Myśląc o samorządzie terytorialnym, skłonni jesteśmy przypisywać mu historię długą, jak historia cywilizacji. Z pewną dozą słuszności można go wywodzić już od wspólnoty plemiennej, w której rada starszych zajmowała się problemem zaspokajania zbiorowych potrzeb mieszkańców swego terytorium. Przede wszystkim jednak wiąże się go z prawem brandenburskim i lokacją miast na jego zasadach.
Już od starożytności, samorząd terytorialny był niechcianym dzieckiem władzy centralnej. Im była ona silniejsza, tym samorząd był słabszy i podlegał rozporządzeniom dla tej władzy wygodnym. W ustawach, ograniczających kompetencje samorządu, zawsze daje się odnaleźć podobne argumenty, nieodmiennie wskazujące na jego opozycyjny, względem władzy centralnej, charakter (trwonienie środków finansowych, nie uiszczanie w porę podatków itd.) Argumentacje te znamy w Polsce w ujęciu zarówno klasycznym, jak i współczesnym.
Jednak historia nowoczesnego samorządu terytorialnego jest dzieckiem rewolucji francuskiej z 1789 r., która powołała do życia idee zawarte w pracach Encyklopedystów. Była to prosta realizacja hasła ówczesnego liberalnego mieszczaństwa: „wolna gmina fundamentem wolnego państwa”, które było wymierzone przeciwko scentralizowanemu i zhierarchizowanemu systemowi państwa monarchii absolutnej. Konstytuanta przyznała w owym roku francuskim gminom dość szeroki zakres kompetencji publicznych. Używając dzisiejszej terminologii, zostały one podzielone na zadania własne i zlecone, w drodze delegacji ustawowej przez państwo.
W zakresie zadań własnych, gmina posiadała osobowość prawną i obok władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej – była uznawana za czwartą władzę. W zakresie zaś zadań zleconych, nie posiadała osobowości prawnej i stanowiła część administracji państwa, wykonując te zadania jako jednostka podległa organom administracji państwa.
Do zadań własnych zaliczano ustawowo zarząd dobrami i dochodami gminy, ustalanie i opłatę lokalnych wydatków, pokrywanych z dochodów gminy, kierowanie i wykonywanie robót publicznych oraz zarząd nad zakładami komunalnymi, troskę o czystość, zdrowie, a także bezpieczeństwo i spokój na publicznych ulicach, placach i w budynkach.
Zadania zlecone obejmowały ściąganie podatków publicznych od obywateli gminy oraz przekazywanie ich do kas okręgów i departamentów, a także zarząd budynkami publicznymi, służącymi do ogólnego użytku.
Zasady te zostały powtórzone w pierwszej konstytucji republiki francuskiej z 1791 r. Stworzyły prawne i modelowe podstawy współczesnego samorządu terytorialnego, określając jego istotę jako udział społeczeństwa w administracji lokalnej, samodzielne wykonywanie zarządu przez samych zainteresowanych, czyli społeczność lokalną. Ustalały, że istotą samorządności jest jego prawna niezawisłość od organów państwa, a zwłaszcza od jego administracji. Rozwiązania te stanowią podstawę reform samorządowych i prawa w całej Europie, z wyjątkiem Anglii. Jest to model oparty na trzech, aktualnych do dzisiaj, fundamentalnych zasadach: wyboru rad przez wszystkich uprawnionych obywateli społeczności lokalnej, rozdziału organów uchwałodawczych od wykonawczych oraz niepodległości organów samorządu wobec innych organów państwa, a zwłaszcza administracji rządowej.
Zasady te przetrwały we Francji krótko. Dojście w 1799 r. do władzy Napoleona, a następnie przyjęcie przez niego w 1804 r. korony cesarskiej położyły kres „buntowi” przeciwko „jedynie słusznej” idei centralizacji państwa. Idei, z którą Francja, i nie tylko, boryka się do dzisiaj.



Wojciech Sz. Kaczmarek