Edukacja ekologiczna na Mazowszu

W woj. mazowieckim jedną z głównych trudności w ochronie środowiska stanowi gospodarka odpadami komunalnymi, której racjonalizacja nie jest możliwa bez odpowiedniej postawy wytwórców odpadów – społeczeństwa. Dlatego też wymowa wielu działań edukacyjnych i informacyjnych podejmowanych w regionie nawiązuje do tej tematyki. Z drugiej strony ważnym obszarem edukacji ekologicznej społeczności miejskich i wielkomiejskich, żyjących w odizolowaniu od przyrody, jest edukacja przyrodniczo-leśna.

Jedną z najszerzej zakrojonych kampanii edukacyjno-informacyjnych prowadzonych na terenie Mazowsza jest stołeczna akcja WARSZAWA STOLICĄ CZYSTOŚCI (WSC), realizowana przez Zarząd Oczyszczania Miasta w Warszawie i Biuro Ochrony Środowiska m.st. Warszawy. Kampanię rozpoczęto w 2005 r. Obejmuje ona głównie dwa nurty – promocję selektywnej zbiórki odpadów wśród wszystkich mieszkańców miasta oraz sprzątanie po pupilach wśród właścicieli psów.

W 2005 r. kampania ta przebiegała pod zabawnymi hasłami: „Śmieć przykładem – segreguj odpady” oraz „W kupie raźniej” i obejmowała takie formy przekazu jak tablice bilboardowe, prasę, telewizję, radio oraz Internet. Strona internetowa kampanii www.stolicaczystosci.pl jest ważnym elementem tych działań i zawiera szereg informacji nt. segregacji odpadów, w tym tzw. „Odpadowy niezbędnik”, a także, zgodnie z zasadą uczyć przez zabawę, gry dla dzieci i młodzieży pt. „Miasto śmieci” oraz „Taśmociąg”.

Najmłodsi stanowią szczególnie istotną grupę odbiorców działań edukacyjnych, stąd do nich właśnie skierowano wiele elementów kampanii WSC. Są to m.in. konkursy dla uczniów szkół podstawowych i ponadpodstawowych „Moje Środowisko”, „EKO-SONG”, „Warszawskie Igrzyska Ekologiczne” oraz dla najmłodszych dzieci „EKO-PRZEDSZKOLAKI” oraz „EKO-RYSUNEK”. Z myślą o najmłodszych wydano także książeczkę „Dobre rady na złe odpady, czyli ekologiczny Czerwony Kapturek”, zawierającą kolorowanki, krzyżówki i rebusy.

Ważną grupą działań edukacyjnych i informacyjnych są także te skierowane do wszystkich mieszkańców miasta, w tym osób dorosłych, przedstawicieli podmiotów oraz instytucji. Jednym z nich był konkurs „Nasza Czysta Warszawa”, przeznaczony dla dozorców i gospodarzy domów oraz spółdzielni, wspólnot mieszkaniowych i właścicieli nieruchomości, propagujący utrzymanie czystości i estetyki oraz selektywną zbiórkę odpadów na terenach osiedli i posesji. Uzupełnienie konkursu stanowi cykl 22 szkoleń nt. selektywnej zbiórki odpadów zorganizowanych dla osób i podmiotów posiadających obowiązki w tym zakresie. Na potrzeby szkoleniowe wydano także broszurę „Sprzątać każdy może” oraz „Regulamin – Czyste Zasady”, stanowiącą przewodnik po Regulaminie Utrzymania Czystości i Porządku w Warszawie. Pod numerem 0800 800 117 uruchomiono ponadto bezpłatną całodobową INFOLINIĘ CZYSTOŚĆ, gdzie można uzyskać informacje m.in. na temat zasad selektywnej zbiórki odpadów i zgłaszać problemy związane z utrzymaniem czystości i porządku w stolicy.

Doskonałym uzupełnieniem kampanii WSC jest seria artykułów opublikowanych przez Biuro Ochrony Środowiska m.st. Warszawy w bezpłatnym dzienniku „Metro” w dodatku „EKO-WARSZAWA”. W artykułach tych w sposób przystępny wyjaśniono mieszkańcom stolicy istotę, cele oraz zasady segregacji odpadów, rozwiano wątpliwości związane ze skomplikowanym procesem odbioru i odzysku odpadów surowcowych, informowano o niebezpieczeństwach związanych z nieodpowiednim postępowaniem z ZSEE. W okresie od października do grudnia 2007 r. wydano sześć dodatków „EKO-WARSZAWA”. W maju br. planowane jest ich wznowienie.

W ramach kampanii WSC z ogromnym rozmachem organizowane są corocznie Warszawskie Dni Recyklingu (WDR). Zrealizowane w czerwcu 2007 r. drugie WDR trwały cztery dni i objęły debatę pt. „Miejsce recyklingu w systemie gospodarki odpadami w Warszawie”, konferencję z udziałem ok. 100 nauczycieli, Ekologiczny Dzień Dziecka oraz piknik na Polach Mokotowskich – kulminacyjny punkt WDR. Tegoroczne Dni Recyklingu odbywać się będą od 2 do 7 czerwca. 

Realizacją działań z zakresu edukacji przyrodniczo-leśnej zajmują się głównie ośrodki edukacyjne parków krajobrazowych, narodowych oraz Lasów Państwowych. Na terenie woj. mazowieckiego są to Centrum Edukacji Kampinoskiego Parku Narodowego (KPN) w Izabelinie i Ośrodek Dydaktyczno-Muzealny KPN w Granicy, Izba Dydaktyczno-Muzealna Kozienickiego Parku Krajobrazowego (PK) w Augustowie, Ośrodek Edukacji Zespołu Mazowieckiego, Chojnowskiego i Brudzeńskiego PK w Otwocku oraz Izba Leśna Lasów Państwowych w Podzamczu. Ośrodki te posiadają bogatą ofertę edukacyjną, na którą składają się zarówno zajęcia kameralne, jak i terenowe, warsztaty, prelekcje, wycieczki piesze i rowerowe, obejmujące swą tematyką naukę o gatunkach roślin i zwierząt, ekosystemach, ich funkcjonowaniu, zagrożeniach oraz ochronie. Na terenie KPN oraz parków krajobrazowych Mazowsza wytyczono i wyposażono w odpowiednią infrastrukturę także kilkadziesiąt ścieżek dydaktycznych, pieszych i rowerowych, pozostających do dyspozycji wszystkich odwiedzających. KPN oraz parki krajobrazowe organizują także liczne konkursy o tematyce przyrodniczej (fotograficzne, plastyczne, turnieje wiedzy) przeznaczone głównie dla dzieci i młodzieży szkolnej, np. coroczny wojewódzki konkurs pt. „Poznajemy parki krajobrazowe Polski”.

Na obszarze województwa działa kilka ośrodków edukacji ekologicznej, z których najważniejsze to Fundacja Ośrodka Edukacji Ekologicznej (FOEE) w Warszawie, Regionalne Centrum Edukacji Ekologicznej (RCEE) w Płocku, warszawska filia Ośrodka Działań Ekologicznych „Źródła”.

FOEE w Warszawie realizuje od 2000 r. ogólnopolski program wsparcia oraz certyfikacji placówek oświatowych w obszarze zrównoważonego rozwoju „Zielony Certyfikat”. Program ten ma charakter atestacyjny, a w jego ramach placówkom oświatowym przyznawany jest Zielony Certyfikat (ZC) I i II stopnia. Warunkiem otrzymania tego znaku jakości jest spełnienie określonych wymagań, dotyczących standardów pracy placówki w aspektach przyrodniczym, społecznym, ekonomicznym i kulturowym. Do podstawowych wymagań stawianych jednostkom ubiegającym się o ZC należy traktowanie edukacji ekologicznej jako obszaru priorytetowego oraz podejmowanie działań sprzyjających kształtowaniu postaw przyjaznych środowisku. Dotychczas zrealizowano osiem edycji programu, a dziewiąta jest w toku. Zielony Certyfikat I i II stopnia przyznano jak dotąd ok. 70 placówkom w Polsce, z czego prawie 30% to placówki z woj. mazowieckiego.

Ciekawą inicjatywą jest również program RCEE w Płocku „Szkoła Liderów – aktywna edukacja stacjonarna i terenowa na rzecz młodzieży”, którego celem było stworzenie grupy liderów odpowiedzialnych za podejmowanie działań na rzecz lokalnego środowiska oraz aktywizację społeczności. Uczestnikami projektu byli m.in. uczniowie oraz nauczyciele z 50 szkół z powiatu płockiego. Zostali oni gruntownie przeszkoleni w cyklu warsztatów i szkoleń w zakresie ochrony środowiska, możliwości badania potrzeb lokalnych społeczności i ich aktywizowania, a nawet planowania i realizacji projektów. W efekcie stworzono grupę 80 liderów, którzy opracowali programy działania na rzecz lokalnego środowiska naturalnego, promowania jego walorów oraz ochrony.

Stowarzyszenie Ośrodek Działań Ekologicznych „Źródła” od 2005 r. realizuje zadania z zakresu edukacji ekologicznej na terenie woj. mazowieckiego za pośrednictwem warszawskiej filii stowarzyszenia. Głównym elementem działalności Ośrodka jest aktywna edukacja ekologiczna, skierowana do dzieci i młodzieży szkolnej oraz nauczycieli, prowadzona podczas warsztatów kameralnych i terenowych oraz szkoleń. Tematyka tych przedsięwzięć koncentruje się na zagadnieniach tzw. małej ekologii oraz konsumpcjonizmu. W stałej ofercie filii znajduje się 20 warsztatów dla dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym. Niezwykle ważnym elementem prac Ośrodka są kompleksowe programy edukacji ekologicznej, w tym „Sklep → wysypisko: ulica jednokierunkowa?” oraz „Psubraty. Ochrona humanitarna zwierząt”.

Projekt „Sklep → wysypisko: ulica jednokierunkowa?” skierowany jest do uczniów oraz nauczycieli ze szkół podstawowych i gimnazjów. Treść i forma programu odwołują się do zasady „RRR” („reduce, reuse, recycle” – ograniczaj, używaj ponownie, odzyskuj), która przedstawia hierarchię, wg której powinniśmy tak postępować z odpadami, aby ograniczyć ich negatywny wpływ na środowisko. Trzeba zapobiegać powstawaniu śmieci dzięki racjonalnej konsumpcji, segregować odpady i zapewniać ich recykling. Kształtowanie świadomości oraz nawyków uczestników programu w tym zakresie odbywa się poprzez realizację cyklu warsztatów dla uczniów, szkoleń dla nauczycieli i zajęć w sortowni odpadów dla wymienionych odbiorców. Dzięki uczestnictwu w tych wydarzeniach uczniowie dowiadują się nie tylko o tym, co dzieje się ze śmieciami po ich wyrzuceniu do zsypu i jakie ma to konsekwencje dla środowiska, ale także tego, jak duże sklepy manipulują nami – konsumentami, skłaniając poprzez merchandising do zakupu często zbędnych towarów. Dzieci uczą się ponadto, jak czytać symbole znajdujące się na produktach, jak unikać niepotrzebnych opakowań i właściwie segregować odpady.

Wycieczki do sortowni odpadów pozwalają obalić ciągle bardzo powszechne w społeczeństwie stereotypowe myślenie, wg którego segregacja śmieci jest bezcelowa, a odpady zbierane selektywnie nie są w żaden sposób wykorzystywane. Zajęcia na hali sortowniczej odbywają się m.in. dzięki uprzejmości Stowarzyszenia „Niepełnosprawni dla Środowiska EKON”.

Zadaniem tak przeszkolonych i przygotowanych uczestników projektu jest wdrożenie w szkole systemu trwałej segregacji odpadów przy pomocy zapewnionych przez organizatorów pojemników, przeprowadzenie w placówce kampanii na rzecz racjonalnej gospodarki odpadami oraz zmonitorowanie funkcjonowania systemu selektywnej zbiórki odpadów w otoczeniu szkoły.

Obecnie realizowana jest druga edycja programu. Dotychczas w projekcie udział wzięło ok. 1100 uczniów oraz 55 nauczycieli z 48 placówek warszawskich (kolejnych 1200 uczestników pochodzi z 47 placówek łódzkich i poznańskich). W Warszawie przeprowadzono w związku z tym prawie 300 godzin zajęć warsztatowych dla uczniów, pięć szkoleń dla nauczycieli, 48 zajęć w sortowni odpadów. Ponadto wydano instruktażową broszurę „ABC segregacji” dystrybuowaną bezpłatnie. Opracowano też 12 scenariuszy zajęć, materiały szkoleniowe oraz stronę internetową projektu (www.niewyrzucaj.eu). W przyszłym roku szkolnym planowana jest kolejna, trzecia edycja programu.

Agnieszka Bańkowska
Ośrodek Działań Ekologicznych „Źródła”, filia w Warszawie