Kultura w największym skrócie to wielopokoleniowy dorobek gatunku ludzkiego, obejmujący każdy z aspektów życia człowieka ? wbrew powszechnemu rozumieniu pojęcia kultury jako sztuki, nauki i duchowości.

Elementami kulturowymi są zatem zarówno sztuki piękne, jak i dorobek technologiczny. Obrazy i wynalazki. Fotografie i traktory. Sztuki teatralne i sposób wykonania widelca oraz jego używania. Kultura to wszystko, co człowiek wymyśla, wytwarza i przekazuje dalej, pod warunkiem zachowania tych zależności. Jeżeli to wymyślone ?coś? zostanie przekazane lub utrwalone i poznane przez innych ludzi ? staje się częścią kultury. Z kolei elementami, których do kultury zaliczyć nie można, są te, które mogły kiedyś powstać, ale żaden z ludzi nie wie o ich istnieniu lub nie zostały one zapamiętane bądź przetworzone czy zmodernizowane, nie istnieją też żadne dowody potwierdzające ich istnienie.

Krajobraz

Krajobraz to w skrócie to, co nas otacza. Widok, struktury geologiczne, struktury osadnicze, architektura, ale też atmosfera ? warunki atmosferyczne ? wszystko, co składa się na materię miejsca. Krajobraz jest rozumiany zazwyczaj jako widok. Jednak nie tylko zmysł wzroku ma wpływ na odbieranie miejsca. Wszystkie elementy tworzące charakter lokacji można nazwać składowymi jego krajobrazu, chodzi np. o zapach, temperaturę, ciśnienie, dźwięki albo pole magnetyczne, o to, co widoczne, lub o to, co wywiera wpływ na elementy widoczne. Oddziaływanie kultury na krajobraz skutkuje powstaniem krajobrazu kulturowego, czyli miejsca, które zostało przekształcone przez elementy kulturowe. Pole uprawne będzie krajobrazem kulturowym, podobnie jak kopalnie, plaże, porty, wsie i miasta. Krajobraz kulturowy to każdy krajobraz, który jest przekształcony przez działalność ludzką, którą zdefiniowaliśmy w poprzednim akapicie jako kulturową.

Miasto

Miasto jest cywilizacyjnym tworem społeczno-kulturowym, będącym jednym
z bardziej spektakularnych przejawów ludzkiego dorobku kulturowego Miasto, jako wytwór krajobrazowo-kulturowy, to miejsce specyficzne. Jest ekonomicznie zależne od wsi (produkcja żywności). Różnic między miastem a wsią można znaleźć bez liku. Jednakże tym, co najbardziej odróżnia jedno od drugiego, jest oferta kulturalna miasta. Ośrodki miejskie, z założenia są centrami kulturalnymi w znaczeniu ?produkcji? sztuki. Chodzi o kina, teatry, opery, biblioteki, domy kultury, ośrodki uniwersyteckie i sportowe. Wszystko to obecnie występuje na szeroką skalę jedynie w miastach. To one posiadają bazy danych dorobku kultury człowieka (biblioteki, muzea), elementy przekazujące wiedzę (szkoły, uniwersytety, uczelnie), a także pielęgnujące kulturę (domy kultury). Zależność między tymi czynnikami jest olbrzymia. Także opisywany wcześniej krajobraz tworzy kulturę, a jednocześnie to kultura przetwarza krajobraz. Miasto to centrum, mechanizm napędzający rozwój społeczeństw, gdyż edukacja sprzyja powstawaniu nowych technologii. Niemniej miasta ingerują w struktury krajobrazowe. Zamiast lasów i łąk widzimy budynki i place miejskie. Ludzie mieszkający w miastach z założenia mają większy dostęp do kultury niż mieszkańcy np. wsi. Pozornie. Miasto rozrasta się, co oznacza, że kiedyś będzie musiało zetknąć się z pobliskimi osadami. Wówczas ?pochłania? je i stają się one nowymi dzielnicami miasta. Skoro dzielnice są naturalnymi strukturami niegdysiejszych miast lub wsi, to większość ich mieszkańców nie ma potrzeby, aby poruszać się poza ich granicami. Każda z dzielnic zapewnia usługi, handel, być może nawet obiekty rekreacyjne i sportowe. W każdej są szkoły, przedszkola, banki i restauracje.  Widać to wyraźnie w większości dużych polskich miast. Zaczynają one pochłaniać pobliskie wsie i mniejsze miasteczka. Powoli zaciera się granica pomiędzy obrzeżami a terenami podmiejskimi. Jednakże istnieje coś, do czego dostęp mieszkańcy peryferyjnych dzielnic miast mają ograniczony. Problemem są tereny leżące pomiędzy centrum a  obszarami podmiejskimi, w szczególności osiedla, np. blokowiska. Wchodzące w skład metropolii miejscowości zlokalizowane na obrzeżach miast często posiadają swoje ośrodki kulturowe i kulturalne ? domy kultury, biblioteki, czasem nawet kino.  W wielkich miastach duże ośrodki kulturalne, zarówno te zajmujące się kulturą ?niższą?, jak i ?wyższą? znajdują się w samym centrum, Co prawda niektóre dzielnice posiadają niezależne od siebie małe ośrodki kulturalne, najczęściej domy kultury i kluby hobbystyczne. Ponieważ są to ośrodki małe, ich dofinansowanie jest proporcjonalnie niskie, a budżet ograniczony. A to oznacza, że ze sobą konkurują. To z kolei rzutuje na ich niewielką atrakcyjność, gdyż bez nakładów finansowych niełatwo organizować ciekawe wydarzenia. Najczęściej oferują one zajęcia bez konieczności ponoszenia kosztów lub obciążające nimi uczestników zajęć. W takiej sytuacji unowocześnianie obiektów jest prawie niewykonalne. W efekcie popularność małych placówek kulturowych maleje. Mniej wymagającą i łatwiejszą formą spędzania wolnego czasu jest pozostanie w domu i oglądanie telewizji lub korzystanie z Internetu. Oznacza to, że  znaczna część wielkomiejskiego społeczeństwa zostaje odcięta od kultury innej niż ta promowana w mediach.

Projekt

Jednym z pomysłów na odwrócenie tego negatywnego trendu jest projekt pn. ?Rewaloryzacja zewnętrznego pierścienia fortyfikacji Poznania. Forty IX i Va?. Opiera się on na koncepcji stworzenia scentralizowanej instytucji ośrodków kulturowych, działających według schematu: centrala ? satelity A ? satelity B, działające w sposób przedstawiony na rysunku 1, na terenach dawnych fortów zewnętrznego pierścienia umocnień Poznania. W projekcie skupiono się na obszarach miasta leżących pomiędzy dawnymi granicami Poznania a ?wchłoniętymi? przezeń miasteczkami i wsiami. Projekt zakłada utworzenie zorganizowanej, zarządzanej centralnie organizacji kulturowej, nadzorującej sieć takich obiektów jak domy kultury i centra kulturowe, zlokalizowane w newralgicznych punktach miasta, np. na osiedlach, które zamieszkuje wielu ludzi, a na których brakuje obiektów kulturowych. Planowane placówki miałyby pełnić funkcje małych bibliotek, bibliotek cyfrowych, świetlic, kin, ośrodków sportowych, teatrów i innych instytucji, których jest dużo w centrum miasta, ale wyraźnie brakuje na obrzeżach. Organizacja ta w założeniu należeć ma do miasta i nie powinna pobierać opłat za użytkowanie lub koszty mają być symboliczne, aby zachęcić do korzystania z jej oferty jak największą liczbę ludzi.

Fortyfikacje

Kluczowym elementem projektu jest wykorzystanie istniejącego w mieście pierścienia fortyfikacji, zbudowanych przez pruską administrację w XIX w., dzięki którym Poznań zawdzięcza miano miasta-twierdzy. Pierwsze wzmianki o potrzebie budowy umocnień pochodzą z 1815 r., gdy Poznań był stolicą Wielkiego Księstwa Poznańskiego, rządzonego przez namiestnika księcia Antoniego Henryka Radziwiłła. Miasto narażone było na walki, ponieważ zarówno Prusy, jak i Cesarstwo Rosyjskie chciały mieć je we władaniu. Jednak Polacy nie byli przychylni żadnej obcej władzy. Dwa lata później, w 1817 r., powstały pierwsze koncepcyjne szkice przyszłych fortyfikacji miasta. W 1828 r. ukończono pierwsze projekty obiektów i rozpoczęto budowę największego fortu miasta ? Winiary ? znanego dziś pod nazwą Cytadela. Prace nad systemem fortyfikacji trwały do początków XX w., a obiekty stanowią dziś klasyczne przykłady pruskiej architektury militarnej. Fortyfikacje Poznania w większości przypadków nie pełnią dziś żadnej funkcji użytkowej. Wprawdzie w Forcie VII mieści się muzeum, ale to jedyny spośród osiemnastu tak dobrze zachowany i odnowiony obiekt zewnętrznego pierścienia fortyfikacji poznańskich. Stan budowli z roku na rok coraz bardziej się pogarsza. Niemniej fortyfikacje niezaprzeczalnie posiadają wartość i są cennymi zabytkami historycznymi, choć dziś jedynie entuzjaści historii i militariów są zafascynowani tymi miejscami.

Przykłady

W projekcie poddano analizie krajobrazowej dwa z fortów i propozycję zagospodarowania jednego z nich. Fort IX należy do fortów głównych typu I ? wcześniejszego. Istnieje jeszcze typ II, nieco zmodyfikowany. Fort IX ? Brünneck ? znajduje się na Świerczewie i otoczony jest domami jednorodzinnymi, które budowano, powielając kształt rzutu fortu. Na rysunkach ukazano obszar fortu, a także teren proponowany, rozszerzający zasięg obiektu, na którym mogą znajdować się obiekty sportowe lub rekreacyjne. Zobrazowano też ścieżki dojścia do fortu w przypadku pozostawienia jego oryginalnej formy oraz przy założeniu jej zmiany poprzez zakrycie fosy i utworzenie na niej wejść do obiektu. Kolejny schemat przedstawia otoczenie fortu w postaci budynków mieszkalnych.

Fort V Bonin znajduje się na Piątkowie. To jeden z fortów pośrednich, mniejszy od fortu głównego. Jego otoczenie stanowią głównie osiedla bloków mieszkalnych, tor kolejowy, za którym rozciągają się kolejne osiedla i ogródki działkowe, szosa, ponownie osiedla i tereny z budynkami usługowymi. Podobnie jak w przypadku fortu Brünneck dokonano analiz krajobrazowych. W projekcie przewidziano przykrycie fosy stropem i roślinnością, co pozwoli na zachowanie ciągłości krajobrazu, a także umożliwi bezpośrednie dojście do fortu. Otaczające obiekt wały forteczne zostaną przerwane, wskutek czego powstaną wejścia do fortu w miejscach najdogodniejszych dla mieszkańców pobliskich osiedli. Na środku terenu, w miejscu oryginalnego wgłębienia, projekt zakłada postawienie budynku wkopanego na głębokość 2-4 pięter. Główne wejście zostanie zlokalizowane w pobliżu oryginalnych pochylni lub w obiekcie znajdującym się obok. Jeden z wałów wyposażony jest w tarasowe schody, co zapewni przestrzeń do spacerowania po wale. Aby dotrzeć do przykrytej fosy, należy dostać się do budynku ośrodka kulturowego i przejść przez wnętrza forteczne, wychodząc przez główne, zachowane w oryginalnym kształcie wejście do fortu.

 

 

Xenia Pietrzyk

absolwentka studiów licencjackich

Kierunek Sztuka Projektowania Krajobrazu

 

Komentarz

Praca dyplomowa licencjacka Pani Xenii Pietrzyk pt. ?Rewaloryzacja zewnętrznego pierścienia fortyfikacji Poznania. Forty IX i Va? powstała w Pracowni Projektowania Struktur Krajobrazu Regionalnego,  prowadzonej przez dr. hab. Piotra Szwieca i asystentkę Patrycję Mikołajczak, w Katedrze Bioniki, na Wydziale Architektury i Wzornictwa, na Uniwersytecie Artystycznym w Poznaniu. Promotorem pracy był dr hab. Piotr Szwiec prof. ndzw. UAP. Praca dyplomowa  Xenii Pietrzyk dotyczy ważnej społecznie kwestii miejsca i funkcjonowania kultury w przestrzeni miasta, w nawiązaniu do znanej większości poznaniaków, lecz pomijanej przestrzeni fortów. Obiekty te są reliktami militarystycznej i imperialnej polityki Cesarstwa Niemieckiego. Aż do dziś nie odnalazły swojego miejsca w świadomości społecznej mieszkańców miasta. Są w większości, w sensie kulturowym i funkcjonalnym, pozostawione poza strefą użytkową. Obiekty te budowano na zlecenie zaborcy i przez lata służyły jego wojskom, więc budzą negatywne skojarzenia. Odbiór ten jest pogłębiany przez fakt, iż jedynym planowo zagospodarowanym obiektem fortecznym  pozostaje Fort VII, czyli siedziba Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości. Obiekt ten jest okryty ponurą sławą miejsca kaźni i męczeństwa poznańskich patriotów w okresie hitlerowskiej okupacji. Również pod względem funkcjonalnym są to obiekty trudne do adaptacji. Powstały jako instalacje militarne o ściśle określonej funkcji. Przestrzenie użytkowe są niewielkie, ciasne, słabo doświetlone. Zostały zaprojektowane jako obronne, więc nie spełniają obecnie obowiązujących norm publicznych inwestycji budowlanych. Pozostają też pod ścisłą opieką konserwatorską, która w znaczącym stopniu ogranicza swobodę inwestycyjną na tych terenach. Jednocześnie większość jest dosyć dobrze zachowana i posiada niezaprzeczalną wartość historyczną. Dodatkowo obszary przyforteczne z pozostałościami fos i tzw. przedpola fortu, są terenami zieleni często z kilkudziesięcioletnim drzewostanem o różnej wartości. Propozycja projektowa zakłada stworzenie scentralizowanej instytucji ośrodków kulturowych, działających wg schematu: centrala ? satelity A ? satelity B. Autorka wykorzystuje satelitarny i pierścieniowy układ fortów w przestrzeni miasta, który odpowiada układowi urbanistycznemu Poznania,  powstałemu (na tym etapie tworzenia) jako wynikowa istnienia układu fortecznego (wraz z całą jego infrastrukturą,  również drogową). Ośrodki satelitarne umieszczone w przestrzeniach fortów nie mają w zamyśle zaburzyć odbioru ich wartości historycznej. Obiekty te z założenia spełniać będą funkcje społeczne, kulturalne i sportowe. Najważniejsze założenie to zmiana sposobu odbioru miejsca jako nieprzyjaznego, obcego, na kulturowe, przyjazne mieszkańcom miasta, otwarte ? jednym słowem: ?nasze? (poznańskie). W efekcie może to doprowadzić do akceptacji tej przestrzeni przez ludność. Adaptacja ma dotyczyć niemal wszystkich fortów. Autorka zaleca pozostawienie  jako  świadectwa historycznego i przykładu rozwiązań inżynieryjnych po jednym obiekcie z każdego rodzaju, a zatem wybranego fortu głównego typu ? A i pośredniego ? typu B. Zmiany nie mają dotyczyć Fortu VII jako miejsce pamięci. Praca autorki, stanowiąca studium czysto teoretyczne, ma zachęcać do dyskusji i refleksji nad naszą przestrzenią kulturową w mieście, a także nad tzw. krajobrazem kulturowym Poznania.

dr hab. Piotr Szwiec, prof. ndzw. UAP