W dzisiejszych czasach projektowanie oświetlenia parkowego pasującego pod względem przestrzennym i znaczeniowym do charakteru terenu zieleni jest standardem. Projektanci kładą coraz większy nacisk na nowatorskie rozwiązania oświetleniowe, wspomagające kreowanie tożsamości miejsca.

Sztuczne oświetlenie, wymykające się typowym wzorcom i formom, pozwala na wzmocnienie identyfikacji przestrzeni, a także wytworzenie indywidualnego, odmiennego od dziennego wizerunku parków i skwerów. Za pomocą odpowiednio dobranych opraw oświetleniowych i źródeł światła możemy albo odwzorowywać obraz dzienny obiektu czy miejsca, albo też w jakiś sposób uzupełniać go czy przekształcać. Nowe przykłady realizacji miejskich terenów zielni dowodzą, że oświetlenie nie tylko zapewnia poczucie bezpieczeństwa użytkowników, ale staje się także istotnym elementem kompozycji i estetyki parków, stanowiąc składnik ich wizerunku.

Rozwój roli form oświetlenia na miejskich terenach zieleni

Sztuczne oświetlenie było na przestrzeni wieków traktowane w zróżnicowany sposób w kontekście sposobu i celu jego wykorzystania na miejskich terenach zieleni. Spełniane przez niego podstawowe funkcje ? poznawcza oraz estetyczna, uzupełnione o symboliczną oraz społeczną ? tworzą bogaty wachlarz możliwych zastosowań. Na oświetlenie można patrzeć zatem z kilku perspektyw: od strony wymagań technicznych i potrzeby orientowania ludzi w przestrzeni miasta; od strony wydobywania piękna miasta; od strony możliwości wprowadzania nowych wartości i przekazów symbolicznych za pomocą oświetlenia; wreszcie od strony konieczności udostępniania miasta jego użytkownikom oraz zapewnienia im poczucia bezpieczeństwa nocą.   Początkowo oświetlenie ? jako dobro ekskluzywne ? stanowiło bardziej dekorację uzupełniającą wieczorne atrakcje na miejskich terenach zieleni niż pełniło w nich funkcje użytkowe. Przestrzenie te nie były podświetlane na co dzień, a jedynie w wyjątkowe wieczory. Przykładowo w popularnych XVIII-wiecznych angielskich ogrodach Vauxhall w weekendy odbywały się koncerty, pokazy sztucznych ogni i iluminacji ? dla społeczności sprzed czasów elektryczności tysiące lampionów rozpalonych wieczorami wzdłuż parkowych alejek było niezwykłym widokiem. Z czasem spopularyzowane dzięki nowym odkryciom oświetlenie także w parkach przybrało formę oświetlenia systemowego, analogicznie do ulicznego. Stało się trwałym elementem wystroju parkowych wnętrz. Na początku latarnie gazowe, a później elektryczne towarzyszyły głównym osiom kompozycyjnym, biegły wzdłuż parkowych alejek i ścieżek, a także umożliwiały nocą bezpieczne przejście przez park. W połowie XX w. stworzono innowacyjną, dekoracyjną formę wykorzystania oświetlenia ? w latach pięćdziesiątych we francuskim pałacu Chambord zapoczątkowano organizowanie pokazów audiowizualnych ?światło i dźwięk?, prezentowanych w przestrzeni pałacowych ogrodów. Jednym z bardziej znanych przykładów tego typu spektakli był jednak nie francuski, lecz egipski pokaz, organizowany przy piramidach w Gizie, spopularyzowany dzięki ukazaniu go w jednym z filmów o brytyjskim agencie 007. Od piętnastu lat w różnych zakątkach świata organizowane są natomiast festiwale światła, m.in. na miejskich placach, skwerach, a także w parkach. Promują one miasta, stanowią atrakcję turystyczną, po trosze komercyjną, po trosze artystyczną. Stają się także polem doświadczalnym dla nowatorskich realizacji oświetleniowych, które, jeżeli są dobrze zrealizowane i przyjęte przez publiczność, mogą na stałe zagościć w tkance miejskiej w postaci barwnych iluminacji obiektów i zieleni, instalacji artystycznych, a także nowych form oświetlenia miejskich wnętrz.

Oświetlenie w miastach ? ujęcie kompleksowe

Trendy zapoczątkowane w znanych europejskich realizacjach parków końca lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX. wieku w ostatnich latach przybierają na sile dzięki kolejnym oświetleniowym rewolucjom technologicznym. O ile wcześniej różne aspekty oświetlenia rozwijały się nierównomiernie, obecnie coraz częściej spotyka się kompleksowe, holistyczne podejście do zagadnienia projektowania nocnego wizerunku parków i zieleńców. Dostrzec można także bardziej dociekliwe zgłębianie tematu iluminacji roślinności, począwszy od aspektów estetycznych, a skończywszy na kwestiach szczegółowych, takich jak szkodliwość nadmiernego oświetlenia nocą. Powstaje coraz więcej portali poświęconych tematyce światła i jego projektowaniu. W Warszawie od ponad dwóch lat ważniejsze ulice zyskują wiele dzięki zastosowaniu oświetlenia o białej barwie, świetnie podkreślającej naturalne kolory obiektów. Modernizowane parki oraz nowe realizacje skwerów i terenów towarzyszących obiektom architektonicznym posiadają rozbudowane systemy oświetlenia. Coraz częściej pojawia się w nich także aspekt sterowania oświetleniem, zmieniającym się wraz z natężeniem ruchu, a także sygnalizującym zużycie źródeł światła. Z roku na rok przybywa także energooszczędnych opraw oświetleniowych (na koniec 2014 r. będą ich już niemal 3000).

Warszawa, zresztą podobnie jak inne miasta, promuje swój wizerunek poprzez światło. W miejskim budżecie od kilku lat uwzględnia się zadanie ?Oświetlenie ulic?, zakładające iluminację obiektów architektonicznych, w tym siedmiu stołecznych mostów. Miasto wydaje także sporą część budżetu na tworzenie i utrzymanie świetlnych dekoracji świątecznych, a z roku na rok poprawia się ich jakość. Popularność świetlnego dekorowania miast podtrzymuje coroczna organizacja konkursów na najlepiej udekorowane metropolie. W miastach występuje także zjawisko, które można by określić mianem ?wyścigu zbrojeń świetlnych? ? co roku w Polsce organizowane są konkurujące ze sobą festiwale światła. Jeszcze cztery lata temu można było wymienić ich kilka, dzisiaj tylko eksperci są w stanie wymienić wszystkie imprezy tego typu w kraju.

W latach 2008-2010 opracowano w Warszawie dwuczęściowy dokument dotyczący harmonijnego rozwoju oświetlenia stolicy, zwany masterplanem oświetleniowym. Taką dokumentacją pochwalić się może jeszcze kilka innych miast. Stołeczny projekt dotyczy przestrzeni uznanej za pomnik historii miasta, związanej z obszarem Starego i Nowego Miasta oraz Traktem Królewskim. Zakłada on kompleksowe podejście nie tylko do ulic i obiektów architektonicznych, ale także miejskich terenów zieleni, zlokalizowanych wzdłuż skarpy warszawskiej oraz nadwiślańskich bulwarów. Przykładowo dla terenów zieleni zaplanowano w nim stosowanie źródeł światła o jednolitej, odróżniającej się od oświetlenia ulicznego temperaturze barwowej, wynoszącej 4000 Kelvinów (światło neutralne białe), dla bulwarów przewidziano natomiast 5000-8000 Kelvinów (światło chłodne białe). Jeżeli natomiast będziemy poszukiwać bezpośredniego przełożenia zapisów masterplanu na realizację inwestycji oświetleniowych, możemy się zawieść, ponieważ, niestety, ich wdrażanie w ramach inwestycji ogólnomiejskich nie jest sankcjonowane przez żadne rozporządzenia.

Przykłady współczesnych realizacji

Z roku na rok w polskich miastach przybywa realizacji oświetleniowych na miejskich terenach zieleni, co następuje wskutek ich przebudowy, rozbudowy lub modernizacji. Przykładem zrównoważonego oświetlenia parkowego może być to zrealizowane w stołecznym parku nad Balatonem. Dzięki niemu dzielnica Gocław zyskała przestrzeń harmonijne wkomponowaną w otoczenie, sprzyjającą wieczornym spacerom i aktywnościom wokół jeziorka Balaton. Standardowe latarnie uzupełniono o dodatkowe, atypowe formy architektoniczne podświetlone nocą. Przykładem jest oświetlony boks, zadaszoną wiatą, przeznaczony na miejsce wieczornych spotkań. To zabieg niezwykle prosty, a jednak rzadko spotykany. Dodatkowo w dwóch kładkach przecinających Jeziorko Balaton zamontowano oświetlenie najazdowe, a w parku pojawiły się elementy systemu iluminacji. Innym przykładem udanej modernizacji parkowej przestrzeni pod kątem oświetlenia jest park Stawy Cietrzewia w warszawskiej dzielnicy Włochy. Wcześniej omijany nocą, obecnie jest często odwiedzany wieczorami przez mieszkańców pobliskich osiedli. Z kolei w parku Podzamcze, znanym z występowania w nim multimedialnych fontann, które zasłynęły w całej Polsce, oprócz typowych latarni spotkać możemy bollardy, oświetlenie najazdowe, podświetlenie schodów, a także iluminacje pomników, architektury oraz zieleni. Wyjątkowa jest barwna iluminacja zabytkowego muru biegnącego wzdłuż granicy parku na skarpie. O ile stosowanie barw w iluminacji często podlega krytyce, o tyle w tym przypadku dostosowanie ich do podziałów architektonicznych wydaje się całkowicie uzasadnione.

Coraz częściej można się spotkać ze stosowaniem na miejskich terenach zieleni oryginalnych form oświetlenia. Na zmodernizowanym w 2012 r. placu Szembeka w pergoli tworzonej przez bramownice z rozciągniętymi między nimi stalowymi linami zawieszono ciężkie, dekoracyjne oprawy oświetleniowe w formie walców z bogatą ornamentyką. Choć nie są to oprawy zaprojektowane specjalnie do tej lokalizacji, co wciąż jest rzadkie ze względu na koszty produkcji i unikatowy design, to i tak nie znajdziemy podobnych rozwiązań w innych miejscach w Warszawie. Flagowy przykład oświetlenia dedykowanego parkom stanowią oprawy Riddle autorstwa biura francuskiego architekta Jeana Nouvella, zaprojektowane dla hiszpańskiego parku Poblenou. Ich oryginalną formą zainteresował się hiszpański producent światła ? firma Troll ? i obecnie sprzedaje je na inne rynki. Z kolei w Warszawie warto odnotować niedawną modernizację alei Chińskiej w Łazienkach Królewskich. Wzdłuż całej alei w okresie letnim ustawia się chińskie lampiony, co wieczorami sprawia wrażenie budowania stropu pod gołym niebem.

Czasami to nie oprawa, ale elementy budujące wnętrza parków czy zieleńców znajdują się nocą w centrum uwagi. Tak jest w przypadku fragmentu ulicy Kuźniczej we Wrocławiu. Za pomocą spotów oświetleniowych ? reflektorów usytuowanych na słupach ? podświetlane są koliste klomby, zlokalizowane w jednej z części ulicy. Roślinność staje się tam głównym aktorem wieczornego spektaklu w mieście. Analogicznym rozwiązaniem jest oświetlenie akcentujące sezonową roślinność wystawianą w ogrodach w kopenhaskim parku rozrywki Tivoli. Wartym odnotowania również aspekt proekologiczny ? oprawy tworzone są przez producentów w taki sposób, aby nie potęgowały negatywnych skutków zjawiska astronomicznego i ekologicznego zanieczyszczenia światłem. Coraz więcej projektantów zwraca natomiast uwagę na energooszczędność. Przykładowo w nowo wybudowanym warszawskim obiekcie ? Służewskim Domu Kultury ? który będzie oddany do użytkowania we wrześniu tego roku, projektanci zastosowali turbinę wiatrową jako źródło energii dla części oświetlenia zewnętrznego, towarzyszącego parkingowi, placowi zabaw oraz warzywnikom tam zlokalizowanym. Jednocześnie zaprojektowany przez nich wiatrak stał się symbolem siedliskowego charakteru zabudowy.