NIK kontrolowała spółki miejskie. Izba zawiadomiła prokuraturę

Skontrolowane spółki rzetelnie monitorowały własną sytuację ekonomiczno-finansową, ale kontrola NIK wykazała, że te przynoszące najwyższe straty nie wprowadziły planów naprawczych lub realizacja tych planów była nieskuteczna. „NIK skierowała sześć zawiadomień o podejrzeniu przestępstwa do prokuratury i cztery do Prezesa Urzędu Zamówień Publicznych w związku z naruszeniem Prawa zamówień publicznych” – czytamy w komunikacie.

Kontrola została przeprowadzona w czterech Urzędach Miast w Lublinie, Białej Podlaskiej, Chełmie i Puławach oraz w ośmiu spółkach komunalnych:

• Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne (MPK) w Lublinie;
• Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji Bystrzyca (MOSiR) w Lublinie;
• Miejski Zakład Komunikacyjny (MZK) w Białej Podlaskiej;
• Bialskie Wodociągi i Kanalizacja (WOD-KAN) w Białej Podlaskiej;
• Miejskie Przedsiębiorstwo Robót Drogowych (MPRD) w Chełmie;
• Chełmski Park Wodny i Targowisko Miejskie (CPWiTM) w Chełmie;
• Nieruchomości Puławskie (PNP) w Puławach;
• Puławski Park Naukowo-Techniczny (PPNT) w Puławach.

Kontrolerzy NIK ustalili, że działalność pięciu z ośmiu z nich wykraczała poza zadania gmin w sferze użyteczności publicznej, nałożone przez ustawę o gospodarce komunalnej. Z tego tytułu spółki w latach 2016-2019 uzyskały przychody sięgające prawie 17,5 mln zł. NIK podaje przykłady przychodów z tytułu:

• przewozów okazjonalnych, usług holowania, serwisu ogumienia (MPK),
• usług gastronomicznych (MOSiR),
• usług konserwacji i naprawy pojazdów, sprzedaży paliw (MZK),
• wykonywania robót budowlanych poza obszarem gminy, sprzedaży materiałów budowlanych, betonu i asfaltu (MPRD),
• zarządzania nieruchomościami na zlecenie, usług nadzoru (zastępstwa inwestycyjnego) oraz robót budowlanych na rzecz innych podmiotów niż gmina lub jej jednostki organizacyjne (PNP).

Dodatkowo Miejska Korporacja MKK w Lublinie, która świadczyła m.in. usługi ochrony, usługi porządkowe, sprzedaży paliw. Zdaniem NIK, może to wywierać „negatywny wpływ na warunki konkurencji tego rodzaju usług na rynku lokalnym, co potwierdziły dane GUS o systematycznym spadku liczby podmiotów prowadzących tego rodzaju działalność w Lublinie”.

Spółka PPNT świadczyła usługi spoza zakresu zadań Miasta Puławy. „Były to pozaszkolne usługi edukacyjne na rzecz uczniów z powiatu puławskiego i prowadzenie działalności na rzecz rozwoju innowacyjnych przedsiębiorstw z obszaru całej Polski Wschodniej, niezwiązanych z Miastem Puławy. Z tego tytułu przychody spółki w latach 2018-2019 wyniosły ponad 1,3 mln zł.

NIK zauważył też przyczyny, które sprawiły, że spółki zdecydowały się na wykonywanie usług, które wykraczają poza dopuszczalne ramy prawa. Wymienia:

• umożliwienie utrzymania zatrudnienia pracowników na umowę o pracę w okresach o zmniejszonej skali usług i ograniczenie zatrudnienia na tzw. „umowy śmieciowe”,
• dążenie do lepszego wykorzystania majątku, potencjału kadrowego spółki,
• trudna sytuacja ekonomiczno-finansowa, niezlecanie robót przez gminę,
• możliwość pozyskiwania przez spółkę dodatkowych środków w celu realizacji zadań użyteczności publicznej,
• możliwość otrzymania od spółki komunalnej alternatywnej, wobec firm komercyjnych, oferty kompleksowej, profesjonalnej, a przy tym tańszej usługi.

Kontrolerzy stwierdzili, że te okoliczności nie uprawniają do prowadzenia przez gminy i ich spółki działalności gospodarczej wykraczającej poza sferę użyteczności publicznej. Ta bowiem powinna być prowadzona na zasadach gwarantujących zachowanie uczciwej i wolnej konkurencji oraz przestrzeganie zasad równego traktowania, przejrzystości i proporcjonalności.

Pomijanie Prawa zamówień publicznych

NIK zbadała w spółkach 101 umów. Przepisy ustawy Prawo zamówień publicznych (Pzp) zostały naruszone przy zawieraniu 12 umów, w tym 9 umów zostało zawartych z pominięciem przepisów tej ustawy.

Szczególnie rażące okazały się nieprawidłowości stwierdzone przy zawieraniu umów w MPRD w Chełmie. W latach 2016-2019 żadne zamówienie publiczne, którego wartość szacunkowa przekraczała równowartość 30 tys., nie zostało przez tę spółkę udzielone wykonawcy wybranemu zgodnie z przepisami ustawy o zamówieniach publicznych. „Łączna wartość skontrolowanych zamówień publicznych udzielonych w tym okresie przez spółkę z całkowitym pominięciem stosowania przepisów Pzp wynosiła ponad 7,7 mln zł netto” – informuje NIK. „Tym samym w toku kontroli okazało się, że ćwierć wieku po wprowadzeniu do polskiego systemu prawnego przepisów o zamówieniach publicznych, mogą istnieć spółki komunalne, które pomimo prawnego obowiązku, systemowo nie stosują przepisów obowiązujących przy udzielaniu zamówień” – komentują przedstawiciele Izby.

Nierentowne spółki

Działalność większości spółek z udziałem czterech miast objętych kontrolą była nierentowna. W przypadku 17 z 28 spółek skumulowany wynik finansowy za lata 2016-2019 był ujemny i wyniósł łącznie ponad 207,7 mln zł. Największy udział w tej kwocie miały spółki z udziałem Miasta Lublin i Miasta Chełm, odpowiednio ponad 168 mln i 28 mln. W przypadku Lublina najwyższe straty przyniósł w tym okresie Port Lotniczy Lublin (114 mln zł), działający z 50-53% udziałem miasta.

W latach 2016-2019 siedem na osiem spośród skontrolowanych spółek przynosiło straty (w większości przypadków we wszystkich latach tego okresu), a więc ich działalność nie spełniała zasady samofinansowania. Rentowna była jedynie spółka WOD-KAN w Białej Podlaskiej, choć jej zysk ulegał corocznie istotnemu spadkowi.

W przypadku dwóch spółek (MPRD na koniec 2019 r., PPNT na koniec 2018 r.) straty przewyższyły sumę kapitałów zapasowego i rezerwowych, co wypełniało przesłanki do zwołania zgromadzenia wspólników, którzy powinni podjąć uchwałę dotyczącą dalszego istnienia spółki.

Członkowie rad nadzorczych kontrolowanych spółek posiadali wymagane prawem kwalifikacje, ale w Urzędach Miasta w Lublinie i Chełmie nie zweryfikowano informacji złożonych przez trzech kandydatów na członków rad nadzorczych.

NIK stwierdził też nieprawidłowości związane z wypłacaniem wynagrodzeń członkom zarządów lub rad nadzorczych. Działo się tak w pięciu spółkach (MZK, WOD-KAN, MPRD, CPWiTM, PPNT). Wynagrodzenia zostały zawyżone o 242,5 tys. zł, zaniżone o 16,3 tys. zł.

Kontrola sprawowania nadzoru właścicielskiego nad spółkami komunalnymi w urzędach miasta wykazała, że większość spółek komunalnych nie posiadała długoterminowych strategii działania obejmujących lata 2016-2019, zatwierdzanych przez zgromadzenia wspólników, zawierających cele strategiczne, finansowe, marketingowe, mierniki ich realizacji, długoterminowe zamierzenia inwestycyjne i przewidywane na nie nakłady, kierunki rozwoju, analizy mocnych i słabych stron, ryzyk działalności, prognoz finansowych, zamierzeń co do stanu zatrudnienia i wynagrodzeń. Tego rodzaju strategie (programy działania) były uchwalane dla puławskich spółek. Skutkiem nieuchwalenia strategii działania był w szczególności brak możliwości powiązania ustalanych dla członków zarządów celów zarządczych z celami strategicznymi uchwalonymi przez właścicieli spółek (kaskadowania celów).

Według NIK waga i skala nieprawidłowości stwierdzonych w urzędach i spółkach świadczy o tym, że sprawowany nadzór właścicielski nad spółkami komunalnymi albo nie był skuteczny, albo był skuteczny tylko częściowo, albo nie było go w ogóle.

Sprawą zajmą się śledczy

NIK skierowała sześć zawiadomień do prokuratury o podejrzeniu popełnienia przestępstwa, które dotyczą nadużycia zaufania, nieujawniania informacji publicznej, prowadzenia ksiąg rachunkowych niezgodnie z przepisami ustawy, wydania przez biegłego rewidenta niezgodnych ze stanem faktycznym opinii na temat sprawozdań finansowych, uporczywego uchylania się od obowiązku podejmowania działań w celu ukształtowania zasad wynagradzania członków organu zarządzającego zgodnie z przepisami ustawy.

NIK skierowała też cztery zawiadomienia do Prezesa Urzędu Zamówień Publicznych w związku z naruszeniem Prawa zamówień publicznych. „Chodzi o udzielenia przez zamawiającego zamówienia bez stosowania Prawa zamówień” – wyjaśnia NIK w komunikacie.