Topolowy problem
Dzięki swym właściwościom biologicznym i wymaganiom siedliskowym topole są interesującą grupą drzew o szerokim zastosowaniu. Największą popularnością cieszyły się w latach 50. i 60., obecnie jako dojrzałe drzewa ujawniają większość swoich negatywnych cechy.
Topole są drzewami dużymi, szybko rosnącymi, krótkowiecznymi i dwupiennymi. Te podstawowe cechy mogą okazać się zarówno przydatne, jak i szkodliwe. W warunkach zieleni osiedlowej i komunikacyjnej ich dodatkowe dodatnie cechy to duża zdolność do regeneracji, wytwarzanie odrostów korzeniowych, tolerancja na uciążliwości miejskie i przemysłowe oraz zadziwiająca zdolność zadowalania się nawet suchymi, ubogimi warunkami glebowymi.
Negatywne właściwości
Natomiast niekorzystne cechy topoli to podatność na choroby grzybowe i bakteryjne, szybki rozkład drewna pnia i korzeni przez huby (lakownice, opieńki, huba ogniowa, huba łuskowa, boczniak, huba siarkowa i inne). Ponadto powszechnie, zwłaszcza w plantacjach, topole uszkadzane są przez szkodniki owadzie, m.in. przez rzemliki, białki, trociniarki i przyrostki. Dodatkowo są to drzewa słabo kompartymentujące, tzn. prawie nie wykształcają barier ochronnych w rozumieniu CODIT. Jedynym mechanizmem ochronnym w obrębie drewna jest tzw. drewno mokre (wet wood). Jednak zjawisko „zatopienia” drewna szybko ustępuje i staje się ono bezbronne na infekcje hub. Ponadto niektóre topole są dosyć często opanowywane i osłabiane przez jemiołę.
Szczególny problem stanowią topole szybko rosnące, których korzenie są ekspansywne i rozrastają się płytko, szybko i znacznie przerastają rzut korony. Niszczą przy tym nawierzchnię, fundamenty, wrastają w przewody, sączki, groby itp. Podobnie konstrukcja i pokrój drzewa w zależności od gatunku czy odmiany może być albo korzystna (np. topola włoska, topola berlińska, topola chińska, topola bujna) albo niekorzystna (np. topola późna). Topole łatwo krzyżują się pomiędzy sobą, co prowadzi do powstawania form pokrojowych odmiennych od egzemplarzy wyjściowych, np. zbyt szerokie topole włoskie to potomstwo mieszańcowe topoli włoskiej z żeńskimi egzemplarzami topoli z sekcji Aegeiros. Dalsze niekorzystne właściwości to śmiecenie puchem nasiennym przez drzewa żeńskie oraz alergiczne oddziaływanie pyłku. Poza tym topole w sąsiedztwie osiedli są miejscem bardzo uciążliwego, kolonijnego gnieżdżenia się gawronów. Jednak wczesny rozwój liści topoli balsamicznych stanowi na ogół miłą oznakę wiosny (szczególnie urokliwa jest topola chińska).
Powszechne powodzenie
Od poł. XVIII w. dużym powodzeniem cieszyła się w topola włoska, która nadawała krajobrazowi, parkom i ogrodom cech antycznych. To charakterystyczne kolumnowe drzewo było sadzone w miastach i na terenach przemysłowych. Trochę później została sprowadzona topola turkiestańska. Od początku XX w. dużym uznaniem w miastach, w rejonach przemysłowych cieszyła się topola berlińska. Równie często sadzono topolę Maksymowicza.
Obecnie sympatyczne skojarzenia budzą ostatnie egzemplarze rodzimych sokor czy białodrzewi rosnące w łęgach wierzbowo-topolowych czy też w parkach historycznych, które charakteryzują się imponującym rozmiarem. Jednak pozbawione swoich naturalnych stanowisk łęgowych są wręcz zagrożone (w niektórych krajach, gdzie uregulowano duże rzeki, gatunki te zostały objęte ochroną gatunkową). Dość powszechnie uprawiane są również rodzima osika i topola szara.
Tzw. topole kanadyjskie zostały w sposób zmasowany użyte w okresie międzywojennym, następnie po drugiej wojnie światowej podczas szybkiej odbudowy kraju, jego urbanizacji i industrializacji. Zwrócono wtedy uwagę na szybko rosnące odmiany. Chcąc uzyskać szybkie efekty użyto ich do obsadzenia ulic, osiedli, zadrzewień ochronnych, stref ochronnych wokół uciążliwych zakładów przemysłowych, zadrzewień nadwodnych, zadrzewień wiejskich oraz obsadzania powierzchni rekultywowanych.
Przy dużej redukcji wysokości (ok. 1/3) nie da się zachować pokroju drzewa
Drzewo o wąskiej koronie można bardziej obniżyć niż te o koronie rozłożystej (z uwagi na zbyt duże straty objętości korony)
Fiaskiem zakończyły się próby plantacyjnej uprawy topoli dla produkcji drewna. Niestety, plantacje takie pojawiły się także w parkach krajobrazowych, naruszając ich kompozycje. Drewno okazało się nieprzydatne, a dzieła zniszczenia całych plantacji dokonały choroby – rak bakteryjny, pomór topoli czy zgorzel kory topoli. Drzewa posadzone w latach 50. i 60. są obecnie dorosłe lub przejrzały ujawniając wszystkie negatywne cechy, przez co powstał problem, nazywany nieraz „wojną topolową”.
Uciążliwe obiekty
Od kilkudziesięciu lat topole, a właściwie tylko topole kanadyjskie (Populus xcanadensis daw. P. xeuroamericama) stały się drzewami „niedobrymi”, „niebezpiecznymi” i zostały zdegradowane do roli uciążliwych obiektów, które trzeba jak najszybciej usunąć. I tak jest rzeczywiście w sytuacjach bezmyślnego posadzenia w warunkach ograniczonej przestrzeni. Prawodawca wyszedł naprzeciw takim dysfunkcjom i zniósł odszkodowania i kary za usuwanie tych drzew. Likwidacja topoli obcego pochodzenia o obwodzie pnia powyżej 100 cm na wysokości 1,3 m wymaga uzyskania zezwolenia, ale bez pobierania opłat, pod warunkiem, że te usunięte zostaną zastąpione w najbliższym okresie wegetacyjnym drzewami innych gatunków. Przepis ten jest nieprecyzyjny i wydaje się, że powinien dotyczyć tylko topoli kanadyjskich (wszystkie odmiany), nie zaś innych cennych topoli obcych, np. chińskiej, Maksymowicza, Wilsona czy wielkolistnej.
Co robić?
W warunkach wysokiego rozwoju miast a w raz z nimi dróg, topole kanadyjskie powinny być stosowane jako swoisty przedplon i usuwane w wieku ok. 30-40 lat, czyli wraz z osiąganiem pełnych wymiarów. Dalsze pozostawienie ich wywołuje różnorodne konflikty, kolizje czy zagrożenia. Niestety, takie profilaktyczne usuwanie dużych topoli stało się niemożliwe wraz z ustanowieniem opłat i kar za usuwanie drzew. Przyczyniło się to do tego, że na topolach zaczęto wykonywać bardzo radykalne cięcia redukcyjne, podkrzesywania, ogławiania i amputacje całych konarów. Były to zabiegi drogie, niszczące drzewa i oznaczały rozciągnięcie usunięcia drzew na kilka lat. W praktyce radykalne cięcie osłabia drzewa i doprowadza je do śmierci. Natomiast cięcie redukcyjne topoli kanadyjskich może być wykonywane na drzewach młodych. Niedopuszczalna jest redukcja korony powyżej 30% jej objętości. Należy zachować właściwy pokrój, tzn. cięcie powinno dotyczyć równomiernie wszystkich partii korony. Starsze drzewa mające ok. 60 lat należałoby stopniowo wymieniać na nowe. Wszelkie prace ziemne w obrębie rzutu korony, niezależnie od osłabienia fizjologicznego, powodują zmniejszenie stabilności w gruncie oraz infekcje grzybowe drewna. Stosunkowo łatwo jest zachować pokrój drzewa u odmian o pokroju podobnym do odmiany bujnej, a zdecydowanie trudniej u odmian o pokroju typu odmiany późnej. Topole włoskie dobrze znoszą redukcje korony nawet do 50%, i bez trudu można zachować jest zachować właściwy pokrój. Redukcji dokonuje się w przeważającej części w wierzchołkowych partiach korony.
Na zdecydowanie szerszy zakres pielęgnowania, czyli cięcia sanitarne i mechaniczne wzmacnianie, zasługują topole pomnikowe lub przedpomnikowe. Przy zagrożeniu otoczenia przez nie wskazanym byłoby jednoczesne zabezpieczenie przed opadaniem złamanych konarów (wiązania bezpiecznikowe) i połowiczne cięcie redukcyjne.
Bardzo problematyczne jest postępowanie z alejowymi nasadzeniami topolowymi i powinno zmierzać w kierunku stopniowej wymiany na nowe drzewa.
W wielu przypadkach celowe okazało się pozostawienie martwych pni, lub odziomków po usuniętych konarach.
Sposób postępowania z drzewem zależy od gatunku czy odmiany, stanu zdrowotnego, wywoływanej kolizji czy stopnia zagrożenia otoczenia. Grube konary odmiany późnej, opanowanie drewna odziomka czy korzeni przez lakownicę oraz inne zgnilizny drewna stanowią najwyższy stopień zagrożenia. Topoli jako drzew krótkowiecznych tradycyjnie nie przesadza się.
Rośliny za duże, o wadliwej konstrukcji, zagubione, stwarzające zagrożenie dla otoczenia, wymagające zbyt radykalnych zabiegów cięcia lepiej usunąć i zastąpić innymi, właściwymi gatunkami drzew. Według dotychczasowych obserwacji w miejscu po usuniętej starej topoli można bez obaw o niekorzystny wpływ allelopatyczny sadzić inne gatunki. Oczywiście nie zwalnia to od konieczności właściwego przygotowania dołu – zarówno jego wielkości, żyzności, przewietrzania, jak i nawadniania.
prof. dr hab. inż. Marek Siewniak
Instytut Architektury Krajobrazu PK
Brunatna zgnilizna i przesuszenie drewna mokrego to konsekwencje cięcia Populus simoniii “Fastigiata”
Topole są drzewami dużymi, szybko rosnącymi, krótkowiecznymi i dwupiennymi. Te podstawowe cechy mogą okazać się zarówno przydatne, jak i szkodliwe. W warunkach zieleni osiedlowej i komunikacyjnej ich dodatkowe dodatnie cechy to duża zdolność do regeneracji, wytwarzanie odrostów korzeniowych, tolerancja na uciążliwości miejskie i przemysłowe oraz zadziwiająca zdolność zadowalania się nawet suchymi, ubogimi warunkami glebowymi.
Negatywne właściwości
Natomiast niekorzystne cechy topoli to podatność na choroby grzybowe i bakteryjne, szybki rozkład drewna pnia i korzeni przez huby (lakownice, opieńki, huba ogniowa, huba łuskowa, boczniak, huba siarkowa i inne). Ponadto powszechnie, zwłaszcza w plantacjach, topole uszkadzane są przez szkodniki owadzie, m.in. przez rzemliki, białki, trociniarki i przyrostki. Dodatkowo są to drzewa słabo kompartymentujące, tzn. prawie nie wykształcają barier ochronnych w rozumieniu CODIT. Jedynym mechanizmem ochronnym w obrębie drewna jest tzw. drewno mokre (wet wood). Jednak zjawisko „zatopienia” drewna szybko ustępuje i staje się ono bezbronne na infekcje hub. Ponadto niektóre topole są dosyć często opanowywane i osłabiane przez jemiołę.
Drewno mokre Populus simoniii “Fastigiata”
Szczególny problem stanowią topole szybko rosnące, których korzenie są ekspansywne i rozrastają się płytko, szybko i znacznie przerastają rzut korony. Niszczą przy tym nawierzchnię, fundamenty, wrastają w przewody, sączki, groby itp. Podobnie konstrukcja i pokrój drzewa w zależności od gatunku czy odmiany może być albo korzystna (np. topola włoska, topola berlińska, topola chińska, topola bujna) albo niekorzystna (np. topola późna). Topole łatwo krzyżują się pomiędzy sobą, co prowadzi do powstawania form pokrojowych odmiennych od egzemplarzy wyjściowych, np. zbyt szerokie topole włoskie to potomstwo mieszańcowe topoli włoskiej z żeńskimi egzemplarzami topoli z sekcji Aegeiros. Dalsze niekorzystne właściwości to śmiecenie puchem nasiennym przez drzewa żeńskie oraz alergiczne oddziaływanie pyłku. Poza tym topole w sąsiedztwie osiedli są miejscem bardzo uciążliwego, kolonijnego gnieżdżenia się gawronów. Jednak wczesny rozwój liści topoli balsamicznych stanowi na ogół miłą oznakę wiosny (szczególnie urokliwa jest topola chińska).
Powszechne powodzenie
Ekspansywne korzenie topoli kanadyjskiej
Od poł. XVIII w. dużym powodzeniem cieszyła się w topola włoska, która nadawała krajobrazowi, parkom i ogrodom cech antycznych. To charakterystyczne kolumnowe drzewo było sadzone w miastach i na terenach przemysłowych. Trochę później została sprowadzona topola turkiestańska. Od początku XX w. dużym uznaniem w miastach, w rejonach przemysłowych cieszyła się topola berlińska. Równie często sadzono topolę Maksymowicza.
Obecnie sympatyczne skojarzenia budzą ostatnie egzemplarze rodzimych sokor czy białodrzewi rosnące w łęgach wierzbowo-topolowych czy też w parkach historycznych, które charakteryzują się imponującym rozmiarem. Jednak pozbawione swoich naturalnych stanowisk łęgowych są wręcz zagrożone (w niektórych krajach, gdzie uregulowano duże rzeki, gatunki te zostały objęte ochroną gatunkową). Dość powszechnie uprawiane są również rodzima osika i topola szara.
Zalety | Wady |
Tzw. topole kanadyjskie zostały w sposób zmasowany użyte w okresie międzywojennym, następnie po drugiej wojnie światowej podczas szybkiej odbudowy kraju, jego urbanizacji i industrializacji. Zwrócono wtedy uwagę na szybko rosnące odmiany. Chcąc uzyskać szybkie efekty użyto ich do obsadzenia ulic, osiedli, zadrzewień ochronnych, stref ochronnych wokół uciążliwych zakładów przemysłowych, zadrzewień nadwodnych, zadrzewień wiejskich oraz obsadzania powierzchni rekultywowanych.
Przy dużej redukcji wysokości (ok. 1/3) nie da się zachować pokroju drzewa
Drzewo o wąskiej koronie można bardziej obniżyć niż te o koronie rozłożystej (z uwagi na zbyt duże straty objętości korony)
Fiaskiem zakończyły się próby plantacyjnej uprawy topoli dla produkcji drewna. Niestety, plantacje takie pojawiły się także w parkach krajobrazowych, naruszając ich kompozycje. Drewno okazało się nieprzydatne, a dzieła zniszczenia całych plantacji dokonały choroby – rak bakteryjny, pomór topoli czy zgorzel kory topoli. Drzewa posadzone w latach 50. i 60. są obecnie dorosłe lub przejrzały ujawniając wszystkie negatywne cechy, przez co powstał problem, nazywany nieraz „wojną topolową”.
Wtórne korony Populus xcanadensis “Robusta” odtworzone po redukcji koron
Uciążliwe obiekty
Od kilkudziesięciu lat topole, a właściwie tylko topole kanadyjskie (Populus xcanadensis daw. P. xeuroamericama) stały się drzewami „niedobrymi”, „niebezpiecznymi” i zostały zdegradowane do roli uciążliwych obiektów, które trzeba jak najszybciej usunąć. I tak jest rzeczywiście w sytuacjach bezmyślnego posadzenia w warunkach ograniczonej przestrzeni. Prawodawca wyszedł naprzeciw takim dysfunkcjom i zniósł odszkodowania i kary za usuwanie tych drzew. Likwidacja topoli obcego pochodzenia o obwodzie pnia powyżej 100 cm na wysokości 1,3 m wymaga uzyskania zezwolenia, ale bez pobierania opłat, pod warunkiem, że te usunięte zostaną zastąpione w najbliższym okresie wegetacyjnym drzewami innych gatunków. Przepis ten jest nieprecyzyjny i wydaje się, że powinien dotyczyć tylko topoli kanadyjskich (wszystkie odmiany), nie zaś innych cennych topoli obcych, np. chińskiej, Maksymowicza, Wilsona czy wielkolistnej.
Co robić?
W warunkach wysokiego rozwoju miast a w raz z nimi dróg, topole kanadyjskie powinny być stosowane jako swoisty przedplon i usuwane w wieku ok. 30-40 lat, czyli wraz z osiąganiem pełnych wymiarów. Dalsze pozostawienie ich wywołuje różnorodne konflikty, kolizje czy zagrożenia. Niestety, takie profilaktyczne usuwanie dużych topoli stało się niemożliwe wraz z ustanowieniem opłat i kar za usuwanie drzew. Przyczyniło się to do tego, że na topolach zaczęto wykonywać bardzo radykalne cięcia redukcyjne, podkrzesywania, ogławiania i amputacje całych konarów. Były to zabiegi drogie, niszczące drzewa i oznaczały rozciągnięcie usunięcia drzew na kilka lat. W praktyce radykalne cięcie osłabia drzewa i doprowadza je do śmierci. Natomiast cięcie redukcyjne topoli kanadyjskich może być wykonywane na drzewach młodych. Niedopuszczalna jest redukcja korony powyżej 30% jej objętości. Należy zachować właściwy pokrój, tzn. cięcie powinno dotyczyć równomiernie wszystkich partii korony. Starsze drzewa mające ok. 60 lat należałoby stopniowo wymieniać na nowe. Wszelkie prace ziemne w obrębie rzutu korony, niezależnie od osłabienia fizjologicznego, powodują zmniejszenie stabilności w gruncie oraz infekcje grzybowe drewna. Stosunkowo łatwo jest zachować pokrój drzewa u odmian o pokroju podobnym do odmiany bujnej, a zdecydowanie trudniej u odmian o pokroju typu odmiany późnej. Topole włoskie dobrze znoszą redukcje korony nawet do 50%, i bez trudu można zachować jest zachować właściwy pokrój. Redukcji dokonuje się w przeważającej części w wierzchołkowych partiach korony.
Śmiertelna redukcja Populus xcanadensis “Robusta”
Na zdecydowanie szerszy zakres pielęgnowania, czyli cięcia sanitarne i mechaniczne wzmacnianie, zasługują topole pomnikowe lub przedpomnikowe. Przy zagrożeniu otoczenia przez nie wskazanym byłoby jednoczesne zabezpieczenie przed opadaniem złamanych konarów (wiązania bezpiecznikowe) i połowiczne cięcie redukcyjne.
Bardzo problematyczne jest postępowanie z alejowymi nasadzeniami topolowymi i powinno zmierzać w kierunku stopniowej wymiany na nowe drzewa.
W wielu przypadkach celowe okazało się pozostawienie martwych pni, lub odziomków po usuniętych konarach.
Sposób postępowania z drzewem zależy od gatunku czy odmiany, stanu zdrowotnego, wywoływanej kolizji czy stopnia zagrożenia otoczenia. Grube konary odmiany późnej, opanowanie drewna odziomka czy korzeni przez lakownicę oraz inne zgnilizny drewna stanowią najwyższy stopień zagrożenia. Topoli jako drzew krótkowiecznych tradycyjnie nie przesadza się.
Rośliny za duże, o wadliwej konstrukcji, zagubione, stwarzające zagrożenie dla otoczenia, wymagające zbyt radykalnych zabiegów cięcia lepiej usunąć i zastąpić innymi, właściwymi gatunkami drzew. Według dotychczasowych obserwacji w miejscu po usuniętej starej topoli można bez obaw o niekorzystny wpływ allelopatyczny sadzić inne gatunki. Oczywiście nie zwalnia to od konieczności właściwego przygotowania dołu – zarówno jego wielkości, żyzności, przewietrzania, jak i nawadniania.
prof. dr hab. inż. Marek Siewniak
Instytut Architektury Krajobrazu PK
Warte uwagi
Problem topolowy nie jest problemem topoli jako gatunku, tylko wynikiem niewłaściwego stosowania (projektowania), postępowania i właściwej gospodarki. Usunięcie drzew jest uzasadnione i konieczne tam, gdzie przyczyni się to do zapewnienia bezpieczeństwa oraz do prowadzenia właściwej gospodarki hodowlanej w drzewostanie. Celem rozwiązania problemu topolowego w mieście powinna być przebudowa składu gatunkowego oraz użycie właściwych gatunków drzew czy krzewów. Redukcja koron rozłożystych topoli powinna być traktowana jako środek do osiągnięcia celu, nie zaś jako sam cel. Strategicznym powodem redukcji korony jest przygotowanie przestrzeni do wymiany drzew. Zmniejszenie korony z pozostawieniem zredukowanych drzew ma jedynie złagodzić proces wymiany drzew. Odrębnego podejścia wymagają topole pomnikowe. Dotyczy to najczęściej wspaniałych sokor i białodrzewi, zwłaszcza w zagrożonych łęgach. Szczególnie ważne jest mechaniczne wzmacnianie ogromnych koron lub ich redukcja dla zabezpieczania przed łamaniem. Godnym rozważenia są zabiegi ochroniarskie, takie jak zwalczanie szkodników czy cięcia sanitarne. |
