Negatywne i pozytywne przykłady rewitalizacji

Mierzalne efekty przedsięwzięć rewitalizacyjnych w zakresie funkcjonalno-przestrzennym to jakość terenów publicznych i ich dostępność (powierzchnia zrewitalizowanych terenów zieleni, liczba powstałych lub zmodernizowanych przestrzeni do uprawiania sportu lub rekreacji, liczba zrewitalizowanych przestrzeni wspólnych o otwartym charakterze (np. place, nabrzeża, deptaki) zwykle wyposażonych w elementy małej architektury przeznaczonych do rekreacji, a także ponowne zagospodarowanie terenów obecnie niezagospodarowanych, ale wcześniej wykorzystywanych np. na cele przemysłowe lub kolejowe (brownfield).

Niniejszy artykuł jest drugą częścią cyklu artykułów „Rewitalizacja jako narzędzie ochrony dziedzictwa kulturowego”, którego autorami są dr hab. Krzysztof Kasprzak [profesor emeritus Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu] oraz prof. dr hab. Beata Raszka [Instytut Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu].

Z pierwszym z artykułów w ramach wspominanego cyklu publikacji można zapoznać się tutaj: Założenia rewitalizacji i jej podstawy prawne

W ramach cyklu opublikowane będą również artykuły:

• Zawłaszczanie przestrzeni – problemy gentryfikacji

• Kulturotwórcza rola rewitalizacji – przykłady historyczne

Powszechnie uważa się, że tereny poprzemysłowe mają potencjał do ponownego wykorzystania (np. jako tereny zieleni i rekreacyjne, centra handlowe, osiedla mieszkaniowe) i są bardziej opłacalne dla rozwoju gospodarczego niż inne działania związane z ponownym wykorzystywaniem terenów zdegradowanych. Często występujące w centrach miast mają potencjał do stymulowania lokalnego rynku po rewitalizacji. Łódź np. przyciągnie turystów przekształcając i nadając nową funkcję rozległym terenom pofabrycznym poprzez tworzenie Nowego Centrum Łodzi, gdzie znajdować ma się m.in. Centrum Nauki i Techniki, Narodowe Centrum Kultury Filmowej,  ukazujące historię i dorobek polskiej kinematografii oraz Centrum Komiksu i Narracji Interaktywnej. Przestrzeń dla kultury ma znaleźć się także w odnawianym secesyjnym budynku dawnej elektrowni na Księżym Młynie. Zgodnie z wytycznymi konserwatorskimi ma to być połączenie historycznych pozostałości z architekturą współczesną w oryginalnym układzie urbanistycznym. Zakłada się, że wpisywać się w niego będą także ważne funkcje społeczne.

Błędy rewitalizacji

Wykazano jednak, że często programy rewitalizacji zawierały błędy, a ich realizacja była opóźniona w stosunku do przyjętych założeń (Informacja o wynikach kontroli …, 2016, 2019). Nie były one także niekiedy powiązane z gminnymi dokumentami strategicznymi (np. strategią rozwoju gminy, strategią rozwiązywania problemów społecznych, gminnym programem opieki nad zabytkami, gminnym programem ochrony środowiska, wieloletnim programem gospodarowania zasobem mieszkaniowym gminy) i planistycznymi (studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego). Skutkowało to m.in. wyznaczeniem obszarów zdegradowanych i rewitalizacji w sposób uniemożliwiający weryfikację ich zasięgów przestrzennych. Poza tym nie wszystkie przyjęte kierunki zmian funkcjonalno-przestrzennych dotyczyły terenów wymagających rewitalizacji. Skomplikowane procedury opracowania programów rewitalizacyjnych przyczyniały się do niskiego stopnia wykorzystania dotacji na ich realizację. Ze względu na niezrozumienie istoty procesu rewitalizacji oraz brak doświadczenia samorządów i podmiotów wykonujących programy rewitalizacji uzyskane dotacje były niewłaściwie ewidencjonowane, niezgodnie z przepisami finansowymi (niewłaściwe działy, rozdziały i paragrafy klasyfikacji budżetowej), co stanowiło naruszenie ustawy o finansach publicznych (Ustawa …, 2009). Długie procedury powodowały, że diagnoza czynników i zjawisk krytycznych oparta była na nieaktualnych danych. Podobnie dane przyjęte do diagnozy na podstawie której wyznaczano obszar zdegradowany i obszar rewitalizacji po kilku latach trwania procedury stawały się niekiedy już nieaktualne. Działania w zarządzaniu programem podejmowane były w ograniczonym wymiarze w porównaniu do założeń, potencjalni interesariusze byli pomijani i nie angażowani w proces rewitalizacji. Jednak nie zawsze stwierdzenie naruszenia ustawy o rewitalizacji (Ustawa …, 2015) miało charakter istotnych naruszeń prawa, co obligowałoby np. wojewodę jako organ nadzoru do stwierdzenia nieważności podejmowanych uchwał.

Najwyższa Izba Kontroli zwraca uwagę, że niekiedy LPR (lokalne plany rewitalizacji) tylko w ograniczonym zakresie przyczyniły się do rozwiązania problemów zdegradowanych obszarów miast (Informacja o wynikach kontroli …, 2016). Programy te często traktowane były tylko jako formalność konieczna przy ubieganiu się o dofinansowanie miejskich inwestycji z funduszy europejskich. Później z wielu projektów, składających się na całość programu, realizowano tylko te, na które otrzymano wsparcie finansowe. Często nie były one ze sobą powiązane i głównie dotyczyły poprawy stanu technicznego budynków lub dróg. Konsultacje społeczne, jako forma udziału lokalnej społeczności w procesie rewitalizacji, sprowadzone zostały najczęściej do wypełnienia poprzez anonimowych respondentów ankiet, w których formułowane było szerokie spektrum oczekiwań, bez wskazania praktycznych możliwości ich realizacji. Nie są w taki sposób ani likwidowane kryzysowe zjawiska społeczne, ani nie uzyskuje się trwałej poprawy warunków życia mieszkańców. Wykonywane prace remontowe lub modernizacyjne reklamowane były często jako przeprowadzenie rewitalizacji.

Konieczne kompleksowe i skoordynowane podejście

Zarządzanie procesem rewitalizacji na zdegradowanych obszarach miast wymaga działań kompleksowych i skoordynowanych. Mimo że w latach 2014-2020 rewitalizacja została uznana za jedno z ważniejszych zadań lokalnej polityki rozwojowej, to jednak dotychczasowe doświadczenia wskazują na brak kompleksowości działań, zintegrowanego planowania i realizacji przedsięwzięć wpisywanych w proces rewitalizacji. Jednocześnie niski udział                           niskiej skuteczności prowadzonych działań wobec przeciwdziałania negatywnym lokalnym zjawiskom społecznym i gospodarczym. Chociaż niektóre instytucje zarządzające Regionalnymi Programami Operacyjnymi opracowały wytyczne oraz zasady dla przygotowania i wdrożenia przez gminy LPR, to jednak nie zapewniły one w pełni mechanizmów weryfikacji tych programów w zakresie zapewnienia zintegrowanych działań na wyznaczonych zdegradowanych obszarach miast. Jednym z wielu przykładów może być dokument Zarządu Województwa Wielkopolskiego o wsparciu rewitalizacji, stanowiący swoistego rodzaju kompendium różnych wskazań dla przyszłych beneficjentów środków przeznaczonych na tego rodzaju działania (Zasady programowania …, 2016).

Wdrażanie LPR w niektórych gminach w ograniczonym zakresie przyczyniło się do rozwiązania problemów zdegradowanych obszarów miast. Brak było efektów spójności przestrzennej prowadzonych projektów, niwelacji zjawisk kryzysowych, a także trwałej poprawy warunków życia mieszkańców na tych obszarach. Plany inwestycyjne zawarte w tych programach realizowane były jedynie w wąskim zakresie i sprowadzone najczęściej do pojedynczych projektów, wspartych środkami Unii Europejskiej. Przy opracowywaniu programów i projektów rewitalizacji nie stworzono także warunków do pełnej partycypacji społeczności lokalnej, co skutkowało brakiem wspólnego działania mieszkańców i władz lokalnych. Najczęściej projekty realizowane w ramach tych programów dotyczyły pojedynczych, oddalonych od siebie lokalizacji i przyczyniały się jedynie do uporządkowania przestrzeni w ich najbliższym otoczeniu. LPR nie stanowiły dla gmin podstawowego narzędzia zintegrowanego zarządzania procesem rewitalizacji na zdegradowanych obszarach miast. Gminy nie prowadziły w pełni monitoringu i ewaluacji tych programów, co utrudnia ocenę efektywności podejmowanych działań i stopnia realizacji określonych w nich celów (Informacja o wynikach kontroli …, 2016).

Lokalne Plany Rewitalizacji z dofinansowaniem UE

W latach 2004-2017 w ramach LPR wykonano wiele działań dofinansowanych ze środków Unii Europejskiej, które nie zawsze przyczyniły się do pełnej rewitalizacji, ale tylko do wykonanej w różnym zakresie modernizacji obszarów mających zostać poddanych rewitalizacji oraz rozwoju infrastruktury sportowej i rekreacyjnej. Działania w zakresie wdrażania LPR obejmowały zwykle dwie grupy zadań: rewitalizacja obszarów miejskich oraz rewitalizacja obszarów poprzemysłowych i powojskowych. Zasadniczym celem było ożywienie gospodarcze i społeczne, a także zwiększenie potencjału turystycznego i kulturalnego, w tym nadania obiektom i terenom zdegradowanym nowych funkcji społeczno-administracyjnych. Była to rewitalizacja: zdegradowanych obszarów miast (w tym dzielnic mieszkaniowych) oraz obiektów i terenów poprzemysłowych i powojskowych poprzez zmianę dotychczasowych funkcji na gospodarczą, społeczną, edukacyjną, zdrowotną, rekreacyjną lub turystyczną. Projekty rewitalizacyjne mogły obejmować zabytkowe centra miast, a wśród interdyscyplinarnych kryteriów wyboru projektu rewitalizacyjnego do realizacji uwzględniano także funkcjonowanie i estetykę przestrzeni publicznej.

Zrewitalizowane „rynki”

Istnieje jednak wiele niezwykle kontrowersyjnych rozwiązań, zwłaszcza związanych ze zmianami wyglądu (nazywanych przez miejscowe władze „rewitalizacjami”) rynków, placów i reprezentacyjnych ulic (m.in. Białystok, Ciechanów, Mielec, Nowy Targ, Pisz, Bartoszyce, Skierniewice, Włocławek, Lubaczów). W poprzednich latach dla odnowy rynków w wielu miejscowościach, realizowanej według jednolitego prymitywnego schematu, obowiązywało jedno przesłanie: „Wytnij drzewa, usuń rabaty, zniszcz trawę. Cały teren pokryj płytami i kostką brukową” (Żółciak, 2014). Było to wynikiem nie tylko błędów popełnianych przez samorządy, ale także wadliwie przygotowanych LPR. Wykazano bowiem, że: „Zazwyczaj wszystkie PLR-y w danym regionie były opracowane w tym samym stosunkowo krótkim czasie (kilka miesięcy, rok). Powodowało to, że nieliczne firmy specjalizujące się w przygotowaniu LPR-ów otrzymywały w krótkim czasie wiele zleceń (po kilka, a w skrajnych przypadkach nawet po kilkanaście). Chcąc zrealizować wszystkie zlecenia, a także dążąc do minimalizacji kosztów i maksymalizacji zysków, firmy te stosowały tzw. szablony, czyli przygotowywały wzorcowe matryce LPR-u, a następnie jedynie uzupełniały nazwy i specyficzne uwarunkowania dla danego miasta. W efekcie LPR-y były bardzo słabo >personalizowane<, podobne do siebie i w istocie bezwartościowe jako dokumenty strategiczne” (według ekspertyzy Instytutu Rozwoju Miast z 2013 r. przygotowanej na zlecenie obecnego Ministerstwa Infrastruktur i Rozwoju, cytowane za: Żółciak, 2014).

Przykład Wrocławia

Są jednak i inne rozwiązania. Elementem LPR we Wrocławiu na lata 2016-2018 był projekt „Utworzenie wielofunkcyjnych miejsc aktywności społeczności lokalnej na Przedmieściu Oławskim we Wrocławiu”, dofinansowanie w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Dolnośląskiego 2014-2020. Celami operacyjnymi rewitalizacji przedmieścia Oławskiego były: kompleksowa modernizacja, zagospodarowanie i podniesienie jakości przestrzeni, poprawa jakości środowiska przyrodniczego, modernizacja terenów nabrzeżnych Oławy, wzmocnienie funkcji mieszkaniowej, poprawa warunków dla rozwoju edukacji i kultury, poprawa infrastruktury socjalnej i oferty spędzania czasu wolnego, wspieranie aktywności i partycypacji społeczności lokalnych wraz z tworzeniem i wspieraniem sieci społecznych, wzmocnienie lokalnej gospodarki. Po renowacji mocno zdewastowanych kamienic będących pozostałością po zabudowie z XIX i XX wieku stanowiącej część reprezentacyjnego, przedwojennego osiedla mieszkaniowego we Wrocławiu uważanej za zabudowę unikalną w skali ogólnopolskiej, rozpocznie się proces wykorzystywania tej infrastruktury w celu organizacji działań społecznych, kulturalnych lub edukacyjnych. Służyć temu ma m.in. Centrum Aktywności Lokalnej, które – jak się zakłada – przyczynić się ma do budowania więzi sąsiedzkich i społecznych, zagospodarowania czasu wolnego dzieci i młodzieży oraz seniorów, a także oddziaływać nie tylko na Przedmieście Oławskie, ale również na sąsiednie osiedla (Stare Miasto, Księże). Dobrze przeprowadzona rewitalizacja rozchodzi się bowiem w otoczeniu tak jak kręgi na wodzie.

Bardzo interesującym rozwiązaniem jest przebudowa połączona z rewitalizacją Kępy Mieszczańskiej (Bürgerwerder) we Wrocławiu, którą wyróżnia wyjątkowa architektura dopasowana do sąsiadującej zabudowy oraz doskonała lokalizacja w obrębie Śródmiejskiego Węzła Wodnego Dolnego między dwoma ramionami Odry: Odrą Południową i Odrą Północną, za którymi położone są Nadodrze i Stare Miasto. To dobre połączenie zabudowy mieszkaniowej z handlowo-usługową oraz miejscami do rekreacji i spotkań, obejmujące także modernizację urządzeń technicznych, m.in. remont Mostów Pomorskich (Północny, Środkowy i Południowy) łączących północny i południowy brzeg Odry ze znajdującą się pomiędzy nimi Kępą Mieszczańską. Już obecnie miejsce to oceniane jest jako jeden z najbardziej luksusowych adresów we Wrocławiu, wyróżniające się nie tylko dobrą architekturą (m.in. budynki o loftowym charakterze z zachowaniem części dawnych elewacji i akcentami w stylu art déco), ale także poszanowaniem historii miejsca z uwzględnieniem ochrony zabytków (Ustawa …, 2003).

Miejska wielofunkcyjność i „Gargamel”

Powrót do miasta i dostosowanie obszarów śródmiejskich jako miejsca zamieszkania, a przestrzeni miejskiej do jej intensywnego wielofunkcyjnego wykorzystania (rozwoju kultury miejskiej) jest w sumie zjawiskiem korzystnym. To pożądana tendencja do intensyfikacji funkcji śródmiejskich w miastach, które doświadczyły odpływu mieszkańców na obrzeża, związana ze wzrostem atrakcyjności i jakości przestrzennej śródmieść, komunikacji publicznej, bliskości miejsc pracy i edukacji, możliwością udziału w wydarzeniach społecznych i kulturowych. Przestrzeń publiczna nie może jednak służyć tylko wybranej grupie osób, realizującej w niej kosztem społeczeństwa swoje wymyślone, często partykularne cele lub frustracje (Raszka, Kalbarczyk, Kasprzak i in., 2016, s. 99). Dobrym przykładem jest bardzo kontrowersyjna sprawa bezsensownej odbudowy na Górze Przemysła w Poznaniu średniowiecznego zamku księcia wielkopolskiego i króla Polski Przemysła II (Lewandowski, 2011a, s. 15; Zamek Królewski …, 2017), stanowiącego obecnie ogromną dysharmonię w kulturowym krajobrazie centrum miasta. Traktowanie przez ówczesnego prezydenta miasta Poznania i komitetu budowy monumentalnego pomnika kiczu (proj. arch. Witold Milewski, Pracownia Autorska ARCUS s.c.), jakim jest ta budowla powszechnie zwana „gargamelem”, jako patriotycznego i narodowego symbolu mającego rzekomo przypominać o piastowskiej stolicy Królestwa Polskiego, to nie jest tylko nieporozumienie. To brak – jak słusznie napisano – elementarnej wiedzy i świadomości estetycznej, przykład kulturalnej indolencji i odwrócenia się od rzeczywistego życia miasta (Wasilewski, 2011, s. 28-29). Ta zrealizowana niestety inwestycja tylko pogłębia błędy w przywróceniu miastu jego centrum, pozbawianego od lat przez aktualne władze miasta konsekwentnie i formy i treści. Kiczowaty neo-styl pseudoartystycznej architektury „gargamela” (Marciniak, 201), s. 49] doprowadził do niepowtarzalnej groteski (Lewandowski, 2011b, s. 61). Uwypukla ją sąsiedztwo znajdujących się w tej samej przestrzeni budowli pochodzących z XVI-XIX wieku (m.in. ratusz, kościół św. Antoniego Padewskiego i klasztor franciszkanów konwentualnych, biblioteka Raczyńskich, Bazar, budynki muzeum narodowego i archiwum państwowego). Patrząc na tego typu formę w krajobrazie kulturowym, na który składają się lata historii miasta i jego mieszkańców, nie ma mowy o żadnej dumie Poznaniaków, czy narodowym symbolu. Natomiast jest wstyd i całkowita porażka historyków sztuki, architektów krajobrazu, urbanistów i konserwatorów zabytków. Jarmarczny twór jest szkodliwy społecznie, ponieważ pokazując obiekt jaki nigdy nie istniał, sugeruje jego prawdziwość historyczną (Lewandowski, 2011b, s. 65). Nie uczy, ale fałszuje, poprzez celową manipulację. Ta szkodliwość społeczna jest tym bardziej istotna, że obiekt ten cieszy się dużym zainteresowaniem masowego turysty, którego wrażliwość estetyczną kształtuje kicz [Raszka i in., 2016, s. 99). Swoisty fenomen społecznego odbioru poznańskiego „gargamela” opisuje Skoczylas (2014), który przedstawiając pamięć społeczną Poznania oraz sposób interpretacji historii miasta przez jego współczesnych mieszkańców, ukazuje społeczne zróżnicowanie interpretacji przeszłości. Zwraca uwagę, że „zamek” jest rozumiany rozmaicie przez różne grupy zawodowe –  urzędników, urbanistów, historyków sztuki i przeciętnego odbiorcę. Podkreśla, że przestrzeń miejska centrów naszych miast staje się w coraz większym stopniu produktem turystycznym, którego stałym elementem są odrestaurowane budynki, pomniki i elementy małej architektury w „stylu retro”. Tworzony jest nowy kontekst dla procesu społecznego konstruowania przeszłości, który w przypadku wielkiego miasta staje się areną sporów politycznych i ideologicznych oraz ważną częścią i instrumentem polityki historycznej rozwijanej przez władzę. Uważa on, że nowo powstające budynki przypominające swoją formą czasy przeszłe winny być traktowane jako nowe nośniki pamięci historycznej. W przypadku poznańskiego „zamku”  trudno jednak w pełni tę tezę obronić, ponieważ powstała konstrukcja nie opiera się ani na źródłach opisowych, ani ikonograficznych i jest wyłącznie tworem autorskiej wyobraźni. „Zamek” nic nie przypomina, bowiem nie wiadomo w ogóle jak ta budowla wyglądała. Zrealizowany został w warunkach niezakończonych archeologicznych badań pozostałości dawnego średniowiecznego zamku, które w wyniku budowy zostały bezpowrotnie zniszczone. Jednak część środowiska architektów poznańskich traktuje architektoniczny projekt „zamku” – nagrodzony w ogólnopolskim społecznym konkursie ogłoszonym przez Komitet Odbudowy Zamku Królewskiego – jak i jego realizację jako znaczny sukces (Milewski, 2013, s. 322-323). Budowa tego obiektu ma stanowić przykład powrotu do korzeni pokolenia Silent generation i zamykać okres powojennej odbudowy Poznania (Kodym-Kozaczko, 2013, s. 18). Po ogłoszeniu wyników konkursu w 2007 roku media pisały: „Wybrano najgorszy projekt z możliwych – wtórny i przeskalowany. Wieża jak w zamku wilhelmowskim, arkady jak w ratuszu, a szczyty jak >wodociągi< na Garbarach” (Beata Raszka w liście do redakcji „Gazety Wyborczej” Poznań, 21.07.2007 r., cytowane za: Springer, 2017, s. 222).

Inne przykłady

Powstają oczywiście kolejne budowle udające zabytki i mające z dawną architekturą niewiele wspólnego. W ostatnich kilku latach wiele emocji budzi budowa w Stobnicy na obrzeżach Puszczy Noteckiej tzw. „zamku” (proj. arch. Waldemar Szeszuła);’jest to jak mówi jego projektant „nie zamek, a prawdziwe historyczne miasteczko” ze świata „zaczarowanej architektury historycznej”, spełniające wrażenie, „że stoi w tym miejscu od zawsze” (Ratajczak, 2018). Mimo, że nie jest ukończona, ale już od dawna jest przedmiotem zainteresowania zarówno turystów, a ze względu na swoją lokalizację na obszarze chronionym także wielu przyrodników i – jak się okazało – także prokuratury.

Oglądanie odtworzonych od podstaw dawnych budowli udających obiekty zabytkowe jest oczywiście mistyfikacją. Nie stanowi ona jednak żadnego problemu dla turysty rekreacyjnego, który akceptuje rzeczy nieprawdziwe i wszelkiego rodzaju inscenizacje. Problem autentyczności jak pisze Wieczorkiewicz (2012, s. 87) dla niego nie istnieje. Tym bardziej, że rekonstrukcja lub coś co ma ją rzekomo przypominać jest dla tego turysty bardziej atrakcyjna niż oryginał. W końcu kto by się tak naprawdę przejmował tym, czy postawiony „zamek” wyglądał tak czy inaczej. Jak postawili to znaczy, że tak było. Autentyczność jest natomiast podstawą oglądania dla turysty egzystencjalnego. I jego nie da się tak łatwo oszukać.

Podobne dylematy związane z autentycznością zabudowy przestrzeni można mieć w przypadku nowego Starego Miasta w Szczecinie. Różne były bowiem i nadal są podejścia do formowania na nowo przestrzeni w mieście, które zostało radykalnie zmienione w wyniku zniszczeń wojennych i powojennych rozbiórek, a także późniejszych zmian wynikających z różnych prób wprowadzenia nowej zabudowy w nadodrzańskiej części Starego Miasta (Knop, 2007). Najważniejszą częścią Szczecina były zawsze oba brzegi Odry poniżej mostu Długiego ze szczególnym uwzględnieniem lewobrzeżnej strony zachodniej, gdzie było pierwsze nabrzeże miasta (Bollwerk).Od lat właśnie ta przestrzeń potrafi bardzo mocno skupiać mieszkańców poprzez różne imprezy (np. z okazji Dni Morza). Szczególne miejsce wśród nich zajmują zloty żaglowców odbywające się z okazji regat The Tall Ships Races.

Przykładem braku zrozumienia na czym ma polegać rewitalizacja jest jej program dotyczący Śródki w Poznaniu, który mimo wielu istotnych pomysłów i rozwiązań sugerowanych przez miejscowych aktywistów stał się głównie programem remontów i modernizacji budynków, marginalnie traktującym lub pomijającym aspekty ekonomiczne i kulturalne. Powstało miejsce z nowymi obiektami gastronomicznymi z dodatkiem funkcji mieszkaniowej, hotelowej i edukacyjnej (Brama Poznania ICHOT propagująca historię i dziedzictwo Ostrowa Tumskiego, m.in. poprzez różne imprezy integracyjne i kulturalne), cieszące się stosunkowo dużym zainteresowaniem turystów. Rewitalizacji nie zastąpi jednak jednostkowe rozwiązanie estetyzacji przestrzeni i najpiękniejszy nawet mural. W podobny sposób planowana jest rewitalizacja Ostrowa Tumskiego mająca na celu ożywienie urbanistyczne i gospodarcze, otwarcie miasta na rzekę, odrestaurowanie zabytków i przywrócenie historycznego charakteru tego miejsca oraz rekreację w dolinie rzeki. Także na Łazarzu, będącym interesującym  zabytkowym zespołem urbanistyczno-architektonicznym z przełomu XIX i XX wieku, prowadzona jest głównie modernizacja części infrastruktury, a nie rozwiązywanie problemów społecznych i ekonomicznych mieszkańców. Pełna rewitalizacja Łazarza w powiązaniu z zagospodarowaniem terenów pokolejowych z dawnymi torowiskami odstawczymi i ładunkowymi w sąsiedztwie dworca PKP Poznań Główny (tzw. Wolne Tory) to przy obecnym podejściu jest pracą na pokolenia. Tylko te trzy przykłady pokazują, że rewitalizacja w ustawowym znaczeniu nie jest ważnym elementem strategii i planów rozwojowych miasta.

Dla rewitalizacji bardzo ważne mogą być działania oparte na tymczasowym wykorzystaniu przestrzeni, co pokazuje Gołębiewski (2016) na przykładzie Międzyodrza w Szczecinie, obszarze położonym w Dolinie Dolnej Odry pomiędzy Odrą Zachodnią i Odrą Wschodnią (Regalicą) na odcinku na północ od wsi Widuchowa do kanału Iński Nurt wraz z wyspami położonymi pomiędzy Odrą a jeziorem Dąbie. Na znajdującej się na tym obszarze Łasztowni (Lastadie), wyspie rzecznej obramowanej przez Parnicę, Kanał Zielony, Odrę Zachodnią, Duńczycę i Kanał Wrocławski, nastąpiła artystyczna eksploatacja terenu poprzemysłowego, niedostępnego dotychczas dla ogółu mieszkańców i turystów. Artystycznym tworzywem, niezwykle atrakcyjnym dla turystyki kulturowej, stała się cała wyspa i ocalałe fragmenty jej dawnej zabudowy. Od ostatnich kilkunastu lat jest to miejsce organizacji różnych wydarzeń kulturalnych, m.in. festiwali muzycznych i teatralnych, różnego typu spektakli, wystaw zbiorowych, przestrzennych instalacji artystycznych, kolonii artystycznych, miejsc interwencji „site specific”, wydarzeń kulturalnych i imprez o charakterze masowym. Działa Centrum Kultury Euroregionu Stara Rzeźnia, a projekt „W poszukiwaniu tożsamości miejsca stał się częścią procesu przywracania Łasztowni w świadomości mieszkańców Szczecina i turystów. Wprowadzane są także tymczasowe interwencje przestrzenne nie mające związku z działaniami artystycznymi, ale mające znaczenie dla nadania nieużytkowanym przestrzeniom nowych funkcji społecznych (plaża miejska, ogród społeczny, tymczasowe miejsca spotkań) (Gołębiewski, 2016, s. 151-166). W takiej sytuacji bardzo słuszne i ważne jest stwierdzenie Gołębiewskiego (2016, s. 151), że nie można obecnie pisać o procesie rewitalizacji Międzyodrza, nie zwracając szczególnej uwagi na rolę jaką odegrało, i nadal odgrywa w tymczasowym użytkowaniu przestrzeni na cele artystyczne. Wszystkie działania artystyczne odegrały istotną rolę edukacyjną i promocyjną. Wniosły także ważny wkład w dyskusję o przyszłości obszaru, były ważnym społecznym głosem w definiowaniu charakteru procesu rewitalizacji. Poprzez projekty artystyczne poszukiwano optymalnych rozwiązań zarówno dla teraźniejszości, jak i przyszłości Łasztowni. Jak pisze Gołębiewski (2016, s. 168): „Najbardziej widocznym efektem jest jednak stworzenie przestrzeni dla twórców, dla artystycznej wypowiedzi w przestrzeni publicznej, w której każdy może nawiązać kontakt ze sztuką w różnych postaciach. Przez ten fakt zbudowano również społeczność odbiorców i nowych użytkowników przestrzeni, co jest szczególnie istotne w przypadku terenów postindustrialnych pozbawionych rdzennych mieszkańców”.

Bibliografia

Ciesiółka P. (2017), Rewitalizacja w polityce rozwoju kraju, „Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna”, Poznań, nr 39, s. 9-28.

Ciesiółka P. (2019), Systemy monitorowania rewitalizacji w gminach województwa wielkopolskiego, „Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna”, Poznań, nr 48, s. 23-39.

Corbin A. (1998), We władzy wstrętu. Społeczna historia poznania przez węch. Od odrazy do snu ekologicznego, Oficyna Wydawnicza VOLUMEN, Warszawa.

Drozda Ł. (2017, Uszlachetniając przestrzeń. Jak działa gentryfikacja i jak się ją mierzy, Instytut Wydawniczy Książka i Prasa, Warszawa.

Gutowska-Adamczyk M., Orzeszyna M. (2012), Paryż. Miasto sztuki i miłości w czasach Belle Èpoque, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Jadach-Sepioło A. (red.) (2018), Gminy – program rewitalizacji. Praktyczny poradnik dla mieszkańców i władz lokalnych, Krajowy Instytut Polityki Przestrzennej i Mieszkalnictwa, Warszawa.

Kasprzak K., Raszka B. (2017), Remediacja, restytucja, retardacja i zrównoważony rozwój – analiza krytyczna. Esej, [w]: G. Malina (red.), Remediacja, rekultywacja i rewitalizacja, Wydawnictwo Polskiego Zrzeszenia Inżynierów i Techników Sanitarnych Oddział Wielkopolski, Poznań, s. 39-66.

Knap P. (2007), „Sylweta zapowiadała się tak korzystnie…”. Kontrowersje wokół odbudowy szczecińskiego Starego Miasta (1945-1970), „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”, Warszawa,. Utracone dobra kultury, nr 3 (74), s. 74-81.

Kodym-Kozaczko G. (2013), Wstęp, [w]: H. Marcinkowski, W. Milewski, E. Pawłowicz, R. Pawuła-Piwowarczyk, Z. Skupniewicz, L. Wejchert 2013, Projekt – Miasto. Wspomnienia poznańskich architektów 1945-2005, Wydawnictwo Miejskie Posnania, Poznań, s. 12-18.

Kołsut B. (2017), Główne problemy i wyzwania rewitalizacji miast w Polsce, „Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna”, Poznań, nr 39, s. 29-46.

Lewandowski P. (2011a), Budowy, odbudowy, sentymenty, resentymenty, „Czas Kultury”, Poznań, nr 6 (165), s. 14-21.

Lewandowski P. (2011b), Z dziejów pewnej odbudowy, „Czas Kultury”, Poznań, nr 6 (165), s. 60-66.

Leszczyński M., Kadłubowski J. (2016), Ustawa o rewitalizacji. Praktyczny komentarz, Ministerstwo Infrastruktury i Budownictwa, Departament Polityki Przestrzennej, Warszawa.

Lisowska A., Ochmański A. (2016), Rewitalizacja a rozwój społeczno-gospodarczy miast (wybrane przykłady), „ Studia Miejskie”, Opole, nr 23, s. 117-140.

Marciniak P. (2011), Architektura szczęścia, czyli krótka historia polskiego „gargamela”, „Czas Kultury”, Poznań, nr 6 (165), s. 44-51.

Masierek E., Szajerska A. (2020), Kreowanie przestrzeni sąsiedzkich w obszarach rewitalizacji na przykładzie Włocławka, „Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna”, Poznań, nr 49, s. 113-156.

Milewski W. (2013), Twarda ręka rynku 1990-2005. Zamek Królewski, [w]: H. Marcinkowski, W. Milewski, E. Pawłowicz, R. Pawuła-Piwowarczyk, Z. Skupniewicz, L. Wejchert 2013, Projekt – Miasto. Wspomnienia poznańskich architektów 1945-2005, Wydawnictwo Miejskie Posnania, Poznań, s. 322-323.

Moroń K., Szlachta A., Lutogniewska E., Kopańska A., Skrabut A., Skrzypiec A., Ćmiel A., Piotrowska A., Waliczak D. (2016), Proste kroki do rewitalizacji – przewodnik,  Centrum Doradztwa Energetycznego, Mikołów.

Naifeh S., Smith G.W. (2015), Van Gogh. Życie, Wydawnictwo Świat Książki, Warszawa.

Nieszczerzewska M. (2018), Ruiny, pozostałości, zgliszcza i miasto. Przypadek Kostrzyna nad Odrą, [w]: E. Kledzik, M. Michalski, M. Praczyk (red.), „Ziemie Odzyskane”. W poszukiwaniu nowych narracji, Publikacje Instytutu Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań, nr 177, s. 305-327.

Raszka B., Kasprzak K. (2015), Metodologiczne aspekty rewitalizacji i rekultywacji w kontekście planowania przestrzennego – Esej, [w]: G. Malina (red.), Remediacja, rekultywacja i rewitalizacja, Wydawnictwo Polskiego Zrzeszenia Inżynierów i Techników Sanitarnych Oddział Wielkopolski, Poznań, s. 83-99.

Raszka B., Kalbarczyk E., Kasprzak K., Kalbarczyk R. (2016), Ochrona i zarządzanie krajobrazem kulturowym, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego, Wrocław.

Skoczylas Ł. (2014), Pamięć społeczna miasta – jej liderzy i odbiorcy, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, seria: Współczesne Społeczeństwo Polski wobec Przeszłości,  Warszawa, t. 8.

Springer F. (2017),  Źle urodzone. Reportaże o architekturze prl-u, Wydawnictwo  Karakter, Kraków.

Springer F. (2020), 13 pięter, Wydawnictwo Karakter, Kraków.

Stiepanow B. (2013), Pamięć o utopii. Carycyno między przeciągającą się budową i force majeure, „Acta Universitatis Wratislaviensis”, Prace Kulturoznawcze, Wrocław, nr 15, s. 341-348.

Wasilewski M. (2011), Nasza zamkomania, „Czas Kultury”, Poznań, nr 6 (165), s. 22-29.

Wieczorkiewicz A. (2012), Apetyt turysty. O doświadczaniu świata w podróży, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków, seria: Horyzonty Nowoczesności, t. 66.

Zeszyt metodologiczny. Rewitalizacja w gminie, Główny Urząd Statystyczny, Wrocław, 2019.

Zientek S. (2021), Polki na Montparnassie, Wydawnictwo Agora, Warszawa.

Zola E. (1956), Zdobycz, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.

Zola E. (1998), Wszystko dla pań, Wydawnictwo Pruszyński i S-ka, Warszawa.

Żelichowski R. (2002), Lindleyowie. Dzieje inżynierskiego rodu, Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa.

Żelichowski R., Weszpiński P. E. (2016), 1912 – Wiliam Heerlein Lindley. Plan Warszawy. Plan niwelacyjny miasta Warszawy. Zdjęcie pod kierunkiem Głównego Inżyniera W.H. Lindleya. Ze Zbiorów Kartograficznych Muzeum Warszawy. Muzeum Warszawy, Warszawa.

Akty prawne

Uchwała Nr 239 Rady Ministrów z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie przyjęcia Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, M. P. z 2012 r. poz. 252.

Uchwała Nr 198 Rady Ministrów z dnia 20 października 2015 r. w sprawie przyjęcia Krajowej Polityki Miejskiej, M. P. poz. 1235.

Uchwała Nr 8 Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie przyjęcia Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020 (z perspektywą 2030 r.), M. P. poz. 260.

Uchwała Nr 102 Rady Ministrów z dnia 17 wrześnie 2019 r. w sprawie przyjęcia „Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego 2030”, M. P. poz. 1060.

Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, Dz. U. z 2022 r. poz. 559, tj. z późn. zm.

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Dz. U. z 2021 r. poz. 1973, tj. z późn. zm.

Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz. U. z 2021 r. poz. 741, tj. z późn. zm.

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz. U. z 2021 r. poz. 710, tj. z późn. zm.

Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, Dz. U. z 2022 r. poz. 1634, tj.

Ustawa z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji, Dz. U. z 2021 r. poz. 485, tj.

Ustawa z dnia 15 lipca 2020 r. o zmianie ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. poz. 1378.

Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 4 stycznia 2012 r. w sprawie uznania za pomnik historii „Warszawa – Zespół Stacji Filtrów Williama Lindleya”, Dz. U.  poz. 64

Netografia

Brzostowski T., Starczewska-Krzysztoszek M. (2021), Strategia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju po 5 latach – skala porażki w konkretnych liczbach. Analiza, https://strategie2050.pl/wp-content/uploads/2021/03/analiza-SOR-5-lat-6-konkretow.pdf (1.10.2022)

Gołębiewski J. I. (2016), Perspektywy rewitalizacji Międzyodrza w Szczecinie przy zastosowaniu tymczasowych interwencji przestrzennych, Praca doktorska opracowana na Wydziale Budownictwa i Architektury Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie w Katedrze Historii i Teorii Architektury (promotor: prof. dr hab. inż., arch., Zbigniew Paszkowski), Szczecin, 292 s. obserwatorium.miasta.pl/wp-content/uploads/2016/09/000220067.com._.pdf (1.10.2022)

Informacja o wynikach kontroli. Rewitalizacja zdegradowanych obszarów miast, Najwyższa Izba Kontroli, Warszawa, 2016 (KIN.410.006.002015; nr ewid. 153/2016/P/15/037/KIN). file:///E:/Downloads/kin_p_15_037_201602250936361456392996_01.pdf (1.10.2022)

Informacja o wynikach kontroli. Przygotowanie i realizacja programów rewitalizacji w województwie podkarpackim, Najwyższa Izba Kontroli, Warszawa, 2019 (LRZ.430.004.2013; nr ewid. 148/2019/P/18/097/LRZ) file:///E:/Downloads/pobierz,Informacja-148-2019-P-18-097-LRZ,typ,k.pdf (1.10.2022)

Ratajczak M. (2018), Zamek w Puszczy Noteckiej nie będzie hotelem, a „małym tajemniczym miasteczkiem”. Dotarliśmy do projektanta budowli, money.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/zamek-w-puszczy-noteckiej-architekt.188.0.2410940.html (1.10.2022)

Wytyczne w zakresie rewitalizacji w programach operacyjnych na lata 2014-2020, Minister Rozwoju, Warszawa 2016 [MR/H 2014-2020/20(2)08/2016]. https://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/media/23916/Wytyczne_dot_rewitalizacji_po_aktualizacji-zatwierdzone02082016clear.pdf (1.10.2022)

Zamek Królewski w Poznaniu – nowy zabytek czy nowotwór? https://odbudowarekonstrukcjapogania.wordpres.com/2017/03/26/zamek-krolewski-w-poznaniu-nowy-zabytek-czy-nowotwor (5.07.2021)

Zasady programowania i wsparcia rewitalizacji w ramach Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2014-2020 (WRPO 2014+), Samorząd Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2016. (Uchwała Zarządu Województwa Wielkopolskiego nr 2718/2016 z 6.10.2016).  https://wrpo.wielkopolskie.pl/system/file_resources/attachments/000/004/063/original/Zasady_programowania_i_wsparcia_rewitalizacji_w_ramach_WRPO_2014__.pdf?1475840252 (1.10.2022)

Żółciak T. (2014), Beton zalewa Polskę. Jak „upiększa” się rynki w miastach, Gazeta Prawna.pl (31.07.2014). https://serwisy.gazetaprawna/pl.samorzad/artykuly/813338.beton-zalewa-polske-jak-upieksza-się-rynki-w-miastach.html (1.10.2022)

Stan prawny aktualny na dzień: 1 października 2022 r.