Unijne ramy monitorowania gospodarki o obiegu zamkniętym uwzględniają 10 kluczowych wskaźników obejmujących każdy etap cyklu życia produktów oraz aspekty konkurencyjności. Niektóre państwa członkowskie UE opracowały dodatkowe krajowe wskaźniki GOZ. Jednakże obecnie nie ma jednego, powszechnie uznawanego wskaźnika ?obiegu zamkniętego?. Brakuje bowiem gotowych, solidnych wskaźników opisujących najważniejsze tendencje.

Chiny są pionierem we wdrażaniu zasad gospodarki o obiegu zamkniętym (GOZ), które realizują od początku XX w. Założenia GOZ do polityki krajowej oficjalnie wdrożono tam w 2002 r. jako narodową strategię ochrony środowiska, a w 2008 r. uchwalono prawo na rzecz promocji zasad GOZ-u na szczeblach lokalnych i prowincjonalnych, w aspekcie powtórnego wykorzystania surowców z odpadów. Przyjęte rodzaje wskaźników GOZ w Chinach to: wskaźnik wyjściowy zasobów, wskaźnik zużycia zasobów, wskaźnik wykorzystania zasobów, unieszkodliwianie odpadów i emisje zanieczyszczeń.

W polityce unijnej gospodarka o obiegu zamkniętym promowana jest od 2015 r. i od tego czasu przyjęto 33 strategie na poziomie krajowym i regionalnym, a 29 jest planowanych. W Polsce 10 września 2019 r. przyjęto mapę drogową GOZ-u, a na poziomie regionalnym strategię GOZ-u przygotowuje indywidualnie również województwo pomorskie.

Monitorowanie cyklu życia produktów

Unijne ramy monitorowania gospodarki o obiegu zamkniętym, przedstawione przez Komisję Europejską w 2018 r., uwzględniają 10 kluczowych wskaźników obejmujących każdy etap cyklu życia produktów oraz aspekty konkurencyjności. Niektóre państwa członkowskie opracowały dodatkowe krajowe wskaźniki gospodarki o obiegu zamkniętym, uzupełniając tym samym przegląd przewidziany w unijnych przepisach. Parlament Europejski, Rada Europy oraz Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny również podkreśliły rolę innych wskaźników w identyfikacji brakujących aspektów gospodarki o obiegu zamkniętym, takich jak ocena przepływów materiałów w symbiozie przemysłowej i uwzględnienie kapitału naturalnego.

Komisja Europejska zidentyfikowała dla całej UE sektory GOZ-u i zaproponowała podział wspomnianych 10 wskaźników monitorowania na cztery obszary tematyczne: produkcja i konsumpcja, gospodarowanie odpadami, surowce wtórne oraz konkurencyjność i innowacje. Przy czym obszar produkcji i konsumpcji obejmuje cztery wskaźniki: samowystarczalność surowców do produkcji w UE, ?zielone? zamówienia publiczne (jako wskaźnik aspektów finansowania), wytwarzanie odpadów (jako wskaźnik aspektów konsumpcji) oraz marnowanie jedzenia. W obszarze gospodarowania odpadami wyróżniono dwa wskaźniki: wskaźniki recyklingu (udział odpadów poddawanych recyklingowi) oraz określone strumienie odpadów (opakowaniowe, bioodpady, elektroniczne itp.). Dwa wskaźniki określają obszar związany z surowcami wtórnymi. Są to: udział materiałów pochodzących z recyklingu w zapotrzebowaniu na surowce oraz handel surowcami wtórnymi między państwami członkowskimi UE i resztą świata. Ostatni z obszarów ? konkurencyjność i innowacje ? obejmuje dwa wskaźniki: prywatne inwestycje, miejsca pracy i wartość dodana brutto oraz patenty związane z recyklingiem i surowcami wtórnymi jako wyznacznik innowacji.

Monitorowanie postępów w realizacji założeń GOZ-u jest trudnym zadaniem. Nie ma jednego powszechnie uznawanego wskaźnika ?obiegu zamkniętego?, brakuje więc również gotowych, solidnych wskaźników opisujących najważniejsze tendencje. Odpowiednie uchwycenie złożoności i licznych wymiarów procesu przejścia na GOZ nie jest możliwe za pomocą jednego miernika lub wyniku.

Wskaźniki GOZ-u

Holandia jako jeden z pierwszych krajów przyjęła ? we wrześniu 2016 r. ? rządowy program ?GOZ do 2050 r.?. Przy wyborze wskaźników wzięto tam pod uwagę wpływ zarówno ekologiczny, jak i ekonomiczny, potencjał do zachowania wartości oraz potencjał przejściowy. W tym ostatnim brane są pod uwagę gotowość do przejścia w kierunku GOZ-u, świadomość, edukacja, organizacja i kultura. W rezultacie badane są następujące wskaźniki: bezpośrednie zużycie zasobów, zużycie zasobów w łańcuchu, konsumpcja zasobów, wykorzystanie terenu, wydobycie wody, emisje CO2, ślad zużycia CO2, wzrost ekonomiczny (część GOZ-u), zatrudnienie (część GOZ-u), wartość dodana przemysłu recyklingowego, samowystarczalność zasobowa, gospodarka holenderska (PKB) oraz zatrudnienie w Holandii.

Francja natomiast przyjęła mapę drogową GOZ-u w kwietniu 2018 r., zawierającą 50 działań w celu przejścia na GOZ. Wśród zaproponowanych i wybranych wskaźników są produkcja, konsumpcja i gospodarowanie odpadami. Przy produkcji istotne są obrót i liczba miejsc pracy w podmiotach działających w gospodarce o obiegu zamkniętym (wszystkie sektory i typy łącznie), procent redukcji przepływów przychodzących i wychodzących w Paryżu (metabolizm miejski), a także procent wzrostu odzysku materiałów i odzysku organicznego w Paryżu. Przy wskaźnikach związanych z konsumpcją brane są pod uwagę: krajowa konsumpcja per capita, produkty z marką ?Ecolabel?, liczba krajowych i terytorialnych projektów proekologicznych w przemyśle, car-sharing, marnowanie żywności, wydatki gospodarstw domowych na naprawę oraz konserwację, tonaż odpadów ponownie użytych, recykling i upcykling (recykling, rzemieślnicy, sklepy z używaną odzieżą). Przy gospodarce odpadami wskaźnikami są: ilość odpadów deponowanych na składowiskach, ilość surowców wtórnych zużywanych w procesach produkcji i tonaż unikniętych odpadów.

Włochy, podobnie jak Francja, przy wyborze wskaźników wzięły pod uwagę produkcję, konsumpcję, rynek surowców, gospodarowanie odpadami, inwestycje i zatrudnienie. W ocenie produkcji ważne są m.in. udział procentowy energii odnawialnej, import i eksport materiałów, wskaźnik całkowitej produktywności zasobów, wskaźnik całkowitych korzyści społeczno-ekonomicznych, całkowita produkcja odpadów, działalność ekoinnowacyjna i certyfikaty EMAS. Przy konsumpcji wskaźnikami są: krajowe zużycie materiałów, końcowe zużycie energii, zużycie energii przez gospodarstwa domowe, udział energii odnawialnej zużywanej do celów domowych, usługi współdzielenia gospodarki, zbieranie używanych ubrań, remonty i licencje na oznakowanie ekologiczne. Natomiast przy inwestycjach i zatrudnieniu: liczba patentów, wskaźnik ekoinnowacji, zatrudnienie w sektorach gospodarki o obiegu zamkniętym, wartość dodana czy inwestycje brutto w środki trwałe.

Jakie są wskaźniki dla Wielkiej Brytanii? Głównie skupiono się tu na rynku surowców ? recykling i przygotowanie do ponownego użycia 50% masy odpadów domowych i podobnych, uzyskanie poziomu 60% recyklingu/kompostowania i przygotowania do ponownego wykorzystania odpadów z gospodarstw domowych oraz uzyskanie wskaźnika 70% dla recyklingu/kompostowania lub przygotowania do ponownego użycia wszystkich odpadów. Poza tym ograniczenie odpadów trafiających na składowiska do 5% (po zakazie deponowania odpadów komunalnych ulegających biodegradacji na składowiskach do 2021 r.), zmniejszenie wszystkich odpadów spożywczych powstających w Szkocji i praca z przemysłem w celu zmniejszenia strat w gospodarstwie produktów jadalnych.

W Austrii jednym ze wskaźników jest przejście z paliw kopalnych na zasoby odnawialne (zwiększenie wskaźnika GOZ-u do 9,9%), a także przejście na gospodarkę, która utrzymuje obecny poziom techniczny budynków i infrastruktury, pozyskując wszystkie materiały budowlane z rozbiórki starych zasobów budowlanych. Poza tym zapewnienie importu o wyższej zawartości wtórnej (20,1%). Łącznie podjęte działania mogą zwiększyć austriacki wskaźnik GOZ-u z obecnych 9,7% do 37,4% w 2030 r.

Czas na Polskę

Istotne jest opracowanie dla Polski systemu wskaźników pomiarowych, umożliwiających ocenę postępu w transformacji w kierunku gospodarki o obiegu zamkniętym oraz wpływu GOZ-u na rozwój społeczno-gospodarczy na poziomie mezoekonomicznym (regionów) i makroekonomicznym (gospodarki narodowej). Temu poświęcony jest m.in. projekt ?GOSPOSTRATEG ? otoGOZ?, przygotowany przez Ministerstwo Przedsiębiorczości i Technologii, w którym na ten moment proponowanymi wskaźnikami dla Polski są:

  • wskaźniki uwzględniające wielkość krajowej konsumpcji materialnej (DMC) ? wskaźnik materiałochłonności gospodarki oraz produktywności, obliczany dla kraju lub dla poszczególnych działów produkcji, a także regionów,
  • wysoka materiałochłonność i niska produktywność zasobów ? w relacji do innych krajów UE (wyraża to stosunek PKB do DMC ? wysoka wartość produktywności zasobów świadczy o mniejszej ilości zużywanych zasobów naturalnych, a tym samym o mniejszym obciążeniu środowiska).

Podczas konferencji poświęconej tej tematyce, która odbyła się 23 września 2019 r. w Ministerstwie Przedsiębiorczości i Technologii w Warszawie, przeprowadzono warsztaty w formie forum dyskusyjnego w grupach. Ich celem było opracowanie propozycji wskaźników dla kraju, branż, regionów, przedsiębiorstw i konsumentów. Jedną ze wskazanych barier we wdrożeniach GOZ-u jest brak zachęt finansowych promujących produkty z recyklingu (np. poprzez niższy podatek VAT), a także wykorzystania ?zielonych? zamówień publicznych czy raczej zamówień cyrkularnych. Natomiast wśród propozycji wskaźników GOZ-u zaproponowano m.in. ilość wykorzystanego surowca z recyklingu w produkcie i system certyfikacji trwałości produktów. Niezbędne są nowe regulacje prawne (sankcjonujące np. usługi, w tym naprawy, czy też współdzielenie i symbiozę gospodarczą), ale przy tym również stabilne prawo wspomagające rozwój w kierunku GOZ-u i budowanie łańcuchów wartości w ujęciu wielosektorowym. Kluczowe znaczenie będzie miał system monitorowania i oceny realizacji strategii, jednak w większości tych dokumentów brak jest opracowanych systemów lub są one w fazie tworzenia.

KATARZYNA BŁACHOWICZ

KLASTER GOSPODARKI ODPADOWEJ I RECYKLINGU

KRAJOWY KLASTER KLUCZOWY

 

Literatura: 

1.            SPRAWOZDANIE KOMISJI DLA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO, RADY, EUROPEJSKIEGO KOMITETU EKONOMICZNO-SPOŁECZNEGO I KOMITETU REGIONÓW z wdrażania planu działania dotyczącego gospodarki o obiegu zamkniętym, Bruksela 04.03.2019, COM(2019) 190 final.

2.            https://ec.europa.eu/eurostat/web/circular-economy/indicators

3.            https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52019DC0190&from=EN

4.            Circular economy strategies and roadmaps in Europe: Identifying synergies and the potential for cooperation and alliance building. Final Report https://www.eesc.europa.eu/sites/default/files/files/qe-01-19-425-en-n.pdf

5.            Circular Economy Network, ENEA. Report  on circular economy in Italy. 10 Proposals and Research Summary, 2019

6.            ?Circular Spain 2030. Spanish strategy for circular economy? 2018

7.            Kulczycka J., Nowaczek A.: Przegląd wskaźników i innowacje w GOZ w Polsce i na świecie.  Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN.