Kulturotwórcza rola rewitalizacji – przykłady historyczne

Opinie i sprzeciwy mieszkańców, określanych przez ówczesne władze z wyraźną niechęcią jako nic nie znaczący motłoch, nie miały żadnego znaczenia. Jak wiadomo szybko zostali oni wyrzuceni z centrum miasta na przedmieścia. Samo centrum przeznaczono dla nowych zamożnych mieszkańców bourgeoisie i władzy. Trudno także o wyróżnienie sygnatariuszy, bowiem zasadnicze decyzje podejmowali cesarz Napoleon III, prefekt departamentu Sekwany Georges-Eugène Haussmann (1809-1891), który przeprowadzał przebudowę miasta, a także wielu innych polityków, urzędników i spekulantów.

Niniejszy artykuł jest czwartą częścią cyklu artykułów „Rewitalizacja jako narzędzie ochrony dziedzictwa kulturowego”, którego autorami są dr hab. Krzysztof Kasprzak [profesor emeritus Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu] oraz prof. dr hab. Beata Raszka [Instytut Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu].

Z dotychczas opublikowanymi artykułami w ramach tego cyklu można zapoznać się tutaj: Założenia rewitalizacji i jej podstawy prawne

Negatywne i pozytywne przykłady rewitalizacji 

Rewitalizacja, zawłaszczanie przestrzeni i problemy gentryfikacji

Paryż

W latach 80. XIX wieku stary Paryż średniowieczny z wąskimi cuchnącymi uliczkami przestał istnieć. Wzdłuż wytyczonych na nowo alei i bulwarów powstały nowoczesne kilkupiętrowe kamienice, najbogatsze wyposażone w kanalizację i wodociągi, windy i instalacje gazowe. Za przebudową kryły się także ogromne nadużycia finansowe, związane m.in. z dostarczaniem materiałów budowlanych, wywłaszczeniami i wyłudzaniem odszkodowań. Mało kto o tym pamięta zwiedzając to miasto, którego nowa tożsamość wywarła i nadal wywiera ogromny wpływ na wiele obszarów kultury, nie tylko francuskiej. Wielka przebudowa znalazła swoje odbicie m.in. w powieściach ówcześnie żyjących pisarzy przedstawiających życie paryskiego mieszczaństwa w tym okresie [m.in. Zola, 1956, 1998, z cyklu Rougon-Macquartowie]. Wielka przebudowa, w czasie której zburzono ponad połowę dawnych budynków i zmieniono wygląd 60% powierzchni miasta, likwidując praktycznie Paryż średniowieczny (Gutowska-Adamczyk, Orzeszyna, 2012), poprawiła także znacznie stan techniczny i sanitarny miasta. Ale jednak nie do samego końca. Nie zostały bowiem w pełni rozwiązane problemy oczyszczania miasta i odprowadzania ścieków oraz ogólnego stanu sanitarnego bulwarów, ulic, placów i domów. Chociaż poprawiono i znacznie rozbudowano wodociągi paryskie, przez co wzrosły zużycie wody i ogromne zyski towarzystwa wodociągowego, wiele budynków nie było wyposażonych w urządzenia przeznaczone do pielęgnacji ciała. „Uszlachetnienie” przestrzeni miasta nie spowodowało także nagłych zmian w obyczajowości jego mieszkańców w zakresie higieny i to bez względu na klasę społeczną. Jeszcze w połowie XIX wieku twierdzono, że zbyt wiele kąpieli, zwłaszcza ciepłych, powoduje „podenerwowanie”, a mycie głowy jest przyczyną migreny i bólu zębów. Zanurzanie się w wodzie podczas kąpieli nawet wśród francuskich elit pod koniec XIX wieku wydawało się pogańskie, nawet grzeszne (Żelichowski, 2002, s. 231). W Paryżu łazienki znajdowały się głównie w bogatych domach, zwłaszcza w mieszkaniach z wysokim czynszem, w hotelach turystycznych, a najpiękniejsze były w luksusowych domach publicznych. W przeciwieństwie do wielu dużych miast europejskich (m.in. Hamburg, Düsseldorf, Elberfeld, Hanau, Hanower, Praga, Warszawa), w których praktycznie zrealizowano koncepcje i projekty techniczne odprowadzania ścieków angielskiego „inżyniera cywilnego” Wiliama Lindley’a (1808-1900) a następnie jego syna Williama Heerleina Linndley’a (1853-1917), Paryż miał swoje „oryginalne” rozwiązania (Żelichowski, 2002, s. 233). Koncepcje W. Lindley’a były inżyniersko-technicznym rozwiązaniem problemów dużego miasta w Europie okresu wczesnej industrializacji, poprzez kompleksową interwencję w jego średniowieczną strukturę, zmieniającą m.in. przebieg sieci komunikacyjnych, wodociągowych i kanalizacyjnych, ujmujących wszystkie, a nie tylko część ścieków sanitarnych pochodzących z domów mieszkalnych. Wiele z realizacji Lindley’ów funkcjonuje do dzisiaj, będąc przedmiotem zainteresowania turystów kulturowych pasjonujących się dawną techniką.

Warszawa

W Warszawie Zespół Stacji Filtrów – będący częścią systemu wodociągów warszawskich wybudowanych w latach 1883–1886 z inicjatywy Sokrata Iwanowicza Starynkiewicza (1820-1902) ówczesnego p.o. prezydenta miasta w latach 1875-1892 według projektu Williama Lindleya i Williama Heerleina Lindleya – uznany został za pomnik historii (Rozporządzenie Prezydenta …, 2012). Status ten przyznano wszystkim obiektom znajdującym się na całej działce, pochodzącym zarówno z XIX w., jak i XX w. W latach 1973 i 2008 większość obiektów znajdujących się na terenie Zespołu Stacji Filtrów została wpisana do rejestru zabytków. Na terenie Stacji Filtrów znajduje się Muzeum Wodociągów i Kanalizacji (w budynku technicznym nr 2), w którym można m.in. obejrzeć fragment drewnianego warszawskiego wodociągu z XVII w., aleja obsadzana dwustronnie ponad 100-letnimi platanami oraz dwa pomniki przyrody: wielopniowy cis pospolity (Taxus baccata, tzw. Cis Starynkiewicza) rosnący przy wieży ciśnień oraz kasztanowiec zwyczajny (od strony ul. Raszyńskiej). Multimedialny Park Fontann uświetnia ławeczka W. H. Lindley’a. Dzięki powstaniu w końcu XIX w. nowoczesnych wodociągów i kanalizacji Warszawa znalazła się w elitarnym gronie pięciu miast europejskich (Hamburg, Gdańsk,  Frankfurt nad Menem, Berlin, Wrocław), w których instalacje takie już funkcjonowały.

W zbiorach Muzeum Warszawy w kolekcji kartograficznej przechowywany jest opracowany pod kierunkiem Wiliama Lindleya i wydany w 1912 r. (wydawca i druk: Magistrat m. Warszawy, Biuro Pomiarów przy Wydziale Eksploatacji i Kanalizacji Wodociągów) Plan niwelacyjny miasta Warszawy w skali 1 : 10 000. To nie tylko najwierniejsze przedstawienie w małej skali Warszawy z początku XX w., ale również synteza dzieła Lindleyów, jakim było opracowanie szczegółowych planów Warszawy w latach 1883-1915 (złożyły się na nie ponad 8 tys. arkuszy planów powstały ma potrzeby budowy wodociągów i kanalizacji). Wydrukowany na papierze na w technice litografii dwubarwnej lindleyowski plan jest uważany za największe przedsięwzięcie wśród dawnych planów Warszawy, zarówno pod względem skali w rozumieniu kartograficznym, jak i pod względem rozmiaru i jakości pomiarów, zaangażowania zespołu, szczegółowo skartowanego obszaru, poniesionych kosztów i rezultatów. Był on swoistym kamieniem milowym w rozwoju kartografii Warszawy (Żelichowski, Weszpiński, 2016).

W Paryżu brak było jednolitego logicznego systemu kanałów

W Paryżu brak było natomiast jednolitego logicznego systemu kanałów odprowadzających, które stanowiły mozaikę różnych rozwiązań technicznych pochodzących z rozmaitych okresów. Niedopracowane pod względem technicznym urządzenia do odprowadzania ścieków, pominięcie wielu nowoczesnych rozwiązań systemu Lindley’a, powszechne stosowanie prymitywnych urządzeń asenizacyjnych do wywozu walających się wszędzie pozostałości ludzkiej fizjologii z budynków mieszkalnych oraz higieniczno-sanitarna obyczajowość mieszkańców szybko doprowadziła do stanu, w którym miasto znane z obrazów impresjonistów, opowiedziane nie tylko we wspomnianych powieściach Emila Zoli, ale także muzycznie zinterpretowane przez Maurice Ravela, Claude’a Debussy’ego i Erika Satie’go, ogromnie cuchnęło (Corbin, 1998, s. 37-38, 289). Paryż pierwszych lat XX wieku, będących szczytowym okresem belle époque, miasto nauki, mody i smaku, zachwycające przepychem, blichtrem, zdobyczami techniki i dziełami sztuki, której stało się stolicą, jawił się jako miejsce wszechobecnego odoru. To w jego oparach zwiedzali je ówcześnie turyści kulturowi, odbywały się spektakle teatralne, działały malarskie pracownie i Salon, toczyło się bogate życie towarzyskie, w kawiarniach i barach dyskutowano o sztuce, kulturze i polityce, kształtowały się nowe kierunki malarstwa, literatury i muzyki. Ani „uszlachetnienie” przestrzeni, ani nowa architektura i sztuka, ani nawet „zielona wróżka”, morfina, eter, czy opium, tak popularne wśród paryskiego mieszczaństwa i la bohème, chcących uwolnić się od udręk życia, także nie rozwiązały problemu. Odór dławił przechodniów, aż do lat poprzedzających pierwszą wojnę światową, bez względu na miejsce i powagę instytucji. Śmierdziało tak samo w Pałacu Sprawiedliwości na İle de la Cite, muzeum w Pałacu Luwru, w Pałacu Tuileries (przed pożarem w 1871 r.), Muzeum Historii Naturalnej lub budynku Opéra Garnier, jak i na szerokich bulwarach i mniej znacznych ulicach, gdzie roiło się od grisette, cocotte, czy gigolette, które obsługiwały niemal trzy czwarte dorosłych mieszkańców miasta (Naifeh, Smith, 2015, s. 582). W rezultacie w XIX wieku, podobnie jak i przez poprzednie trzy stulecia, jednym z największych obciążeń dla zdrowia publicznego Paryża pod względem rozpowszechnienia była kiła. Odory miały także ważne znaczenie dla wynajmu mieszkań i ich ceny w nowych haussmannowskich budynkach. Mieszkanie braci Theo i Vincenta van Gogh’ów wynajmowane w czteropiętrowej kamienicy na skrzyżowaniu dawnego i nowego Montmartre’u, wsi i miasta, na obszarze zamieszkałym przez margines, cyganerią i nowe mieszczaństwo, miało niezwykle ważną zaletę, bowiem „… znajdowało się na najwyższym piętrze, wysoko ponad ulicznym smrodem, było słoneczne i otwarte na powiewy wiatru, z którego słynął Montmartre. Jak wszędzie w Paryżu, im wyżej ktoś mieszkał tym cieszył się wyższym statusem społecznym” (Naifeh, Smith, 2015, s. 569). To nie mieszkania na pierwszym piętrze były najdroższe, jak w wielu miastach innych krajów, także w Polsce. W wielu domach budowanych po 1905 roku nadal jednak nie instalowano łazienek. Szczytem komfortu była bieżąca zimna woda w kuchennym zlewie i dostęp do gazu, a jedynym niekiedy nieco ogrzewanym pomieszczeniem mieszkania, w którym całymi miesiącami panował przenikliwy wilgotny chłód, była jadalnia. Na obrzeżach miasta budowano z materiałów pochodzących z odzysku proste domy beż żadnych wygód, które np. na Montparnassie licznie zasiedlali ubodzy artyści mający tam swoje pracownie. Do dyspozycji mieli oni tylko studnie na podwórzu i cuchnące ubikacje lokowane w odpowiedniej odległości, aby nie zatruwały powietrza w tych prymitywnych mieszkaniach. W takich pozbawionej prądu i bieżącej wody pracowniach przez lata tworzyli m.in. kubista Marc Chagall (1887-1985), ekspresjonista Chaim Soutine (1863-1943), czy Amadeo Modigliani (1884-1920), malarz, rysownik i rzeźbiarz[1] (Zientek, 2021). Okres między rokiem 1870 (wojna z Prusami) a  1914 (I wojną światową był niezwykle ważny dla rozwoju sztuki europejskiej obejmując m.in. ewolucję malarstwa od impresjonizmu do kubizmu.

Nie tylko Paryż

Celom politycznym, a nie rewitalizacyjnym, służyła także przebudowa Brukseli, mająca uświetnić pięćdziesiątą rocznicą uzyskania niepodległości (1830 r.), przeobrażając stolicę w miasto światowej klasy, rywalizujące nawet z Paryżem. Król Leopold II nakazał zrównać z ziemią wielkie obszary średniowiecznego miasta, aby uzyskać miejsce na nowe bulwary i wznieść przy nich mieszczańskie kamienice oraz nowe pałace przeznaczone dla władzy, służące do prowadzenia handlu i eksponowania dzieł sztuki. Z inicjatywy króla w Brukseli powstał też rozległy park, mający dorównać podparyskiemu w ówczesnym okresie Laskowi Bulońskiemu oraz wyznaczono ogromne tereny wystawowe, na których w 1897 roku odbyła się Międzynarodowa Wystawa Światowa, której motywem było „nowoczesne życie”. Miała ona przypominać Wystawę Światową w Paryżu w 1889 roku, odbywającą się pod hasłami upamiętniającymi setną rocznicę Rewolucji Francuskiej. Bruksela jako miasto nowych ambicji i nowych szans uzyskało także reputację miejsca, w którym odseparowani od swoich krajów ludzie o niepospolitych umysłach mogli odmienić swój los. Dla wielu z nich, m.in. malarza Vincenta van Gogha, poetów Charlesa Baudelaire’a, Paula Verlaine’a i Arthura Rimbaud’ea, pisarza Victora Hugo, polityka i ekonomisty Pierre’a-Josepha Proudhona, czy filozofa i ekonomisty Karla Marxa pobyt w Brukseli stał się bardzo kreatywnym okresem w ich życiu i twórczości (Naifeh, Smith, 2015, s. 257-258). Za spektakularną przebudową miasta, która możliwa była dzięki ogromnym środkom finansowym, kryła się jednak rabunkowa gospodarka w belgijskich koloniach (m.in. Kongu), zyski oparte na niewolniczej pracy i drakońskich metodach przymusu i –  jak się po latach okazało –  ludobójstwie. Warto o tym pamiętać podczas zwiedzania tego miasta. . Istniejące w latach 1885-1908 Wolne Państwo Kongo, położone na terenie dzisiejszej Demokratycznej Republiki Konga, było prywatną własnością Leopolda II Koburga, króla Belgów. Doprowadził on poprzez wyniszczającą pracę niewolniczą oraz sadystyczne znęcanie się urzędników nad miejscową ludnością do wymordowania od co najmniej kilku do być może nawet ponad 10 mln osób (dokładna liczba nie jest znana).

Miasto ogród – koncepcja urbanistyczna

Odpowiedzią na przeludnienie miast i poprawę ich warunków sanitarnych miało być także „miasto-ogród”, jedna z najważniejszych koncepcji urbanistycznych przełomu XIX i XX wieku opracowana w Wielkiej Brytanii przez urbanistę Ebenezera Howarda (1850-1928). Jej celem była głównie poprawa warunków higieny urbanistycznej oraz ograniczenie niekontrolowanej ekspansji przestrzennej i demograficznej aglomeracji miejskich.  W Polsce idea miasta-ogrodu była realizowana w latach międzywojennych zwłaszcza na obrzeżach Warszawy (np. Milanówek, Podkowa Leśna). Znaną i prestiżową dzielnicą Wrocławia są Karłowice (Carlowitz), gdzie w 1911 roku niemiecki architekt i urbanista Paul Schmitthenner (1884-1972) rozpoczął realizację „miasta-ogrodu” (Gartenstadt Carlowitz).

Podsumowanie

Dotychczas zrealizowane i planowane takie, czy inne rewitalizacje, były rezultatem działań samorządów i inwestorów prywatnych. Aby mogli oni skutecznie współdziałać muszą jednak istnieć rozwiązania temu sprzyjające (polityczne, prawne, finansowe), a nie je ograniczające lub eliminujące. W widocznym od kilku lat postępującym ograniczaniu działalności samorządów oraz w warunkach recesji gospodarczej i zmniejszenia lub przewidywanego całkowitego odcięcia środków unijnych, co wkrótce może nastąpić wystąpi spowolnienie, ograniczenie, a w skrajnych przypadkach zaprzestanie prowadzenia rewitalizacji. Duże projekty prowadzone przez inwestorów prywatnych także się nie powiodą o ile ich działalność będzie dalej ograniczana przez nieprzewidywalny system podatkowy lub znaczne zubożenie społeczeństwa, które będzie miało zupełnie inne problemy.

Wydawać by się mogło, że znaczącą pomocą w rozpoczęciu rewitalizacji będą uchwalone miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Sądzono, że tak będzie także w przypadku rozpoczęcia procesu rewitalizacji poprzemysłowego obszaru Międzyodrza w Szczecinie (partnerstwo publiczno-prywatne). Objęcie tego obszaru obowiązującym planem miejscowym oraz początkowe zainteresowanie inwestorów sprzyjały optymistycznym planom związanym z terminami wykonania prac rewitalizacyjnych. Zostały jednak one mocno zweryfikowane w wyniku kryzysu ekonomicznego w 2008 r., mającego wpływ na rozwój i stan inwestycji na rynku nieruchomości. Bezpośrednią przeszkodę w podjęciu inwestycji na tym obszarze stanowiły jednak liczne problemy o charakterze własnościowym i organizacyjnym. Zdaniem Gołębiewskiego (2016, s. 9) wskazuje to, ze rewitalizacja obszaru Międzyodrza będzie procesem bardzo długotrwałym (kilkadziesiąt lat).

Dla oceny skuteczności rewitalizacji ważne jest określenie różnych scenariuszy skutków oraz rozwiązań alternatywnych w perspektywie krótko-, średnio i długookresowej. Niedostateczna ilość środków finansowych oraz sposób ich wydatkowania, na co zwraca uwagę Kołsut (2017, s. 34), chociaż niezwykle istotne to jednak dla rewitalizacji nie jest sprawą najważniejszą i nie sprowadza się tylko do finansowania inwestycji. Dużo trudniejsze jest bowiem określenie na czym rewitalizacja danego miejsca ma polegać z punktu widzenia procesów społecznych. Są bardzo złożone, a tej złożoności nie oddają żadne wskaźniki, punkty, czy rankingi. Ważne jest, na co często zwraca się uwagę (m.in. Masierek, Szajerska, 2020, s. 153), aby prace koncepcyjne dla takich miejsc poprzedzone były rzetelną analizą samego obszaru rewitalizacji, poznaniem jego charakterystyki, wewnętrznych uwarunkowań, a zwłaszcza problemów, nie tylko pod względem funkcjonalno-przestrzennym i technicznym, ale także gospodarczym, środowiskowym i społecznym (np. tworzenie przestrzeni sąsiedzkich). W tym ostatnim przypadku wskazywana jest potrzeba dialogu z dotychczasowymi użytkownikami przestrzeni w celu poznania ich potrzeb. Ma to pomóc w szukaniu ewentualnych kompromisów, ale może być także bardzo trudne do przeprowadzenia, bowiem dotychczasowi mieszkańcy wcale nie muszą być zainteresowani jakimikolwiek zmianami. Dobrze jest tak jak było i jest obecnie. Jednak dla wielu ludzi uczestniczących w społecznych procesach rewitalizacji jakiegoś obszaru działalność ta jest niezwykle istotna, bowiem kształtuje ich tożsamość, daje poczucie sprawności, własnej wartości, uczestnictwa w życiu społecznym. Osiągną oni zamierzone rezultaty jeżeli będą działać z autentycznej potrzeby.

Społeczna ocena efektów rewitalizacji jest zdecydowanie trudniejsza do ustalenia w stosunku do sposobu oceny efektów rewitalizacji wyłącznie na podstawie wytycznych krajowych i zapisów ustawy o rewitalizacji. Niekiedy wykonywane są one wyłącznie po to, aby uzyskać dofinansowanie do przygotowania i realizacji projektów. I tak dobrze, że niektóre samorządy przeprowadzają badania społeczne na obszarach rewitalizowanych. Nie są one jednak podstawowymi, tylko pewnym uzupełnieniem ocen działań zarządczych i ekonomicznych. W wielu przypadkach wśród wskaźników wybranych do monitorowania działań rewitalizacyjnych przeważają jednak wskaźniki o charakterze społecznym, na co wskazuje m.in. Ciesiółka (2019, s. 36) w oparciu o badania gmin w województwie wielkopolskim.

Pełna rewitalizacja jakiegoś obszaru jest zadaniem dużo trudniejszym niż remonty, renowacje i modernizacja historycznej zabudowy. Chociaż w tej ważnej działalności uzyskuje się coraz częściej wręcz spektakularne efekty, słusznie nagradzane na forum międzynarodowym. Przykładem niech będzie zabudowa na Wyspie Spichrzów (Speicherinsef) w Gdańsku pomiędzy Motławą a Nową Motławą, która została wyróżniona prestiżową nagrodą MIPIM Awards 2020 podczas targów MIPIM (Międzynarodowe Targi Nieruchomości i Inwestycji) w Cannes. Przeprowadzane przebudowy, czy rewitalizacje niewiele miejsca poświęcają zagadnieniom ochrony środowiska. Najczęściej ta sfera działalności ograniczona jest w projektach działań rewitalizacyjnych do nasadzeń zieleni lub renowacji parków, co chociaż istotne to jednak sprowadza się do wykonywania głównie prac ogrodniczych. Zapisy o planowanych nowych nasadzeniach niekiedy brzmią mało przekonywująco w sytuacji, kiedy cały kraj został dotknięty przez lex Szyszko i wycinano w miastach wszystko co tylko się dało.

Brak jest natomiast informacji m.in. o systemach wodociągowo-kanalizacyjnych (chociaż niekiedy są one także modernizowane), ochronie na rewitalizowanym obszarze terenów otwartych, zmniejszaniu uszczelniania powierzchni, zwiększeniu lub odtworzeniu retencji powierzchniowej (woda deszczowa jako element kształtowania miasta). Chociaż miasta pod względem sanitarnym nie przypominają Paryża z ubiegłej epok, to jednak nadal istnieją podwórza i ulice, które swoim stanem czystości nie odbiegają wiele od dawnych paryskich. Istnieją nadal miejsca całkowicie zmarginalizowane, bez wodociągów i kanalizacji, pozbawione wywozu odpadów komunalnych, zainfekowane i z lokalami (o ile takie w ogóle istnieją) bez podstawowych urządzeń sanitarnych. Penetrowane przez osoby bezdomne, a odwiedzane co najwyżej przez miłośników urbexu, a i to niezbyt chętnie.

Bibliografia

Ciesiółka P. (2017), Rewitalizacja w polityce rozwoju kraju, „Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna”, Poznań, nr 39, s. 9-28.

Ciesiółka P. (2019), Systemy monitorowania rewitalizacji w gminach województwa wielkopolskiego, „Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna”, Poznań, nr 48, s. 23-39.

Corbin A. (1998), We władzy wstrętu. Społeczna historia poznania przez węch. Od odrazy do snu ekologicznego, Oficyna Wydawnicza VOLUMEN, Warszawa.

Drozda Ł. (2017, Uszlachetniając przestrzeń. Jak działa gentryfikacja i jak się ją mierzy, Instytut Wydawniczy Książka i Prasa, Warszawa.

Gutowska-Adamczyk M., Orzeszyna M. (2012), Paryż. Miasto sztuki i miłości w czasach Belle Èpoque, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Jadach-Sepioło A. (red.) (2018), Gminy – program rewitalizacji. Praktyczny poradnik dla mieszkańców i władz lokalnych, Krajowy Instytut Polityki Przestrzennej i Mieszkalnictwa, Warszawa.

Kasprzak K., Raszka B. (2017), Remediacja, restytucja, retardacja i zrównoważony rozwój – analiza krytyczna. Esej, [w]: G. Malina (red.), Remediacja, rekultywacja i rewitalizacja, Wydawnictwo Polskiego Zrzeszenia Inżynierów i Techników Sanitarnych Oddział Wielkopolski, Poznań, s. 39-66.

Knap P. (2007), „Sylweta zapowiadała się tak korzystnie…”. Kontrowersje wokół odbudowy szczecińskiego Starego Miasta (1945-1970), „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”, Warszawa,. Utracone dobra kultury, nr 3 (74), s. 74-81.

Kodym-Kozaczko G. (2013), Wstęp, [w]: H. Marcinkowski, W. Milewski, E. Pawłowicz, R. Pawuła-Piwowarczyk, Z. Skupniewicz, L. Wejchert 2013, Projekt – Miasto. Wspomnienia poznańskich architektów 1945-2005, Wydawnictwo Miejskie Posnania, Poznań, s. 12-18.

Kołsut B. (2017), Główne problemy i wyzwania rewitalizacji miast w Polsce, „Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna”, Poznań, nr 39, s. 29-46.

Lewandowski P. (2011a), Budowy, odbudowy, sentymenty, resentymenty, „Czas Kultury”, Poznań, nr 6 (165), s. 14-21.

Lewandowski P. (2011b), Z dziejów pewnej odbudowy, „Czas Kultury”, Poznań, nr 6 (165), s. 60-66.

Leszczyński M., Kadłubowski J. (2016), Ustawa o rewitalizacji. Praktyczny komentarz, Ministerstwo Infrastruktury i Budownictwa, Departament Polityki Przestrzennej, Warszawa.

Lisowska A., Ochmański A. (2016), Rewitalizacja a rozwój społeczno-gospodarczy miast (wybrane przykłady), „ Studia Miejskie”, Opole, nr 23, s. 117-140.

Marciniak P. (2011), Architektura szczęścia, czyli krótka historia polskiego „gargamela”, „Czas Kultury”, Poznań, nr 6 (165), s. 44-51.

Masierek E., Szajerska A. (2020), Kreowanie przestrzeni sąsiedzkich w obszarach rewitalizacji na przykładzie Włocławka, „Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna”, Poznań, nr 49, s. 113-156.

Milewski W. (2013), Twarda ręka rynku 1990-2005. Zamek Królewski, [w]: H. Marcinkowski, W. Milewski, E. Pawłowicz, R. Pawuła-Piwowarczyk, Z. Skupniewicz, L. Wejchert 2013, Projekt – Miasto. Wspomnienia poznańskich architektów 1945-2005, Wydawnictwo Miejskie Posnania, Poznań, s. 322-323.

Moroń K., Szlachta A., Lutogniewska E., Kopańska A., Skrabut A., Skrzypiec A., Ćmiel A., Piotrowska A., Waliczak D. (2016), Proste kroki do rewitalizacji – przewodnik,  Centrum Doradztwa Energetycznego, Mikołów.

Naifeh S., Smith G.W. (2015), Van Gogh. Życie, Wydawnictwo Świat Książki, Warszawa.

Nieszczerzewska M. (2018), Ruiny, pozostałości, zgliszcza i miasto. Przypadek Kostrzyna nad Odrą, [w]: E. Kledzik, M. Michalski, M. Praczyk (red.), „Ziemie Odzyskane”. W poszukiwaniu nowych narracji, Publikacje Instytutu Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań, nr 177, s. 305-327.

Raszka B., Kasprzak K. (2015), Metodologiczne aspekty rewitalizacji i rekultywacji w kontekście planowania przestrzennego – Esej, [w]: G. Malina (red.), Remediacja, rekultywacja i rewitalizacja, Wydawnictwo Polskiego Zrzeszenia Inżynierów i Techników Sanitarnych Oddział Wielkopolski, Poznań, s. 83-99.

Raszka B., Kalbarczyk E., Kasprzak K., Kalbarczyk R. (2016), Ochrona i zarządzanie krajobrazem kulturowym, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego, Wrocław.

Skoczylas Ł. (2014), Pamięć społeczna miasta – jej liderzy i odbiorcy, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, seria: Współczesne Społeczeństwo Polski wobec Przeszłości,  Warszawa, t. 8.

Springer F. (2017),  Źle urodzone. Reportaże o architekturze prl-u, Wydawnictwo  Karakter, Kraków.

Springer F. (2020), 13 pięter, Wydawnictwo Karakter, Kraków.

Stiepanow B. (2013), Pamięć o utopii. Carycyno między przeciągającą się budową i force majeure, „Acta Universitatis Wratislaviensis”, Prace Kulturoznawcze, Wrocław, nr 15, s. 341-348.

Wasilewski M. (2011), Nasza zamkomania, „Czas Kultury”, Poznań, nr 6 (165), s. 22-29.

Wieczorkiewicz A. (2012), Apetyt turysty. O doświadczaniu świata w podróży, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków, seria: Horyzonty Nowoczesności, t. 66.

Zeszyt metodologiczny. Rewitalizacja w gminie, Główny Urząd Statystyczny, Wrocław, 2019.

Zientek S. (2021), Polki na Montparnassie, Wydawnictwo Agora, Warszawa.

Zola E. (1956), Zdobycz, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.

Zola E. (1998), Wszystko dla pań, Wydawnictwo Pruszyński i S-ka, Warszawa.

Żelichowski R. (2002), Lindleyowie. Dzieje inżynierskiego rodu, Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa.

Żelichowski R., Weszpiński P. E. (2016), 1912 – Wiliam Heerlein Lindley. Plan Warszawy. Plan niwelacyjny miasta Warszawy. Zdjęcie pod kierunkiem Głównego Inżyniera W.H. Lindleya. Ze Zbiorów Kartograficznych Muzeum Warszawy. Muzeum Warszawy, Warszawa.

Akty prawne

Uchwała Nr 239 Rady Ministrów z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie przyjęcia Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, M. P. z 2012 r. poz. 252.

Uchwała Nr 198 Rady Ministrów z dnia 20 października 2015 r. w sprawie przyjęcia Krajowej Polityki Miejskiej, M. P. poz. 1235.

Uchwała Nr 8 Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie przyjęcia Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020 (z perspektywą 2030 r.), M. P. poz. 260.

Uchwała Nr 102 Rady Ministrów z dnia 17 wrześnie 2019 r. w sprawie przyjęcia „Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego 2030”, M. P. poz. 1060.

Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, Dz. U. z 2022 r. poz. 559, tj. z późn. zm.

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Dz. U. z 2021 r. poz. 1973, tj. z późn. zm.

Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz. U. z 2021 r. poz. 741, tj. z późn. zm.

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz. U. z 2021 r. poz. 710, tj. z późn. zm.

Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, Dz. U. z 2022 r. poz. 1634, tj.

Ustawa z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji, Dz. U. z 2021 r. poz. 485, tj.

Ustawa z dnia 15 lipca 2020 r. o zmianie ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. poz. 1378.

Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 4 stycznia 2012 r. w sprawie uznania za pomnik historii „Warszawa – Zespół Stacji Filtrów Williama Lindleya”, Dz. U.  poz. 64

Netografia

Brzostowski T., Starczewska-Krzysztoszek M. (2021), Strategia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju po 5 latach – skala porażki w konkretnych liczbach. Analiza, https://strategie2050.pl/wp-content/uploads/2021/03/analiza-SOR-5-lat-6-konkretow.pdf (1.10.2022)

Gołębiewski J. I. (2016), Perspektywy rewitalizacji Międzyodrza w Szczecinie przy zastosowaniu tymczasowych interwencji przestrzennych, Praca doktorska opracowana na Wydziale Budownictwa i Architektury Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie w Katedrze Historii i Teorii Architektury (promotor: prof. dr hab. inż., arch., Zbigniew Paszkowski), Szczecin, 292 s. obserwatorium.miasta.pl/wp-content/uploads/2016/09/000220067.com._.pdf (1.10.2022)

Informacja o wynikach kontroli. Rewitalizacja zdegradowanych obszarów miast, Najwyższa Izba Kontroli, Warszawa, 2016 (KIN.410.006.002015; nr ewid. 153/2016/P/15/037/KIN). file:///E:/Downloads/kin_p_15_037_201602250936361456392996_01.pdf (1.10.2022)

Informacja o wynikach kontroli. Przygotowanie i realizacja programów rewitalizacji w województwie podkarpackim, Najwyższa Izba Kontroli, Warszawa, 2019 (LRZ.430.004.2013; nr ewid. 148/2019/P/18/097/LRZ) file:///E:/Downloads/pobierz,Informacja-148-2019-P-18-097-LRZ,typ,k.pdf (1.10.2022)

Ratajczak M. (2018), Zamek w Puszczy Noteckiej nie będzie hotelem, a „małym tajemniczym miasteczkiem”. Dotarliśmy do projektanta budowli, money.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/zamek-w-puszczy-noteckiej-architekt.188.0.2410940.html (1.10.2022)

Wytyczne w zakresie rewitalizacji w programach operacyjnych na lata 2014-2020, Minister Rozwoju, Warszawa 2016 [MR/H 2014-2020/20(2)08/2016]. https://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/media/23916/Wytyczne_dot_rewitalizacji_po_aktualizacji-zatwierdzone02082016clear.pdf (1.10.2022)

Zamek Królewski w Poznaniu – nowy zabytek czy nowotwór? https://odbudowarekonstrukcjapogania.wordpres.com/2017/03/26/zamek-krolewski-w-poznaniu-nowy-zabytek-czy-nowotwor (5.07.2021)

Zasady programowania i wsparcia rewitalizacji w ramach Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2014-2020 (WRPO 2014+), Samorząd Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2016. (Uchwała Zarządu Województwa Wielkopolskiego nr 2718/2016 z 6.10.2016).  https://wrpo.wielkopolskie.pl/system/file_resources/attachments/000/004/063/original/Zasady_programowania_i_wsparcia_rewitalizacji_w_ramach_WRPO_2014__.pdf?1475840252 (1.10.2022)

Żółciak T. (2014), Beton zalewa Polskę. Jak „upiększa” się rynki w miastach, Gazeta Prawna.pl (31.07.2014). https://serwisy.gazetaprawna/pl.samorzad/artykuly/813338.beton-zalewa-polske-jak-upieksza-się-rynki-w-miastach.html (1.10.2022)

Stan prawny aktualny na dzień: 1 października 2022 r.

[1] Okres między rokiem 1870 (wojna z Prusami) a  1914 (I wojną światową był niezwykle ważny dla rozwoju sztuki europejskiej obejmując m.in. ewolucję malarstwa od impresjonizmu do kubizmu.