Gospodarka odpadami niedomaga czyli odpady pod lupą ISP [Raport do pobrania]

Najnowszy raport Instytutu Spraw Publicznych pt. „Wyzwania gospodarki odpadami komunalnymi w gminach” analizuje stan gospodarki odpadami komunalnymi w Polsce, w oparciu doświadczenia zdobyte w trakcie dwuletniego projektu współpracy z samorządami oraz na podstawie ostatnich dostępnych informacji z Bazy Danych o Odpadach.

Kontrowersyjny obszar

– Gospodarka odpadami w Polsce to przedmiot licznych kontrowersji. Chcieliśmy przyjrzeć się bliżej temu, jak w Polsce radzimy sobie z zagospodarowaniem odpadów komunalnych, z jakimi problemami mierzą się gminy i jaka jest rola mieszkańców w tym procesie – mówi Aleksandra Kobylińska z Instytutu Spraw Publicznych, koordynatorka projektu.

Niewykorzystany potencjał

Z raportu wyłania się niejednolity obraz. Przeciętnie w Polsce poprawnie segreguje się 44% odpadów, ale mieszkańcy niektórych gmin wiejskich udowadniają, że można segregować ponad 70%. Badania zawartości worków z odpadami zmieszanymi pokazują, że znajduje się w nich ponad 85% surowców nadających się do recyklingu, co pokazuje niewykorzystany potencjał. Z kolei z wytworzonych w Polsce odpadów komunalnych recyklingowi udało się poddać tylko 28%.

Brak narzędzi prawnych i ekonomicznych

Paweł Głuszyński, główny ekspert projektu i współautor raportu, wskazuje, że na niską efektywność obecnego systemu składa się wiele przyczyn, z których najważniejsze to brak narzędzi prawnych i ekonomicznych promujących redukcję zużywanych materiałów oraz ponowne użycie produktów i opakowań. – Inwestycje koncentrują się głównie na końcowym etapie procesu – a więc zagospodarowaniu odpadów zmieszanych, zamiast na poprawie poziomu i jakości segregacji oraz rozbudowie instalacji do recyklingu odpadów komunalnych – podkreśla ekspert.

W kierunku GOZ

Pozytywnym impulsem do zmian w Polsce są regulacje Unii Europejskiej, które mają na celu zbliżanie systemów gospodarki odpadami państw członkowskich do realizacji celów gospodarki o obiegu zamkniętym (GOZ). GOZ to koncepcja, w której produkty, materiały i surowce powinny pozostawać w gospodarce tak długo, jak to możliwe, a wytwarzanie odpadów jest zminimalizowane. Przepisy unijne nakładają na państwa członkowskie wymogi dotyczące redukcji ilości odpadów oraz systematycznego zwiększenia ponownego użycia i recyklingu. Z ich osiągania rozliczane są gminy.

Efekt zabudowy wielorodzinnej

Raport pokazuje, że wdrażanie europejskich standardów dla wielu samorządów jest i będzie bardzo trudne. Ilustrują to m.in. dane z największych polskich miast, w których występuje duży problem z jakością zbieranych odpadów – poziom segregacji waha się tam pomiędzy 34 a 58%, a recyklingu od 18 do 44%. Jest to przede wszystkim konsekwencją „efektu zabudowy wielorodzinnej”. Tam, gdzie mieszkańcy korzystają ze wspólnych miejsc gromadzenia odpadów, mamy do czynienia z rozproszeniem odpowiedzialności prowadzącym do rozluźnienia dyscypliny.

Nie tylko segregacja

Jednak walka o bardziej zrównoważoną gospodarkę odpadami to nie tylko kwestia segregacji.

– W Polsce wiele mówi się o sortowaniu odpadów. Wyniki badań społecznych pokazują, że, przynajmniej na poziomie deklaracji, znakomita większość Polaków segreguje. Wciąż zbyt mało mówi się o tym, że najbardziej podstawową kwestią jest ograniczanie ilości produkowanych odpadów. W tym obszarze najbardziej potrzebna jest zmiana naszego myślenia i nawyków – podkreśla Aleksandra Kobylińska.

W duchu “less waste”

Raport pokazuje także jaskółki zmian. Coraz szerzej obecne są w Polsce społeczne inicjatywy w duchu ograniczania ilości odpadów (less waste) i upowszechniają się także w mniejszych miejscowościach. Targi staroci, jadłodzielnie, akcje wymiany odzieży czy punkty wymiany książek – to tyko niektóre z przykładów.

Jakich systemowych kroków potrzebujemy, aby poprawić jakość gospodarki odpadami? Na pewno potrzebna jest stabilność prawa. W ostatnich latach przepisy często się zmieniały lub nie były wprowadzane mimo zobowiązań unijnych, co utrudniało samorządom i branży długofalowe planowanie i inwestycje.

– Wśród zmian systemowych jedną z kluczowych jest nastawienie na wspieranie inwestycji umożliwiających odpowiednie zagospodarowanie bioodpadów – a więc kompostowni i biogazowni. W opinii Pawła Głuszyńskiego “ślepą uliczką jest natomiast wyścig do budowy spalarni. Liczymy, że nowy rząd na poważnie zajmie się gospodarką odpadami, tak abyśmy mogli ograniczyć marnowanie zasobów.”

O raporcie

Projekt w efekcie którego powstał raport “Wyzwania gospodarki odpadami komunalnymi w gminach” obejmował dwie główne ścieżki działań: monitoring gospodarki odpadami z udziałem zespołu wolontariuszy z całej Polski oraz współpracę z wybranymi samorządami gminnymi, aby pomóc im w ulepszeniu systemów gospodarowania odpadami komunalnymi.

Monitoring zrealizowany został łącznie w 12 miejscowościach. Wolontariuszki i wolontariusze Instytutu Spraw Publicznych przyglądali się, jak działa gospodarka odpadami w ich najbliższej okolicy. Instytut Spraw Publicznych podjął ponadto współpracę z czterema gminami, w których zespół projektu zrealizował szczegółowy monitoring i badania oraz podjął pracę bezpośrednio z zespołami z urzędów oraz innymi kluczowymi interesariuszami lokalnymi. W wybranych miejscowościach przeprowadzono wywiady, wizje lokalne i analizę dokumentów, a także warsztaty, badania i działania edukacyjne wśród mieszkańców.

W raporcie przedstawiono najważniejsze wnioski z monitoringu, badania i współpracy z gminami w kwestii gospodarowania odpadami. Znalazły się tu szersze refleksje na temat potrzebnych zmian systemowych, wynikające z wieloletniego doświadczenia ekspertów projektu w dziedzinie gospodarki odpadami.
Autorzy raportu odwołują się do koncepcji gospodarki obiegu zamkniętego – idei minimalizowania marnowania zasobów i materiałów, które powinny być w gospodarce wykorzystywane tak długo, jak to tylko możliwe. 

Projekt został sfinansowany przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię z Funduszy EOG w ramach Programu Aktywni Obywatele – Fundusz Regionalny

Raport dostępny jest pod linkiem:  Wyzwania gospodarki odpadami komunalnymi w gminach