiedzialność za oddziaływanie produktów na środowisko. Zasada obowiązuje każdego posiadacza produktu na etapie produkcji lub importu, sprzedaży, użytkowania i w okresie, kiedy produkt stał się odpadem.
Dobrowolne programy recyklingu odpadów opakowaniowych opierają się na różnych inicjatywach ich posiadaczy, którzy są wspierani przez agencje rządowe poprzez granty, wytyczne oparte na najlepszych praktykach, szkolenia i programy edukacyjne. Celem tych działań jest uniknięcie ewentualnego negatywnego oddziaływania inicjatyw na pozycję firm na rynku. Wspólna odpowiedzialność za produkt jest zatem korzystna dla jego posiadaczy.
Federalny program
W celu zapewnienia spójnej interpretacji zasady odpowiedzialności za produkt rząd federalny wprowadził program „Krajowe Przymierze na Rzecz Opakowań” (ang. „National Packaging Covenant”), który musi zostać wdrożony w życie przez poszczególne rządy stanowe. Programem objęci są tylko więksi producenci i importerzy, którzy zostali zidentyfikowani na podstawie dwóch zmiennych: rocznego obrotu i ilości wprowadzanych materiałów opakowaniowych.
Druga edycja programu została przyjęta do realizacji w połowie 2005 r. na okres pięciu lat. W porównaniu do pierwszej i poprzednich strategii recyklingu dotyczy dodatkowo recyklingu odpadów opakowaniowych powstałych poza gospodarstwami domowymi – w miejscach pracy i użyteczności publicznej – w tzw. PPR (ang. „Public Place Recycling”). Sygnatariusze programu mają także obowiązek przygotowania planów działań, które będą brały pod uwagę ich własne odpady, odpady z dystrybucji towarów, zaśmiecanie środowiska, rozwój rynku surowców wtórnych oraz programy edukacyjne dla konsumentów.
Druga edycja programu wytycza wskaźniki recyklingu do 20101 r. Krajowy cel recyklingu zużytych materiałów opakowaniowych ma wynieść 65% (poziom wyjściowy na podstawie danych z 2003 r. – 48%) z wyszczególnieniem odrębnych materiałów. Dla papieru i kartonu wyznaczony cel to 70-80% (przy poziomie wyjściowym 64%). W przypadku szkła ma być 50-60% (poziom wyjściowy – 35%); stali 60-65% (poziom wyjściowy – 44%); aluminium 70-75% (poziom wyjściowy – 64%) oraz tworzyw sztucznych 30-35% (poziom wyjściowy – 20%).
Zakłada się ograniczenie ilości deponowanych odpadów opakowaniowych na składowiskach odpadów do poziomu wyjściowego z 2003 r. Ponadto wymagany będzie 25-procentowy poziom recyklingu dla materiałów, które nie były poddawane recyklingowi lub dla tych, których recykling był na bardzo niskim poziomie (poziom wyjściowy – 10%).
Głównym celem wynikającym z powyższych wskaźników jest zmniejszenie oddziaływania na środowisko zużytych materiałów opakowaniowych oraz zarządzanie ich całym cyklem życia – zgodnie z celami środowiskowymi, które zostały określone w wytycznych programu. Priorytetem jest zapobieganie powstawaniu odpadów oraz promowanie odzysku i recyklingu – zgodnie z hierarchią gospodarki odpadami.
Według wytycznych programu jedną z najbardziej ważkich spraw jest monitoring zgodności z celami programu. Na wstępie jego sygnatariusze muszą określić własne dane wyjściowe związane z podstawowymi wskaźnikami, wyznaczyć swoje cele, harmonogramy i opracowywać coroczne raporty.
Pomimo że „Krajowe Przymierze na Rzecz Opakowań” jest w zasadzie programem dobrowolnym, to istnieją pewne możliwości wyciągnięcia konsekwencji prawnych wobec posiadaczy produktu, którzy nie przyłączyli się do programu lub nie wypełniają swoich zobowiązań.
Dlatego rządy stanowe zostały zobligowane do wprowadzenia przepisów prawnych, które oprócz ogólnych zapisów dotyczących „Krajowego Przymierza” zawierałyby także szczegółowe wytyczne, powielające wymagania ujęte w dobrowolnym programie rządu federalnego. Wymogi te są jednak mniej elastyczne i istnieje groźba kar za ich nieprzestrzeganie. Z tego powodu tylko w wyjątkowych przypadkach producenci i importerzy ignorują „Krajowe Przymierze”.
Warto także wspomnieć, że realizacja celów i wymagań tego federalnego programu będzie przedmiotem całościowego i niezależnego audytu, którego wyniki zostaną opublikowane przed końcem 2008 r. i zadecydują o dalszych losach programu po 2009 r.
Rola i odpowiedzialność
Jak już wspomniano, „Krajowe Przymierze na Rzecz Opakowań” polega na dzieleniu się odpowiedzialnością przez wszystkie podmioty zaangażowane w cykl życia materiałów opakowaniowych, w tym przez rządy – federalny i stanowe oraz samorządy lokalne. Są one wspólnie zobowiązane, aby określić narzędzia i modele służące do przygotowywania strategii odzysku materiałów. Ponadto muszą upowszechniać (we współpracy z przemysłem) programy edukacyjne, w szczególności dla konsumentów oraz najlepsze praktyki dla programów zbiórki i sortowania odpadów. Dodatkowo przygotowują strategie zarządzania odpadami opakowaniowymi, które będą przedmiotem ocen oddziaływania, obejmujących zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju aspekt środowiskowy, ekonomiczny i społeczny. Współpracują też w przygotowaniu statystyk dotyczących składowania i odzysku odpadów opakowaniowych – w celu oceny zgodności z celami programu, a także identyfikują i usuwają istniejące bariery ograniczające stosowanie towarów i usług opartych na materiałach z recyklingu. Kolejnym ich zadaniem jest wprowadzanie odpowiednich przepisów prawnych (omówionych powyżej) zapewniających, że strony, które nie staną się sygnatariuszami „Krajowego Przemierza” lub nie wypełniają swoich zobowiązań, nie zdobędą przewagi na rynku. Powinny również promować inicjatywy związane z rozwojem rynku recyklingu i przyznawać odpowiednie granty1.
Szczególna rola przypada samorządowi lokalnemu, który w Australii jest prawnie zobowiązany do zapewnienia systemu zbiorki odpadów bytowych. W przypadku odpadów opakowaniowych, zgodnie z „Krajowym Przymierzem”, samorząd lokalny musi uwzględniać w swoich działaniach trzy cele. Pierwszym z nich jest wdrażanie systemów odzysku opartych na najlepszych praktykach. Kolejny wynika to z tego, że w Australii zbiórka i zagospodarowanie odpadów opłacane są poprzez system podatków gruntowych. Celem jest zatem wprowadzenie transparentnego systemu budżetowego i podatków gruntowych, które powinny ujawniać wszystkie koszty zbiorki i zarządzania odpadami. Ostatnim celem samorządów lokalnych jest stosowanie, w miarę możliwości, zmiennego systemu opłat za zbiórkę odpadów bytowych, w którym mieszkaniec płaciłby na podstawie objętości lub wagi odpadów zgodnie z zasadą „zanieczyszczający płaci”1.
Z kolei na posiadaczy materiałów opakowaniowych nałożone są inne obowiązki. Muszą oni postępować zgodnie z zasadą odpowiedzialności za produkt oraz zapewnić skuteczne zarządzanie materiałami opakowaniowymi poprzez cały cykl życia produktu. Powinni kontynuować wdrażanie krajowych i stanowych planów ograniczania powstawania odpadów. Posiadacze materiałów opakowaniowych współfinansują razem z rządem stanowym i samorządem lokalnym systemy zbiorki i odzysku odpadów opakowaniowych, w tym nową infrastrukturę. Współuczestniczą też w identyfikacji najlepszych praktyk zbiórki. Opakowania muszą być tak projektowane, aby minimalizować ilość wykorzystywanych surowców i materiałów. Ponadto nie mogą mieć negatywnego oddziaływania na zdrowie i bezpieczeństwo konsumentów oraz na środowisko. Ważne jest także kształtowanie świadomości konsumentów zgodnie z hierarchią gospodarki odpadami oraz postępowanie wg Wytycznych dla Materiałów Opakowaniowych (dokument referencyjny „Krajowego Przymierza”)1.
Recykling w Queensland
Queensland to drugi pod względem wielkości i trzeci pod względem zaludnienia stan w Australii. W gospodarce dominuje rolnictwo, turystyka i przemysł wydobywczy.
Ludność jest skoncentrowana wokół i w stolicy stanu – Brisbane. W porównaniu do innych stanów Australii i podobnie jak w Polsce występuje tu większa regionalizacja z dużym procentem ludności żyjącej poza centrami miejskimi. Większe aglomeracje stanu pokazane są na rys. 1. 99,2% mieszkańców stanu Queensland osiedliła się w hrabstwach lub miastach, gdzie samorząd lokalny wprowadził zbiórkę odpadów bytowych u źródła. Natomiast 89,7% posiada zbiórkę odpadów opakowaniowych u źródła w celu ich odzysku. Dodatkowo 6,8% mieszka w rejonach, gdzie funkcjonuje jedynie zbiórka w centralnych punktach zbiorczych.
Gęstość zaludniania jest podstawowym czynnikiem, który decyduje o formie zbiórki odpadów. Hrabstwa z ludnością mniejszą niż 2 tys. nie posiadają systemu zbiorki odpadów opakowaniowych bezpośrednio z gospodarstw domowych. Natomiast mają ją wszystkie hrabstwa lub miasta o zaludnieniu powyżej 29 tys.3
Pod względem zbiorki odpadów opakowaniowych u źródła najlepsza sytuacja panuje w najbardziej zurbanizowanym i uprzemysłowionym, południowo-wschodnim Queensland. W tym regionie tylko jedno hrabstwo nie posiada tej formy zbiorki odpadów opakowaniowych. Inaczej jest w najmniej zaludnionej, północno-zachodniej i środkowo-zachodniej części stanu, gdzie taka zbiórka nie istnieje.
Ponad 80% władz samorządowych wprowadziło zbiórkę odpadów u źródła w oparciu o dwukołowe pojemniki typu MGB (o pojemności 240 l lub rzadziej 120 l). Przy czym w 22 hrabstwach lub miastach wprowadzono dwa oddzielne pojemniki na jedno gospodarstwo domowe: jeden do zbierania zmieszanych odpadów opakowaniowych i papieru, drugi dla odpadów resztkowych. W 19 hrabstwach jest jeden pojemnik o dwóch komorach. Tylko siedem hrabstw lub miast wprowadziło inne formy zbiorki, w tym dwa – torby plastikowe3.
Pod względem ilości zebranych odpadów opakowaniowych i papieru średnia stanowa to ok. 50 kg/mieszkańca. W rozbiciu na poszczególne materiały istnieją jednak spore wahania – w zależności od możliwości ich odzysku lub recyklingu w różnych regionach stanu. Uśrednione ilości poszczególnych materiałów opakowaniowych za 2005 r. dla Queensland zawiera tabela.
Materiał | Zebrane odpady | |
[ton/rok] | [kg/mieszkańca] | |
| Papier | 114 094 | 28,8 |
| Szkło | 45 362 | 11,4 |
| Karton | 18 494 | 4,7 |
| Puszki stalowe | 5354 | 1,4 |
| HDPE | 4348 | 1,1 |
| PET | 3961 | 1,0 |
| Pozostałe tworzywa sztuczne | 3276 | 0,8 |
| Puszki aluminiowe | 2210 | 0,6 |
| Opakowania wielomateriałowe | 224 | 0,1 |
| Suma | 197 323 | 49,8 |
Sprawa miasta Townsville4
Townsville jest miastem w północnej części Queensland, gdzie dominuje rolnictwo i turystyka. W porównaniu do zurbanizowanych i uprzemysłowionych regionów, w których systemy recyklingu istniały już od początku lat 90., zbiórka odpadów opakowaniowych z gospodarstw domowych została wprowadzona w Townsville dość niedawno. Podstawowe problemy to niska gęstość zaludnienia i początkowy brak lokalnej, nowoczesnej infrastruktury do recyklingu, a także popytu na część zebranych surowców wtórnych, które muszą być często przewożone na południe stanu czy nawet do Nowej Południowej Walii.
Przed 2002 r. recykling właściwie tam nie istniał. Zbiórka odpadów opakowaniowych i papieru była prowadzona w oparciu o centralne punkty zbiorcze i wynosiła zaledwie 20 kg/rok na mieszkańca, przy czym zanieczyszczenie wynosiło aż 40%. Istniały instytucjonalne powody niskiego poziomu recyklingu, np. poprzedni kontrakt Miasta Townsville na zbiórkę odpadów nie zawierał zapisów dotyczących recyklingu. Brakowało też opłat za składowanie odpadów. Natomiast funkcjonująca sortownia surowców wtórnych wymagała modernizacji i rozbudowy.
W styczniu 2002 r. na zlecenie rządu stanowego i samorządu lokalnego firma konsultingowa Nolan ITU wykonała w północnym Queensland studium wykonalności na temat infrastruktury potrzebnej do zintensyfikowania recyklingu w tym regionie. Podstawowym wnioskiem było to, że recykling w północnym Queensland jest możliwy pod warunkiem, że stworzy się nowoczesne lokalne sortownie surowców wtórnych – zamiast transportu zebranych materiałów opakowaniowych do sortowni na południu stanu.
Studium wykonalności uwzględniało kompleksową analizę finansowo-ekonomiczną, w tym kosztów środowiskowych w oparciu o metodykę środowiskowych ocen cyklu życia. Wynikiem takiej analizy był koszt netto, korzyści związane z recyklingiem, jednej tony materiałów opakowaniowych na poziomie 17 dolarów australijskich, tj. ok. 40 zł3. Ponadto okazało się, że mieszkańcy północnego Queensland byli za wprowadzeniem recyklingu u źródła. Należy jednak zauważyć, że koszty tej formy zbiórki ponoszone przez samorząd lokalny byłyby wysokie i nie pokryłyby ich korzyści z odzysku surowców wtórnych, w związku z czym recykling nie mógłby zostać uzasadniony tylko w oparciu o analizę finansową.
Bezpośrednim rezultatem powyższego studium wykonalności było wprowadzenie przez Townsville zintegrowanego systemu recyklingu odpadów opakowaniowych. Brano tu pod uwagę także obowiązki miasta wynikające z „Krajowego Przymierza na Rzecz Opakowań”.
W końcu 2002 r. ogłoszone zostały dwa oddzielne przetargi na zbiórkę i odzysk w nowej regionalnej sortowni surowców wtórnych (własność Townsville). W wyniku nowego kontraktu już w 2003 r. każde gospodarstwo domowe otrzymało po dwa pojemniki MGB o pojemności 240 l: jeden do recyklingu i drugi na odpady resztkowe. Pojemnik na odpady resztkowe opróżniany był raz na tydzień, a pojemnik do recyklingu – raz na dwa tygodnie.
System zbiorki został zintegrowany z recyklingiem typu PPR, a mianowicie w centrum Townsville i na głównym stadionie miasta Dairyfarmers. Zgodnie z obecnym kontraktem, koszt recyklingu odpadów z gospodarstw domowych ponoszony przez miasto Townsville to ok. 340 tys. dolarów australijskich rocznie, tj. ok. 800 tys. zł, a PPR to ok. 25 tys. dolarów, czyli ok. 60 tys. zł3.
W wyniku tych działań i za sprawą programów edukacyjnych (rys. 2), a także poprzez wprowadzenie opłat na składowiskach odpadów, ilość zbieranych odpadów opakowaniowych wzrosła wielokrotnie do poziomu 5,7 kg/gospodarstwo domowe/tydzień i ciągle rośnie3. W 2006 r. osiągnęła rekordowe wyniki na skalę Queensland czy nawet Australii. Jednocześnie zanieczyszczenie spadło do akceptowalnego poziomu. Przeciętny roczny koszt recyklingu to 24 dolary australijskie na gospodarstwo domowe na rok (ok. 60 zł)3.
Reasumując, efektywny system recyklingu może zostać wprowadzony tylko przy poparciu lokalnej społeczności, co można osiągnąć poprzez edukację i konsultacje społeczne, a nie tylko w oparciu o przepisy prawne i kary za ich nieprzestrzeganie, jak to próbuje się robić w Polsce.
Analiza finansowa pokazuje, że recykling nie przyniesie korzyści samorządowi lokalnemu, a więc i samym mieszkańcom. Jeżeli to działania świadome i dobrowolne, wówczas mieszkańcy są gotowi ponosić dodatkowe koszty związane z recyklingiem.
Rys. 2. Edukacja jest prowadzona także na ulicach Townsville3
Wnioski dla naszych decydentów
Przykład australijskiego stanu Queensland ukazuje, że przepisy i wynikające z nich kary nie są jednoznaczne ze zmniejszeniem problemu odpadów, w tym z osiągnięciem wysokiego poziomu recyklingu. Konieczne jest współdziałanie wszystkich posiadaczy materiałów opakowaniowych i administracji państwowej – zgodnie z zasadą odpowiedzialności za produkt. Zbiórka odpadów opakowaniowych nie przynosi korzyści czysto finansowych. Niezbędne jest zatem wykonywanie analiz ekonomicznych, które obrazują także korzyści społeczno-środowiskowe na podstawie danych uzyskanych z całego cyklu życia materiałów opakowaniowych.
Zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju oprócz korzyści finansowych i środowiskowych należy brać także pod uwagę oczekiwania lokalnych społeczności. Ich świadomość ekologiczną trzeba kształtować poprzez odpowiednio zaprojektowane programy edukacyjne.
Źródła
- National Packaging Covenant (NPC): Strategic Partnerships in Packaging – A Commitment to the Sustainable Manufacture, Use and Recovery of Packaging. 2004.
- Queensland Government, Office of Economic and Statistical Research (OESR): Informacja ze strony internetowej www.oesr.qld.gov.au z 2 maja 2007 r.
- Queensland Government, Environmental Protection Agency (EPA): The state of waste and recycling in Queensland. 2006.
- Collins P.: EPA’s Role in Project Funding and Management under the National Packaging Covenant.
dr inż. Robert Kijak
DHV POLSKA, Warszawa
