Jeden oddech to średnio pół litra powietrza. Przez minutę bierzemy do naszych płuc kilkanaście oddechów. Nie ulega więc wątpliwości, że jakość powietrza ma ogromne znaczenie dla naszego zdrowia.

Szacuje się, że z powodu chorób wywołanych złą jakością powietrza w Polsce umiera rocznie 45 tysięcy osób. Światowe badania potwierdzają, że już kilkudniowy wzrost zanieczyszczeń powietrza przekłada się na wzrost absencji chorobowej, a nawet na zwiększoną liczbę zgonów z powodu chorób układu oddechowego.

Polska jest krajem, w którym występuje najbardziej zanieczyszczone powietrze w całej Unii Europejskiej ? normy dla rakotwórczego benzo(a)pirenu są przekraczane w skali kraju o 500%! Wraz z Bułgarią Polska jest liderem również pod względem zanieczyszczenia pyłami P10 i PM2,5. Według raportu WHO (World Health Organisation ? Światowa Organizacja Zdrowia) z 2016 roku, 33 z 50 europejskich miast z najbardziej zanieczyszczonym powietrzem leży w naszym kraju. Na pierwszym miejscu jest Żywiec, a na drugim Pszczyna. Naszą niechlubną gwiazdą jest Kraków, perła polskiej kultury, którego zabytki również cierpią wskutek zanieczyszczeń.

Warto jednak podkreślić, że bardzo dużo w dziedzinie ochrony powietrza poprawiło się już w naszym kraju. W ostatnich dekadach niemal całkiem wyeliminowany został negatywny wpływ przemysłu. Obecnie ? dzięki proekologicznym inwestycjom ? dymy przemysłowe stanowią już tylko 2% zanieczyszczeń powietrza w Polsce. Większość zanieczyszczeń generuje teraz sektor bytowo-komunalny, czyli miasta ? jest to 88%.

Czym jest niska emisja?

Na jakość powietrza, które dostaje się do naszych płuc, niezwykle duży wpływ ma tzw. niska emisja, czyli suma zanieczyszczeń powstających nie wyżej niż 40 metrów nad ziemią. Chodzi o to, co emitują domowe i zakładowe kominy, a zatem o to, za co jesteśmy też w jakiejś mierze odpowiedzialni i na co mamy wpływ. W domowych piecach spalanie odbywa się w nieefektywny sposób. Często używa się paliw niskiej jakości ? tańsze rodzaje węgla, drewno, a nawet odpady. Przyczyną niskiej emisji jest też ruch samochodowy ? spaliny z rur wydechowych i pył powstający, gdy ścierają się klocki hamulcowe oraz gdy opona trze o asfalt.

Niska emisja w zetknięciu z niekorzystnymi zjawiskami atmosferycznymi ? brakiem wiatru i wilgotnością powietrza oraz mgłą ? tworzy smog. Szczególnie trudna jest sytuacja w miastach, w których nie występują naturalne korytarze powietrzne, bo wolne wcześniej tereny przyrodnicze (ciągi wzdłuż rzek, pola uprawne, lasy, parki, wolne przestrzenie) są zabudowywane przez budynki mieszkalne lub biurowe.

W Polsce do ogrzewania domów najczęściej wykorzystywany jest węgiel, jego pochodne i odpady powęglowe, przede wszystkim tzw. miały, muły czy floty węglowe z dużą ilością popiołów i siarki, a jednocześnie o niskiej wartości energetycznej. Także drewno spalane w domowych kominkach jest przyczyną powstawania zanieczyszczeń. Sprawia to, że sezon grzewczy trwający od października do marca jest szczególnie trudnym okresem dla mieszkańców i mieszkanek wielu polskich miast.

Zła jakość powietrza ma wpływ na nasz układ oddechowy, krwionośny i nerwowy. Oddychanie zanieczyszczonym powietrzem może doprowadzić do takich objawów jak: kaszel, katar, ból zatok, ogólne osłabienie odporności, zapalanie spojówek, alergie i astma. Podejrzewa się też związek między zanieczyszczeniem powietrza a depresją, przewlekłą obturacyjną chorobą płuc i chorobą mięśnia sercowego. Na terenach występowania smogu na świat przychodzą dzieci o niższej wadze urodzeniowej, częściej też dochodzi do poronień.

Czym dziś oddychamy?

Powietrze jest mieszaniną gazów i aerozoli. Składa się przede wszystkim z azotu, tlenu, argonu, dwutlenku węgla i pary wodnej. Niestety, przedostają się do niego również szkodliwe pyły zawieszone:

  • pył PM10 ? zawierający cząstki o średnicy mniejszej niż 10 mikrometrów. Są to substancje toksyczne, takie jak wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne czy metale ciężkie. Szczególnie narażone na jego działanie są osoby starsze, chorujące i osłabione oraz dzieci,
  • pył PM2,5 ? zawierający cząstki o średnicy mniejszej niż 2,5 mikrometra. Jest tak drobny, że jego cząstki mogą przenikać do najgłębszych partii płuc i krwiobiegu, a w konsekwencji wywoływać alergie, astmę, a nawet nowotwory.

O ile pył PM10 opada po deszczu, to PM2,5 może utrzymywać się w powietrzu tygodniami.

Kolejne bardzo szkodliwe substancje znajdujące się w powietrzu to benzo(a)piren, dwutlenek azotu i tlenek węgla. Benzo(a)piren powstaje głównie w wyniku spalania odpadów i jest kumulowany w organizmie. Dwutlenek azotu jest silnie toksycznym gazem, w miastach przyczyną jego powstawania jest głównie ruch samochodowy, a szczególnie spaliny emitowane przez silniki diesla. Tlenek węgla natomiast powstaje w wyniku niecałkowitego spalania węgla (niska temperatura spalania) lub używania paliwa o gorszych parametrach jakości. Wdychany, powoduje silne zatrucie, a niekiedy może prowadzić nawet do śmierci.

W trakcie spalania odpadów do powietrza przedostają się bardzo niebezpieczne związki zawierające chlor ? furany i dioksyny, które mogą przyczyniać się do powstawania nowotworów, wad w rozwoju i obniżenia odporności. Metale ciężkie zatruwają organizm i powodują zaburzenia w funkcjonowaniu wielu narządów, m.in. płuc.

Straty ekonomiczne i kulturowe

Zła jakość powietrza to także koszty ekonomiczne. Obejmują one np. wydatki na opiekę zdrowotną, ponoszone bezpośrednio przez chorujących z powodu zanieczyszczenia powietrza, a także wydatki w ramach systemu opieki zdrowotnej. Mniejszą produktywność pracowników, w tym nieobecności w pracy, także daje się oszacować. Koszty ekonomiczne złej jakości powietrza, związane tylko z emisją pyłu PM2,5 do powietrza dla Krakowa, według metodyki stosowanej w Unii Europejskiej w Programie Czystego Powietrza dla Europy (CAFE-CBA), to aż 740 mln zł rocznie.

Na skutek zanieczyszczenia powietrza cierpi też nasze dziedzictwo kulturowe. Zabytki w miastach ulegają szybkiemu niszczeniu. Pyły zawieszone działają destrukcyjnie na tkankę budynków, osadzają się na elewacjach, zmieniają zabarwienia ścian i dachów, a także potęgują korozję. Zanieczyszczenia powietrza szkodzą nawet obiektom muzealnym, przenikają bowiem do sal wystawienniczych!

Gdzie szukać informacji?

Najbardziej aktualne dane o jakości powietrza dostępne są na stronach internetowych Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska. Znajduje się tam również informacja o aplikacjach mobilnych, które pokazują nam na bieżąco stan czystości powietrza (np. Airly czy Kanarek). Niedawno pojawił się też nowy komunikator internetowy, chatbot ? ?Smok?, który po podaniu lokalizacji wysyła nam informację o stanie powietrza w naszej okolicy.

Kalina Olejniczak

Emisja z palenisk domowych ma kluczowy udział w zanieczyszczeniu powietrza zimą w wielu rejonach kraju. W porównaniu do zorganizowanych źródeł produkcji ciepła, takich jak energetyka zawodowa, emitowane zanieczyszczenia z gospodarstw domowych nie podlegają kontroli i procesom oczyszczania spalin. Ze względu na często spalane złej jakości paliwo oraz nisko usytuowany wylot komina (stąd potoczna nazwa ?niska emisja?), przy niesprzyjających warunkach rozpraszania zanieczyszczeń, niska emisja powoduje szybki wzrost poziomów zanieczyszczeń powietrza w pobliżu źródła emisji. Obserwowane skutki zdrowotne wśród populacji żyjących na obszarach niskiej emisji są wymierne i policzalne, a w sytuacjach występowania ekstremalnych sytuacji smogowych zła jakość powietrza prowadzić może do znacznego wzrostu zachorowań na choroby układu oddechowego i krążenia, a nierzadko nawet do zgonu. Największe ryzyko dotyczy populacji wrażliwych, w tym osób starszych (często cierpiących na choroby przewlekłe), dzieci (ze względu na zmniejszoną odporność i niewykształcone w pełni narządy) oraz osób chorych na astmę, alergię i przewlekłą obturacyjną chorobę płuc.

Krzysztof Skotak, Instytut Ochrony Środowiska ? Państwowy Instytut Badawczy

 

Wydychanie zanieczyszczeń powietrza związanych z niską emisją może prowadzić do napadów kaszlu, świstów, pisków, trudności w oddychaniu, nasilenia bólu w klatce piersiowej i podatności na infekcje (efekty krótkoterminowe). W odpowiedzi na miejscowy proces zapalny może wystąpić zapalenie oskrzeli i płuc, a nawet wzrost liczby zgonów z przyczyn oddechowych i sercowo-naczyniowych. Udokumentowano także związek pomiędzy długotrwałym narażeniem na zanieczyszczenia (szczególnie drobny pył) a zachorowaniami na astmę, przewlekłą obturacyjną chorobę płuc, a nawet nowotwory układu oddechowego.

dr hab. nauk med. Małgorzata Kowalska, Śląski Uniwersytet Medyczny