Pieniądze na gospodarkę odpadami czekają, ale brakuje projektów

2 sierpnia Komisja Europejska odblokowała 1,3 mld euro na inwestycje w sektorze odpadowym. Czy udało się uruchomić już te pieniądze?

Przede wszystkim należy skonkretyzować, co wydarzyło się 2 sierpnia. Otóż uruchomienie finansowania przedsięwzięć ze środków UE w obecnej perspektywie budżetowej 2014-2020 zostało uzależnione od spełnienia przez Polskę określonych warunków wstępnych tzw. warunków ex ante. W przypadku przedsięwzięć związanych z gospodarką odpadami jednym z takich warunków było uchwalenie wszystkich 16 wojewódzkich planów gospodarki odpadami (wpgo) wraz z planami inwestycyjnymi stanowiącymi ich załączniki.

2 sierpnia KE potwierdziła, że warunki te Polska wypełniła. Jednocześnie zostały określone dodatkowe wymagania dla przedsięwzięć podlegających dofinansowaniu. Dotyczą one wdrożenia selektywnego zbierania odpadów z podziałem na 5 strumieni, wyłączenia z dofinansowania budowy nowych instalacji mechaniczno-biologicznego przetwarzania odpadów (MBP) i ich rozbudowy w zakresie zwiększenia wydajności dla przetwarzania odpadów zmieszanych oraz zachowania szczególnej przezorności w przypadku spalarni odpadów, tak, by stanowiły one dopełnienie systemu, którego podstawowym celem jest zapobieganie powstawaniu odpadów i recykling.

Brak spełnienia przez Polskę warunkowości ex ante nie stanowił przeszkody dla oceny wniosków o dofinansowanie i podpisywania umów.  W zawieranych umowach przewidywana była dodatkowa klauzula uzależniająca wypłatę środków od potwierdzenia spełnienia warunkowości ex ante. Nie dotyczyło to wyłącznie  dofinansowania punktów selektywnego zbierania odpadów komunalnych (PSZOK), gdzie Komisja Europejska już wcześniej dopuściła udzielanie i wypłatę dofinansowania.  Biorąc pod uwagę, że dotychczas podpisano wyłącznie umowy na dofinansowanie PSZOK stanowisko KE z 2 sierpnia nie spowodowało natychmiastowego uruchomienia środków „zablokowanych”. Żadne wypłaty z zawartych umów, a tylko takie mogą mieć miejsce, zablokowane po prostu nie były.

Brak gwarancji wypłat mógł jednak zniechęcać do składania wniosków. Na budowę PSZOK-ów się one pojawiły.

Oczywiście budowa PSZOK ma bardzo istotne znaczenie dla rozwoju systemów selektywnego zbierania odpadów stanowiących fundament właściwego gospodarowania odpadami. Kwotowo są to jednak przedsięwzięcia niewspółmiernie tańsze od budowy, rozbudowy, czy też modernizacji instalacji przetwarzania odpadów.

W tym przypadku istotnie potwierdzenie spełnienia przez Polskę warunkowości ex ante zwiększa pewność inwestorów w zakresie przyszłych wypłat przyznanego dofinansowania. Wydaje się jednak, że problemowi formalnego „zablokowania” środków przypisuje się nadmierną wagę. Pytanie stanowi ile jest przedsięwzięć przygotowanych do realizacji, dla których podjęcia jedyną przeszkodą był brak możliwości wypłat.

W planach inwestycyjnych zidentyfikowano potrzebę realizacji projektów w zakresie odpadów komunalnych na ogólną kwotę przekraczającą 17 mld zł. Ogólna kwota złożonych wniosków o dofinansowanie w czterech dotychczas przeprowadzonych naborach działania „odpadowego” Programu Operacyjnego Infrastruktura i  Środowisko, ocenionych pozytywnie w zakresie oceny formalnej i merytorycznej I stopnia, więc wykazujących minimum cech uprawdopodobniających ich realizację, przekracza 700 mln zł.

Można więc przypuszczać, że istnieje olbrzymi rozziew pomiędzy skalą potrzeb, a poziomem przygotowania samorządów i przedsiębiorców prowadzących gospodarkę odpadami. Dobrze będzie jeżeli usunięcie przeszkody uruchamiania wypłat wyzwoli w podmiotach odpowiedzialnych za gospodarowanie odpadami komunalnymi energię i determinację wystarczające dla efektywnego wykorzystania dotacyjnych środków.

Co będzie jeśli projekty się jednak nie pojawią?

Warto podkreślić, że poszczególne przedsięwzięcia inwestycyjne wskazane chociażby w planach inwestycyjnych wymagać będą realizacji bez względu na to, czy środki dotacyjne  są dostępne, czy też nie. Dynamicznie zmieniają się cele systemu gospodarowania odpadami komunalnymi.

Od aktualnego jeszcze przed niewielu laty zamierzenia, by w każdej gminie było względnie przyzwoite składowisko i trafiały na nie wszystkie wytwarzane odpady teraz gospodarka odpadami musi stawać się ważnym komponentem koncepcji gospodarki o obiegu zamkniętym.

Zmieniające się cele wymagają m.in. odpowiedniej infrastruktury technicznej. Ta wymaga inwestycji. Samorządy i przedsiębiorcy, którzy nie doprecyzują, nie przygotują projektów teraz, nie złożą spełniających wymagania wniosków o dofinansowanie i tak nie unikną realizacji przedsięwzięć niezbędnych dla wypełniania zadań w zakresie gospodarki odpadami w sposób określony prawem!

Środki UE mogą sprawić, że te powstaną szybciej, będą optymalne nie zaś minimalistyczne i wreszcie w mniejszym stopniu obciążą mieszkańców poprzez wnoszone przez nich opłaty za gospodarowanie odpadami komunalnymi.

Jakie inwestycje mają szansę na wsparcie unijne?

Spectrum przedsięwzięć zakreślone w POIiŚ i doprecyzowane w Szczegółowym Opisie Osi Priorytetowych POIiŚ jest bardzo szerokie. Można powiedzieć, że dofinansowaniu mogą podlegać wszelkie przedsięwzięcia inwestycyjne dotyczące odpadów komunalnych, które realizują hierarchię sposobów postępowania z odpadami i zostały uwzględnione w planach inwestycyjnych stanowiących załącznik do właściwego terytorialnie wojewódzkiego planu gospodarki odpadami.

Tak wiec priorytetowe znaczenie mają przedsięwzięcia wspomagające zapobieganie powstawaniu odpadów i przygotowanie do ponownego użycia oraz selektywne zbieranie odpadów, w dalszej kolejności instalacje realizujące procesy recyklingu jak np. kompostownie oraz instalacje przygotowania do recyklingu, w tym w szczególności rozsortowujące i doczyszczające frakcje selektywnie zebranych odpadów, czy wreszcie instalacje termicznego przekształcania odpadów pozwalające na wykorzystanie energetycznego potencjału odpadów, których wykorzystanie materiałowe jest niemożliwe lub ekonomicznie albo ekologicznie nieuzasadnione.

Wydaje się, że istotne miejsce wśród wspieranych przedsięwzięć powinna zajmować modernizacja instalacji mechaniczno – biologicznego przetwarzania odpadów. Mamy w Polsce sto kilkadziesiąt często nowoczesnych instalacji MBP dostosowanych do przetwarzania odpadów zmieszanych celem ograniczenia składowania odpadów ulegających biodegradacji. Ich rola w systemie powinna zostać zredefiniowana w kierunku przetwarzania rosnącego strumienia odpadów zbieranych selektywnie dla przygotowania zbywalnych surowców wtórnych oraz wytwarzania kompostu lub biogazu z frakcji organicznych. To wymaga środków.

Jakie są kryteria oceny projektów?

Na ostateczną ocenę wniosków o dofinansowanie składa się kilka kroków. Weryfikacja formalnej poprawności wniosku w zakresie tzw. warunków formalnych, ocena formalna projektu na podstawie kryteriów zero-jedynkowych, ocena merytoryczna I stopnia zgodnie z kryteriami punktowanymi pozwalającymi uszeregować złożone wnioski według uzyskanej punktacji i na koniec ocena merytoryczna II stopnia w której pogłębionej analizie poddana jest wykonalność technologiczna i finansowa projektu. Upraszczając, ocena dokonywana jest w trzech podstawowych aspektach: wniosek, wnioskodawca, projekt.

Kryteria oceny konkretyzują w różnych obszarach stopień możliwości realizacji przez oceniany projekt celu działania jakim jest zmniejszenie składowania odpadów, w pierwszej kolejności przez recykling. Nie miejsce tu na szczegółowe omawianie poszczególnych kryteriów oceny. Część jest wspólnych dla wszystkich działań programu, tzw. kryteria horyzontalne, część dedykowano wyłącznie dla danego działania. Przykładowo ocenie podlegają: zakres moc przerobowa instalacji, metody przetwarzania, efektywność, stopień zaspokojenia potrzeb w zakresie zbierania i przetwarzania odpadów,  wykonalność projektu, przygotowanie do realizacji, czy też zgodność z dokumentami strategicznymi.

Kiedy mogłyby rozpocząć się inwestycje współfinansowane ze środków europejskich?

Inwestycje już mogą być rozpoczęte! Okres kwalifikowalności kosztów w ramach programu operacyjnego infrastruktura i środowisko biegnie od 1 stycznia 2014. Warunkiem jest by nie zostały zakończone przed złożeniem wniosku o dofinansowanie. Jeszcze raz należy podkreślić, że problemem nie wydaje się być, że potencjalni inwestorzy czekali z rozpoczęciem realizacji projektów na „odblokowanie” środków unijnych lecz, że brak projektów przygotowanych do realizacji.

Czy planowane są jeszcze inne nabory związane z gospodarką odpadami?

Nabory wniosków o dofinansowanie przedsięwzięć „odpadowych” odbywają się w trybie konkursowym zgodnie z harmonogramem określonym przez Ministerstwem Rozwoju, które pełni funkcję Instytucji Zarządzającej. Zgodnie z nim najbliższy nabór planowany jest na październik br. i dotyczyć będzie 2. typu projektów obejmujących swoim zakresem elementy gospodarki odpadami zgodnej z hierarchią sposobów postępowania z nimi z wyłączeniem instalacji do termicznego przekształcania odpadów. Łączna kwota dofinansowania przewidywana do udzielenia w ramach naboru (alokacja) wynosi 300 mln zł. Istotną przesłanką dla rozważenia rozpisania kolejnych naborów może być liczba złożonych wniosków i łączne wnioskowane dofinansowanie stanowiące realny miernik aktualnego potencjału absorpcji środków przez branżę odpadową.

Jaką rolę w systemie dotacyjnym gospodarki odpadami pełnią regionalne programy operacyjne?

Regionalne programy operacyjne (RPO) i programy krajowe jak Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko są komplementarne. Specyfika przedsięwzięć powinna wskazywać, czy dla osiągnięcia zamierzonych celów efektywniejszym będzie pozostawienie decyzyjności i zadań organizacyjnych na poziomie regionalnym, czy też krajowym. Dla czytelnego wskazania, które przedsięwzięcia mogą zyskać dofinansowanie z którego programu określone zostały linie demarkacyjne tj. kryteria rozgraniczające wsparcie różnych typów projektów do konkretnych programów operacyjnych.

W przypadku przedsięwzięć, które dotyczą wyłącznie punktów selektywnego zbierania odpadów komunalnych projekty, obsługujące mniej niż 20 tys. mieszkańców, dla których koszty kwalifikowalne są jednocześnie mniejsze niż 2 mln zł finansowane są w ramach RPO, zaś pozostałe w ramach POIiŚ. W przypadku innych rodzajów projektów obejmujących również instalacje przetwarzania odpadów obowiązuje dotychczas tzw. „spalarniowa linia demarkacyjna”, zgodnie z którą w ramach POIiŚ dofinansowaniu podlegać będą projekty w regionach gospodarki odpadami komunalnymi, w których w celu zapewnienia kompleksowego systemu gospodarki odpadami komunalnymi uwzględniono komponent dotyczący termicznego przekształcania odpadów.

To nie dla wszystkich jest czytelne kryterium.

Interpretacja tej ostatniej przesłanki określającej zakres POIiŚ budziła wątpliwości i zostanie ona przy najbliższym naborze najprawdopodobniej doprecyzowana. Należy zaznaczyć, że przyjęta przez Radę Ministrów aktualizacja POIiŚ daje podstawę zdefiniowania również dla projektów dotyczących instalacji, linii demarkacyjnej odnoszącej się do ich wartości ale to znajdzie ewentualne zastosowanie w potencjalnych przyszłych naborach.

Rolę RPO w nie mniejszym stopniu niż odpowiedź na pytanie „na co?” określa parametr: „ile?”. I tak pierwotnie łączne środki przeznaczone na system gospodarowania odpadami we wszystkich RPO wynosiły ok. 1,8 mld zł i stanowiły ok. 1/3 wszystkich środków unijnych, które na ten obszar przewidziano w perspektywie finansowej 2014-2020.