Białystok prekursorem zmian w organizacji transportu

Białostocka Karta Miejska

Gdzie w tym wszystkim kryje się smart city? W celu usprawnienia komunikacji miejskiej i zintegrowania usług realizowanych w tym obszarze w lipcu 2011 r. została wprowadzona do użytku Białostocka Karta Miejska. Zastąpiła ona papierowe bilety okresowe. Kolejnym usprawnieniem dedykowanym mieszkańcom jest działająca od grudnia 2011 r. elektroniczna portmonetka. W rezultacie, posiadając tego typu Kartę, pasażer może z elektronicznej portmonetki kupić dowolny bilet jednorazowy lub wieloprzejazdowy na każdą z czterech stref taryfowych nie tylko dla siebie, ale również dla maks. 30 osób podróżujących razem z nim (opiekun może więc za pomocą jednej Karty zakupić bilety dla całej grupy). Koszty dystrybucji doładowań portmonetki są dwukrotnie niższe niż  biletów papierowych i dzięki temu można bez utraty przychodów oferować elektroniczny bilet jednorazowy, tańszy niż bilet papierowy. W 25 punktach obsługi klienta prowadzona jest usługa doładowania Karty biletami okresowymi oraz portmonetki, a dodatkowo w 50 punktach można doładować samą elektroniczną portmonetkę. Na koniec lutego 2015 r. odebranych zostało 156 tys. imiennych kart elektronicznych oraz 56 tys. kart na okaziciela. To oznacza, że tylko nieliczni mieszkańcy miasta nie mają w swoim portfelu e-karty.

W systemie biletu elektronicznego jako pierwsza w Polsce zafunkcjonowała także karta kibica piłkarskiego klubu „Jagiellonia”. Również elektroniczne legitymacje, którymi posługuje się prawie 40 tys. studentów, mogą być wykorzystane w pełnej funkcjonalności. Pasażerowie, korzystając z Internetu, mogą kupić bilet okresowy. W tym celu zamówiony i opłacony bilet następnego dnia zakodują na Karcie za pomocą czytników zainstalowanych przy każdym wejściu na pokład autobusu, co oznacza że aż 1380 mobilnych biletomatów zostało zainstalowanych na ośmiuset przystankach – zarówno w centrum miasta i na obrzeżach, jak i poza jego granicami. 10 lutego br. uruchomiony został też pilotażowy projekt pierwszej w Polsce i Europie, a być może nawet na świecie mobilnej karty miejskiej, instalowanej w smartfonach z modułem NFC. Klient doładowanie Karty imiennym biletem okresowym lub portmonetki opłaca przez Internet, a w efekcie środki trafiają na Kartę w smartfonie. Ponadto w ramach projektu autobusy wyposażono w system zliczania pasażerów oraz system dynamicznej informacji pasażerskiej i nadzoru nad flotą pojazdów. Dzięki niemu osoby oczekujące na przystankach są na bieżąco informowane o czasie oczekiwania na autobus. Dane o ruchu autobusów i rzeczywistych przyjazdach na przystanki są wyświetlane na 10 tablicach, zamontowanych na węzłowych przystankach. Funkcja ta, nazwana wirtualnym monitorem, dostępna jest przez Internet na smartfonie, tablecie lub komputerze.

Dynamicznie zmieniająca się sytuacja

Zarządzający komunikacją miejską otrzymali doskonałe narzędzia do zautomatyzowanego monitoringu działania systemu komunikacyjnego. Autobusy można zobaczyć na bieżąco na mapie i uzyskać informację, jak odbywa się ich jazda względem rozkładu. Codzienne potoki pasażerskie są monitorowane poprzez system zliczania pasażerów i Karty Miejskie rejestrowane w autobusach. Rozliczanie spółek z wykonania zadań przewozowych i kontrola punktualności mogą być prowadzone w czasie rzeczywistym. Również wszelkie analizy ekonomiczne oparte są na systemie poboru opłat. W efekcie bilet elektroniczny z zasadą rejestracji karty daje szereg korzyści:

• pasażer kasuje bilet papierowy lub kartę elektroniczną,
• organizator uzyskuje wiedzę o bieżącym funkcjonowaniu komunikacji miejskiej i materiał do badań i analiz,
• dane zbierane są automatycznie, a dalszym ich przetwarzaniem i analizą zajmują się pracownicy,
• możliwości analiz są wszechstronne, a wyniki są nieosiągalne innymi metodami, ze względu na nieograniczoną powtarzalność, liczność prób i automatyzację pozyskania danych, takich jak struktura pasażerów, relacja pomiędzy miejscem zamieszkania a lokalizacją celów podróży, przekrój czasowy i przestrzenny, ustalenie częstotliwości podróży, a także możliwość zbadania przesiadkowości połączeń,
• system automatycznie dostarcza szczegółowych informacji nt. funkcjonowania komunikacji miejskiej, pozwalając na codzienne zarządzanie jakością usług.

Model rozliczeń zbudowany w oparciu o dane z systemu Karty Miejskiej pozwala na rozliczenia z sześcioma gminami sąsiadującymi z Białymstokiem, w których funkcjonuje obecnie 19 z 42 linii dziennych i dociera jedna z sześciu weekendowych linii nocnych. W 2014 r. koszty obsługi komunikacyjnej gmin wyniosły 8 081 667 zł. Z kolei wpływy z biletów to 3 664 972 zł, a dotacja gmin wynosi 4 416 695 zł. Przy zastosowaniu schematu obowiązującego w gminach być może jeszcze w tym roku będzie można uruchomić wspólny bilet BKM i kolejowych Przewozów Regionalnych.

Siła argumentów

W Białymstoku znajdują zastosowanie również pojęcia typu: big data, open data i crowdsourcing, opisujące zjawiska występujące w dobie Internetu. Kilka milionów rekordów miesięcznie w przypadku BKM z pewnością mieści się w kategorii big data (ang. big data to duże, zmienne i różnorodne zbiory danych). Podczas projektowania systemów założono, że dane wyjściowe mają być generowane w formacie XML – open data (ang. open data – udostępnienie informacji tworzonych przez organy administracji publicznej do przeszukiwania i wykorzystania przez każdego, kto takimi informacjami byłby zainteresowany). Zatem mają być one gotowe do odczytu choćby przez planowany do uruchomienia w czerwcu 2015 r. system zarządzania ruchem miejskim z priorytetami dla transportu zbiorowego. W tej postaci zostały udostępnione dane o aktualnej pozycji autobusów, a dane o rozkładach jazdy udostępniono w plikach Google Transit File System – GTFS. W tym przypadku wykorzystano proces o nazwie crowdsourcing (ang. crowdsourcing umożliwia wszystkim użytkownikom partycypację w zadaniach, które kiedyś były zarezerwowane dla wąskiej grupy specjalistów). Korzyści pojawiły się niemal od razu: bezpłatne rozkłady jazdy na telefony komórkowe i smartfony, aplikacje na smartfony informujące o prognozowanym czasie przyjazdu autobusu na przystanek i wyszukiwarka połączeń jakdojade.pl, uwzględniająca dane o położeniu autobusu. Autorami tych aplikacji są młodzi programiści, entuzjaści komunikacji miejskiej, a także firmy informatyczne, które dostęp do informacji użytecznych dla dziesiątków tysięcy klientów łączą z komercyjnym przekazem reklamowym. Korzyści są wielostronne.

Danych dostarczanych poprzez rejestrację Karty Miejskiej nie da się porównać z żadnym modelem i efektami badań ankietowych. Kilkukrotnie modyfikowano trasy autobusów BKM w oparciu o analizę zachowań komunikacyjnych pasażerów, opracowane zostały propozycje trzech nowych linii. Zweryfikowana została też zasadność pomysłów projektantów i klientów. Za każdym razem analizy prowadziły do wskazówek, jakie rozwiązanie będzie optymalne. Oczywiste jest, że wynik nie będzie podobał się wszystkim. Jednak wydaje się, że w momencie, gdy są prezentowane nowe rozwiązania i kolejne argumenty „za”, kontrowersje wyciszają się. Bezcenna jest też możliwość zweryfikowania czy zasymulowania poczynionych założeń. Przykładem była analiza, w efekcie której starano się poszukać odpowiedzi na pytanie, czy można bezkosztowo poprawić jakość obsługi w szczycie porannym poprzez przesunięcie godzin rozpoczęcia zajęć w gimnazjach i szkołach średnich o 15, 30, a nawet 45 minut. Wnioski wydają się zachęcające (który uczeń nie chciałby pospać dłużej?), jednak bezpiecznie będzie najpierw poinformować o zamiarach i skonsultować taką decyzję z zainteresowanymi. Sposobów jest wiele, np. opinie zbierane pocztą elektroniczną czy głosowanie nad wariantami na stronie internetowej. W obliczu zestawionych rzeczowych informacji większość oponentów nowych rozwiązań uznaje siłę argumentów i głos większości. W rezultacie w Białymstoku konsekwentnie wdrażane są kolejne, nowatorskie usprawnienia w komunikacji miejskiej.

Struktura funkcjonalno-przestrzenna miasta

Białystok – stolica województwa podlaskiego – liczy prawie 300 tys. mieszkańców. Sąsiednie gminy zamieszkuje prawie 70 tys. osób. Białystok zajmuje jedenastą pozycję w Polsce ze względu na liczbę mieszkańców, a drugą po Warszawie pod względem gęstości zaludnienia. Powierzchnia miasta wynosi 105 km² i praktycznie zawiera się w kwadracie o bokach o długości 10 km. Przy takiej konfiguracji i rozproszeniu zabudowy średnia długość podróży nie przekracza 10 km. Ponadto w mieście zbudowano sieć ponad 100 km dróg rowerowych, a buspasy liczą prawie 20 km. W 2013 r. zakończono też budowę północnej obwodnicy śródmiejskiej, która przejęła tranzytowy ruch ciężkich pojazdów w kierunku wschodniej i północnej granicy państwa. Główne arterie komunikacyjne, które dzięki dofinansowaniu ze środków unijnych w ostatnich latach zostały zmodernizowane, prezentują się bardzo efektownie i zapewniają bezpieczny oraz bezkolizyjny przejazd w ok. 10 minut ze wschodu na zachód. Poprawione zostały też warunki inwestowania oraz nastąpił rozwój infrastruktury transportowej i komunikacji miejskiej. Dodatkowo w latach 2007-2014 wymieniono 180 spośród 254 autobusów.