Partycypacja społeczna kluczem do rozwoju współczesnych miast

W ostatnim czasie wiele mówi się o uczestnictwie mieszkańców w życiu publicznym. Sformułowanie “partycypacja społeczna” co i rusz przewija się w codziennych mediach. Czym ona jest? Według politolog dr Joanny Gorączko partycypacja społeczna stanowi nie tylko dowód na istnienie dojrzałego społeczeństwa obywatelskiego, ale jest również zjawiskiem istotnym ze względu na możliwości współdecydowania o losach konkretnych inicjatyw czy wywierania wpływu na lokalne władze.

Udział mieszkańców postrzegać należy zarówno jako udział jednostek, grup mieszkańców, jak i ich organizacji. 

Jakie są przejawy partycypacji społecznej? Do tych kluczowych często zalicza się wybory, ale to także referendum, postępowanie administracyjne, różnego rodzaju konsultacje społeczne, jak i bezpośrednie akcje (demonstracje, happeningi, blokady).

Warto sprawdzić w jakim zakresie mieszkańcy angażują się w kształtowanie przestrzeni miejskiej.

Kwestie prawne

– Obowiązujące przepisy od lat gwarantują udział społeczeństwa w procesie planistycznym. Jednak wpływ obywateli na kształt planów miejscowych w praktyce często był iluzoryczny. W 2023 roku weszła w życie istotna nowelizacja ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, wprowadzająca nowe zasady partycypacji społecznej w kształtowaniu polityki przestrzennej miast – wskazuje adwokat Sara Til Dąbrowska. Celem ustawy było wprowadzenie nowych standardów, ale też zwiększenie udziału mieszkańców w procesie planowania przestrzennego poprzez poszerzenie zakresu konsultacji społecznych i umożliwienie realnego wpływu na działania podejmowane przez organy planistyczne.

“Wprowadzenie przepisów dotyczących partycypacji społecznej jako osobnego rozdziału ma na celu podniesienie standardów prowadzenia rozmów z mieszkańcami, rozszerzenie narzędzi partycypacji o nowe techniki, w tym związane z cyfryzacją, oraz unowocześnienie słownictwa zgodnie z rozwojem tej dziedziny wiedzy. Efektem tych zmian ma być ułatwienie wypracowywania kompromisów i zwiększenie pewności inwestowania” – zaznacza Małgorzata Repelewicz, radca prawny w publikacji “Partycypacja społeczna w ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym”. W artykule zwraca także uwagę że konsultacje społeczne są obowiązkowe na wielu etapach procedury planistycznej a ich zasady ureguluje art. 8h ustawy.

Konsultacje społeczne

Włodarze miast, dając możliwość dialogu, ale też zobowiązani przepisami prawa, zapraszają mieszkańców do czynnego udziału w konsultacjach społecznych. Stwarzają one – dla podmiotów społecznych – możliwość uzyskania wpływu na treść rozwiązań, a dla administracji – szereg możliwości ulepszenia jej działań.

Podejmowane konsultacje mają zróżnicowaną skalę. Konsultowane są plany ogólne, strategie rozwoju miast, ale także mniejsze działania, jak np. kwestie powstania nowych osiedli czy przebiegu budowy dróg. Tylko w ostatnim tygodniu informowano:

“Czym będzie plan ogólny miasta i jak złożyć do niego wnioski? – to jedno z głównych pytań, które zadają gliwiczanie podczas otwartych spotkań dotyczących Planu Ogólnego Miasta Gliwice. Aby umożliwić jak najszerszy dostęp do informacji, spotkania organizowane są w różnych częściach miasta. Zainteresowanie tym tematem jest bardzo duże” – wskazuje Urząd Miejski Gliwice.

“W piątek (2 sierpnia) o północy zakończyły się konsultacje społeczne w sprawie ewentualnej zmiany nazwy miasta. Znana jest już liczba uczestników ankiety online (6 487 osób), pozostałe dane są obliczane i opracowywane” – zawiadamia na oficjalnej stronie Gorzów Wielkopolski.

“W sercu Łodzi, na terenie historycznego kompleksu EC1 szykują się ważne zmiany. W dniach od 3 do 19 lipca w dawnej elektrowni odbędą się konsultacje społeczne dotyczące planów zazielenienia tego obszaru” – informują włodarze Łodzi.

“Miejscy urzędnicy zapraszają osoby z niepełnosprawnościami i wszystkich zainteresowanych na konsultacje społeczne. Chodzi o likwidację barier architektonicznych w Gnieźnie. Rozmowa o potrzebach i propozycjach będzie punktem wyjścia do poprawy dostępności miejsc publicznych. Każdy głos, uwagi, spostrzeżenia i oczekiwania mają znaczenie, przekonuje Joanna Śmigielska zastępczyni prezydenta Gniezna” – można przeczytać na stronie lokalnej rozgłośni.

“Mieszkańcy osiedla Ciświca już wkrótce zadecydują, czy w Jarocinie powstanie nowe osiedle. W ramach konsultacji społecznych będą mogli wypowiedzieć się, czy chcą podziału swojego osiedla na dwie części” – informuje serwis samorzad.pap.pl.

Przytoczone przykłady dowodzą, że władza sięga po narzędzie aktywizujące lokalną społeczność, którą są konsultacje. Ich istotą jest poznawanie perspektyw i potrzeb różnych mieszkańców, ale też wspólna debata nt. konkretnych rozwiązań i działań. Ogólnym celem konsultacji powinno być poszukiwanie rozwiązań, które pomogą władzom publicznym podejmować decyzje w największym stopniu realizujące zasadę dobra wspólnego w danej społeczności.

Budżet obywatelski

Z perspektywy kilku ostatnich lat można stwierdzić, że bardzo dużą popularnością cieszą się takie inicjatywy, jak choćby budżety obywatelskie (partycypacyjne).

Co ciekawe, pierwszy pełny proces tworzenia budżetu partycypacyjnego rozpoczął się w brazylijskim mieście Porto Alegre już w 1989 r. Do Polski trend ten wkroczył w 2011 r. w Sopocie. Obecnie budżet obywatelski wprowadzany jest w wielu miastach i gminach. Szacuje się, że z tego narzędzia partycypacji korzysta ok. 320 polskich miast.

Budżety obywatelskie wprowadzane są w oparciu o artykuł 5a Ustawy o samorządzie gminnym, na mocy którego w wypadkach przewidzianych Ustawą oraz w innych sprawach ważnych dla gminy na jej terytorium mogą być przeprowadzane konsultacje z mieszkańcami.

Proces decyzyjny składa się z dwóch podstawowych etapów, w pierwszej kolejności obywatele mogą zaproponować projekty, na co przeznaczyć pieniądze. W drugim etapie – obywatele głosują, które projekty będą zrealizowane. W większości miast i gmin, w których wprowadzono budżet obywatelski w Polsce, głosować mogą również dzieci i młodzież poniżej 18 roku życia. Dzięki temu stanowi duży potencjał włączania młodych ludzi w procesy partycypacyjne.

– Budżet obywatelski to zagadnienie multidyscyplinarne, które przyciąga m.in. uwagę prawników, administratywistów, socjologów, politologów a nawet ekonomistów.
Ze względu na tkwiący w tej instytucji potencjał partycypacyjny stanowi on współcześnie jeden z ważniejszych instrumentów zarządzania publicznego – zwraca uwagę dr Beata Pawlica z Uniwersytetu Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie.

Forma partycypacji społecznej ewoluuje, czego dowodem jest chociażby powstanie Zielonych Budżetów Obywatelskich. Funkcjonują one w kilku miastach Polski, np. w Lublinie, Poznaniu, Bieruniu czy Katowicach. Ich celem jest stworzenie atrakcyjnych terenów zieleni, w szczególności parków, zieleńców oraz skwerów. 

Współdecydowanie

W efekcie aktywnego uczestnictwa mieszkańców w życiu publicznym, władze miast uzyskują lepszą wiedzę o problemach, potrzebach i preferencjach społecznych oraz większą akceptację społeczną dla swoich planów. Z drugiej strony mieszkańcy, otrzymują więcej informacji i mają większy wpływ na decyzje władz, które ich dotyczą. Mogą więc stosunkowo wcześnie jakąś inicjatywę zablokować lub poprzeć, mogą zmodyfikować jej kształt lub zbudować koalicję na rzecz jej wprowadzenia. 

Warto wspomnieć, że informowanie, konsultowanie i współdecydowanie to trzy różne formy uczestnictwa w decyzjach i nie powinno ich ze sobą mylić. “Zanim bowiem obywatele uzyskają jakąkolwiek możliwość wpływu na decyzję, muszą być o niej poinformowani. Konsultowanie zaś jakiejś decyzji przez organa administracji nie oznacza jej negocjowania – władze zbierają opinie od grup, które są ważne dla udanego wdrożenia danej decyzji. Największy wpływ obywatele uzyskują oczywiście wtedy, gdy mogą negocjować (współdecydować) treść programu działania czy regulacji prawnej z jej twórcami” na co wskazują autorzy publikacji “Obywatele współdecydują. Przewodnik po partycypacji społecznej” Dagmir Długosz oraz Jan Jakub Wygnański.

W jakim kierunku zmierza partycypacja społeczna? Nad tym pytaniem zastanowimy się podczas szkolenia online: Partycypacja społeczna w zieleni miejskiej, zaplanowanym na 28 sierpnia. Szczegóły dotyczące wydarzenia: tutaj.