Zgodnie z definicją zawartą w rozporządzeniu, mechaniczno-biologiczne przetwarzanie zmieszanych odpadów komunalnych składa się z procesów mechanicznego i biologicznego przetwarzania odpadów, połączonych w jeden, zintegrowany proces technologiczny przetwarzania zmieszanych odpadów w celu przygotowania ich do odzysku, w tym recyklingu, odzysku energii, termicznego przekształcania lub składowania. Warto przy tym zaznaczyć, że rozporządzenie zastrzega, iż proces MBP nie może przebiegać w instalacji, która usytuowana jest na kwaterze składowiska odpadów.

Brakujący kod?

Mechaniczne przetwarzanie zmieszanych odpadów komunalnych, polegające na przetwarzaniu ich w celu wydzielenia określonych frakcji, nadających się do wykorzystania materiałowego lub energetycznego, a także frakcji wymagającej dalszego biologicznego przetwarzania, prowadzi do generowania odpadów o kodach: 19 12 01,19 12 02,19 12 03,19 12 04,19 12 05,19 12 06*, 19 12 07,19 12 08,19 12 10,19 12 11*,19 12 12. Wśród kodów nie ma odpadu 19 12 09, oznaczającego minerały, takie jak piasek czy kamienie. Zapis ten nie jest zgodny ze stanem faktycznym, gdyż ten rodzaj odpadów ma znaczny udział w strumieniu odpadów komunalnych zmieszanych. Wprowadzone ograniczenie miało wykluczyć potencjalne nieprawidłowości, związane z wydzielaniem tego rodzaju odpadu i wykorzystywaniem go w innych procesach. Zamiast jednak ukarać winnych, wylano dziecko z kąpielą, uniemożliwiając wydzielenie występującego w strumieniu wejściowym odpadu. Czy należy walczyć z realiami, czy raczej z patologią i łamaniem przepisów?

Dopuszcza się wytwarzanie ze zmieszanych odpadów komunalnych poddanych mechanicznemu przetworzeniu odpadów o kodach z podgrupy: 15 01, 16 02,16 06, 20 01. Odpady generowane w procesie mechanicznego przetwarzania zmieszanych odpadów komunalnych są kierowane, zgodnie z hierarchią postępowania z odpadami, do odzysku albo
do unieszkodliwiania.

Mechaniczne przetwarzanie zmieszanych odpadów komunalnych klasyfikuje się jako: przetwarzanie odpadów w celu ich przygotowania do odzysku, w tym do recyklingu albo przetwarzanie odpadów, w wyniku którego powstałe odpady przeznaczone są do unieszkodliwiania.

Zmienny skład frakcji drobnej

W procesie mechanicznego przetwarzania zmieszanych odpadów komunalnych wydziela się frakcję o wielkości co najmniej 0-80 mm, ulegającą biodegradacji i oznaczoną kodem 19 12 12. Wymagane jest tu zastosowanie procesów biologicznego przetwarzania, prowadzonych w warunkach tlenowych lub beztlenowych (z udziałem mikroorganizmów), w efekcie których następują zmiany właściwości fizycznych, chemicznych lub biologicznych odpadów. Teoretycznie zapis ten jest poprawny i zapewnia biologiczną stabilizację większości frakcji biodegradowalnej, zawartej w strumieniu odpadów komunalnych zmieszanych. Rzeczywistość jest jednak bardziej złożona. Frakcja 0-80 mm posiada zmienny skład, w zależności od miejsca zbierania oraz pory roku. Szczególnie dotyczy to frakcji drobnej 0-10, a nawet 0-20 mm. W okresie zimowym w odpadach zbieranych na terenach zabudowy wiejskiej są to głównie popioły i drobna frakcja mineralna. Udział frakcji bio jest tam znikomy. Inaczej wygląda sytuacja w okresie letnim w przypadku odpadów zbieranych z terenów zabudowy podmiejskiej. W strumieniu tym duży udział mają skoszona trawa i inne odpady biodegradowalne.

Pomijając uwarunkowania morfologiczne i wątpliwą zasadność poddawania stabilizacji biologicznej popiołów, z punktu widzenia technologicznego frakcja drobna nie jest pożądanym składnikiem inputu ? zarówno w procesie tlenowym, jak i beztlenowym. W tym drugim przyczynia się ona do ?zaklejania? złoża i blokowania przepływu powietrza, niezbędnego w prowadzeniu procesu tlenowego. Skutkuje to lokalnym zagniwaniem wsadu i powstawaniem procesów beztlenowych. Także elementy mechaniczne instalacji podlegają szybkiemu zużyciu, gdyż mają w kontakt z silnie abrazyjnymi elementami zawartymi we frakcji drobnej.

W procesie beztlenowym znajdujące się w drobnej frakcji składniki mineralne sedymentują na dnie reaktora, tworząc zwartą, trudną do przemieszczania warstwę. Poza przyspieszonym zużyciem elementów mechanicznych, może to w skrajnym przypadku spowodować blokowanie urządzeń przemieszczających i mieszających wsad w fermenterze. Dodatkowym problemem w procesie beztlenowym jest frakcja 50(60)-80. Konieczne jest odsianie jej i skierowanie do procesu tlenowego lub zawrócenie do procesu beztlenowego ? po uprzednim rozdrobnieniu. W celu efektywnego przebiegu procesu fermentacji zalecana jest granulacja do 50(60) mm.

Wątpliwości interpretacyjne

Procesy biologicznego przetwarzania odpadów w warunkach tlenowych przebiegają zgodnie
z następującymi wymaganiami: odpady są przetwarzane z przerzucaniem przez okres od 8 do 12 tygodni, a w ciągu co najmniej dwóch pierwszych tygodni proces zachodzi w zamkniętym reaktorze lub w hali, z aktywnym napowietrzaniem, z zabezpieczeniem uniemożliwiającym przedostawanie się nieoczyszczonego powietrza procesowego do atmosfery, do czasu osiągnięcia wartości AT4 poniżej 20 mg O2/g suchej masy; łączny czas przetwarzania może zostać skrócony lub wydłużony, pod warunkiem uzyskania parametrów określonych w §6 ust. 1 rozporządzenia. Wyrażenie ?z aktywnym napowietrzaniem, z zabezpieczeniem uniemożliwiającym przedostanie się nieoczyszczonego powietrza procesowego do atmosfery? budzi wątpliwości interpretacyjne. Pojawiają się pytania, czy aktywnym napowietrzaniem może być rurociąg tłoczny znajdujący się u podstawy pryzmy, a ?zabezpieczeniem uniemożliwiającym przedostanie się nieoczyszczonego powietrza procesowego do atmosfery? paroprzepuszczalna membrana, zapewniająca w pewnym zakresie oczyszczenie powietrza emitowanego z procesu do atmosfery?

Odpowiedź na te pytania warunkuje dopuszczenie do stosowania poszczególnych technologii oferowanych przez dostawców. Brak odpowiedzi może mieć dwojakiego rodzaju konsekwencje. Po pierwsze, zbędne wydatkowanie środków na systemy wentylacyjne zawierające element oczyszczania powietrza poprocesowego w płuczce, a następnie w biofiltrze, a po drugie, budowę instalacji nieposiadających tego elementu, które nie zostaną uznane za spełniające wymagania zawarte w rozporządzeniu. To, które podejście jest poprawne, zależy od indywidualnej interpretacji organów wydających stosowne decyzje, dopuszczające poszczególne instalacje do eksploatacji.

W procesach biologicznego przetwarzania odpadów w warunkach beztlenowych odpady są poddawane stabilizacji beztlenowej w procesie dwustopniowym: w pierwszym stopniu fermentacji mezofilowej przez co najmniej 20 dni lub fermentacji termofilowej przez co najmniej 12 dni; w drugim stopniu stabilizacji tlenowej, w zamkniętym reaktorze lub w hali, z aktywnym napowietrzaniem, zabezpieczeniem uniemożliwiającym przedostawanie się nieoczyszczonego powietrza procesowego do atmosfery, przez okres co najmniej 2 tygodni. W drugim stopniu stabilizacji tlenowej dopuszcza się stabilizację w pryzmach na otwartym terenie, napowietrzanych przez przerzucanie odpadów co najmniej raz w tygodniu przez okres co najmniej trzech tygodni. Na tym etapie należy mieć także na uwadze uciążliwości odorowe.

W procesach biologicznego przetwarzania odpadów z wykorzystaniem procesów biologicznego suszenia zmieszane odpady komunalne lub odpady, o których wcześniej wspomniano, są suszone w warunkach tlenowych, z aktywnym napowietrzaniem, w zamkniętym reaktorze lub hali, z zabezpieczeniem uniemożliwiającym przedostawanie się nieoczyszczonego powietrza procesowego do atmosfery, przez okres co najmniej siedmiu dni.

Odpady wytwarzane w procesie biologicznego przetwarzania odpadów są kierowane, zgodnie
z hierarchią postępowania z odpadami, do odzysku albo do unieszkodliwiania. Odpady wytwarzane w procesach biologicznego przetwarzania odpadów, w procesach tlenowym
i beztlenowym, zwane stabilizatem, spełniające wymagania określone w §6 ust. 1 rozporządzenia klasyfikuje się jako odpady o kodzie 19 05 99.

Odpady wytwarzane w procesie biologicznego suszenia odpadów klasyfikuje się jako odpady
o kodzie 19 05 01 i poddaje dalszej obróbce mechanicznej, w wyniku której wytwarza się odpady klasyfikowane zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z 27 września 2001 r. w sprawie katalogu odpadów w zależności od ich właściwości jako odpady o kodach: 19 12 01,19 12 02, 19 12 03, 19 12 04, 19 12 05, 19 12 06*, 19 12 07, 19 12 08, 19 12 10, 19 12 11*, 19 12 12. Dopuszcza się wytwarzanie z odpadów o kodzie 19 05 01 poddanych mechanicznemu przetworzeniu odpadów o kodach z podgrupy: 15 01, 16 02, 16 06, 20 01.

Odzysk, ale po spełnieniu warunków

Odpady, o których mowa w ust. 1, spełniające wymagania określone w §6 ust. 1,
są unieszkodliwiane poprzez deponowanie ich na składowiskach odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne, z zastrzeżeniem, że odpady, o których mowa w ust. §6 ust. 1, spełniające wymagania określone w §6 ust. 1, po przesianiu na sicie o prześwicie oczek o wielkości do 20 mm mogą być stosowane do odzysku jako odpady o kodzie 19 05 03.

W przypadku procesów tlenowych i beztlenowych proces biologicznego przetwarzania zmieszanych odpadów komunalnych powinien być prowadzony w taki sposób, aby uzyskany stabilizat spełniał następujące wymagania: straty prażenia stabilizatu są mniejsze niż 35% suchej masy, a zawartość węgla organicznego jest mniejsza niż 20% suchej masy lub ubytek masy organicznej w stabilizacie w stosunku do masy organicznej w odpadach mierzony stratą prażenia lub zawartością węgla organicznego jest większy niż 40%, lub wartość AT4 jest mniejsza niż 10 mg O2/g suchej masy. Wystarczy spełnienie jednego z tych warunków, aby uznać, że proces przeprowadzony został prawidłowo, a produkt posiada wymagane prawem właściwości. Określone wymogi uważa się za spełnione, jeżeli są potwierdzone badaniami laboratoryjnymi, wykonanymi przez laboratorium akredytowane lub posiadające certyfikat wdrożonego systemu jakości w zakresie badania parametrów wskazanych w rozporządzeniu. Rozporządzenie określa częstotliwość pobierania próbek do tych badań. Proces biologicznego suszenia zmieszanych odpadów komunalnych powinien być prowadzony w taki sposób, aby uzyskany odpad o kodzie 19 12 10 spełniał wymagania określone przez odbiorcę paliwa. Ustawodawca nie określa tych parametrów, pozostawiając tę kwestię uregulowaniom pomiędzy stronami.

Instalację istniejącą lub taką, dla której przed dniem wejścia w życie rozporządzenia wydano decyzję o środowiskowych uwarunkowaniach bądź decyzję o warunkach zabudowy
i zagospodarowania terenu albo której budowa lub eksploatacja rozpoczęła się przed dniem wejścia w życie niniejszego rozporządzenia, należy dostosować do wymagań określonych w rozporządzeniu w terminie nie dłuższym niż 36 miesięcy od chwili wejścia w życie rozporządzenia. Wynika z tego, że możliwe jest budowanie instalacji niespełniających wymagań i przyjmowanie założenia, że zostaną one zmodernizowane do 8 października 2015 r. Powstaje zatem pole do szerokiej interpretacji i uznawania za instalacje MBP obiektów o budzącej wątpliwości zaimplementowanej technologii, zwłaszcza w zakresie części biologicznego przetwarzania. O ile parametry produktów są jednoznaczne, do wyjaśnienia pozostają kwestie związane z dopuszczalnością stosowania poszczególnych systemów biostabilizacji w aspekcie spełnienia zapisów rozporządzenia.

Niejasny status RIPOK-ów

Innym tematem budzącym wiele kontrowersji jest kwestia przepustowości instalacji, umożliwiającej uzyskanie statusu RIPOK-u. Zapis ustawowy mówi o tym, że regionalną instalacją do przetwarzania odpadów komunalnych jest zakład zagospodarowania odpadów o mocy przerobowej wystarczającej do przyjmowania i przetwarzania odpadów z obszaru zamieszkałego przez co najmniej 120 tys. ludności, spełniający wymagania BAT. W tym świetle wymagana wydajność instalacji zależy od struktury zamieszkania w ramach regionu oraz od rodzajów odpadów kierowanych do danej instalacji.

W regionie o typowej strukturze wiejskiej i wskaźniku wytwarzania 180 kg/mieszkańca/rok wydajność instalacji winna wynosić 21 600 Mg/rok. Biorąc pod uwagę selektywne zbieranie surowców wtórnych, odpadów zielonych i ewentualnie popiołu, wskaźnik ten może ulec obniżeniu o 20-30% i wynosić ok. 16 tys. Mg/rok.

W przypadku terenów o zabudowie miejskiej sytuacja wygląda inaczej. Wskaźnik wytwarzania 350 kg/mieszkańca/rok implikuje wydajność na poziomie 42 tys. Mg/rok. Uwzględniając selektywne zbieranie odpadów, które mogą nie trafić do tej instalacji, wydajność na poziomie 20-30% obniża się do 31 500 Mg/rok. Zakres wydajności instalacji mogących teoretycznie uzyskać status RIPOK-u może więc zmieniać się niemal o 100%.

Równie złożonym problemem jest szacowanie wskaźnika wydajności dla części biologicznej instalacji w systemie MBP. Zależenie od morfologii strumienia odpadów wytwarzanych oraz systemu selektywnej zbiórki na wejściu do instalacji może pojawić się inny strumień odpadów. Przyjmuje się, że wskaźnik ten winien wynosić ok. 50% strumienia wejściowego. Czy jest to założenie słuszne? Wszystko zależy od wielu czynników wpływających na strumień wejściowy, a także od technologii zastosowanej w części mechanicznej instalacji MBP, np. od skuteczności wydzielania frakcji 0-80 mm. Wskaźniki te mogą wahać się dość znacznie, nawet w ramach jednego województwa, gdzie wartości wytwarzania są do siebie zbliżone. Biorąc pod uwagę obszar całego kraju, rozbieżności będą zdecydowanie większe.

Tematem niezależnym od instalacji jest ukierunkowanie strumieni odpadów trafiających
do RIPOK-ów. W zależności od lokalnych uwarunkowań w konfiguracjach samorządowych odpady zbierane selektywnie mogą trafić do niej w 100% lub nie trafią tam wcale. Parametr ten jest niemożliwy do przewidzenia na obecnym etapie wdrażania reformy systemu gospodarki odpadami. Podobne problemy pojawiają się przy określaniu minimalnej wolnej pojemności kwatery składowiska.

Gdzie te odpady?

Oddzielnym tematem jest ukierunkowanie strumieni podlegających regionalizacji do odpowiednich RIPOK-ów. Z bieżących informacji wynika, że instalacje posiadające status RIPOK-ów często odnotowują znaczącą redukcję strumienia odpadów podlegających regionalizacji. Dotyczy to zarówno instalacji będących jedynymi w regionie, jak i tych współistniejących z innymi RIPOK-ami. Minęło pół roku od 1 lipca 2013 r., a pozytywne zmiany w ukierunkowywaniu strumieni odpadów są w wielu przypadkach mało widoczne lub wręcz niezauważalne. W takiej sytuacji szacowanie wydajności instalacji regionalnych wydaje się zadaniem co najmniej trudnym, o ile w ogóle możliwym do zrealizowania. Biorąc jednak pod uwagę to, że większość gmin, w tym także posiadających własne lub wspólne
z innymi gminami instalacje, ogłosiło przetargi na odbieranie i zagospodarowanie odpadów, tym samym świadomie pozbawiając się wpływu na ukierunkowanie strumienia ich odpadów, przyszłość części RIPOK-ów jawi się w mało różowych barwach. Taka wersja przetargu, łącząca odbieranie z zagospodarowaniem, miała być w założeniu ustawodawcy wyjątkiem, a stała się regułą. Dla wielu włodarzy gmin jest to w ich mniemaniu proste pozbycie się całości problemu i przerzucenie go na podmiot odbierający i zagospodarowujący odpady. Mało kto z nich martwi się o to, co dalej dzieje się z ?jego? śmieciami. Przy drastycznie niskich stawkach może to mieć opłakane dla środowiska, a więc i mieszkańców skutki.

Wieszczony monopol RIPOK-ów w zagospodarowaniu odpadów okazuje się mało groźny i w praktyce zakładane ustawowo ukierunkowanie pewnych strumieni do instalacji spełniających szczególne wymagania oraz podlegających specjalnemu nadzorowi jest dość trudne do egzekwowania. Próby monopolizacji rynku, którymi nas straszono, skutecznie ograniczają działania UOKiK-u, czego doświadczyła instalacja z woj. dolnośląskiego. To gminy, podejmując suwerenne decyzje, określają model gospodarki odpadami i ukierunkowanie odpadów. Poza tym decydują, ile z nich trafi do ich posiadanych instalacji. Celowość wydatkowania środków publicznych na budowę tych zakładów w wielu przypadkach nie jest dla decydentów kluczowym kryterium.