Przedsięwzięcia dofinansowane ze środków Narodowego Funduszu obejmują ochronę wód i gospodarkę wodną, ochronę powietrza, powierzchni ziemi i przyrody, leśnictwo, geologię, górnictwo, likwidowanie nadzwyczajnych zagrożeń i skutków klęsk żywiołowych, a także prace naukowo-badawcze i studialne z zakresu ochrony środowiska oraz popularyzację wiedzy ekologicznej. Lista przedsięwzięć i programów priorytetowych jest co roku weryfikowana.

Kondycja finansowa Narodowego Funduszu
i ocena ściągalności środków z Urzędów Marszałkowskich

W 2001 r. na dofinansowanie przedsięwzięć ekologicznych Fundusz przeznaczy około 1,9 mld zł. Będzie to rekordowa suma w jego dotychczasowej, jedenastoletniej działalności.
W ogólnej strukturze wpływów do Narodowego Funduszu systematycznie wzrasta udział środków z tytułu zwrotu rat pożyczek i kredytów oraz ich oprocentowania. Dzięki mechanizmowi odtwarzania środków, możliwe jest stałe zwiększanie przez Narodowy Fundusz nakładów na finansowanie ochrony środowiska. Pozostałe wpływy pochodzą z opłat za korzystanie ze środowiska i kar za nieprzestrzeganie dopuszczalnych norm, a także z oprocentowania wolnych środków, sprzedaży akcji i udziałów oraz dywidendy.
Dominującą pozycję w strukturze wpływów do 1998 r. stanowiły opłaty i kary ekologiczne. Jednak po nowelizacji w 1999 r. Ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska, dotyczącej nowego ich podziału pomiędzy fundusze ekologiczne, sytuacja ta uległa zmianie. W porównaniu z rokiem 1998, w 1999 nastąpił spadek wpływów z tytułu opłat i kar, przekazywanych przez Urzędy Marszałkowskie, o około 43% – z prawie 680 mln zł do 382,6 mln zł. W 2000 r. wpływy z tytułu opłat i kar wyniosły 435,2 mln zł i stanowiły 86% w stosunku do planowanych.
Dla wymuszenia dyscypliny regularnego wnoszenia opłat i kar, Fundusz stosuje zasadę, że podmiot zalegający z opłatami i karami nie może otrzymać dofinansowania z jego środków.

Kondycja finansowa wnioskodawców

Od połowy 2000 r. pogarsza się sytuacja finansowa jednostek samorządu terytorialnego, które stanowią największą grupę beneficjentów Narodowego Funduszu. Przy nadmiernych obciążeniach wydatkami na szkolnictwo, ochronę zdrowia itd., w połączeniu z wysokimi kosztami obsługi kredytów i pożyczek, gminom i powiatom brakuje środków na realizację inwestycji ekologicznych.
Aby ułatwić samorządom dostęp do środków Narodowy Fundusz wprowadził od stycznia 2001 r. nowe zasady oprocentowania pożyczek. Intencją wprowadzenia nowego modelu preferencyjnego dofinansowania w 2001 r. było zmniejszenie kosztów finansowych, związanych z zaciąganiem pożyczek oraz ułatwienie dostępu gminom do środków Narodowego Funduszu.
Wnikliwa analiza dochodów jednostek samorządu terytorialnego potwierdziła, iż w najlepszej sytuacji są tereny uprzemysłowione, silne gospodarczo oraz tereny związane z dużymi ośrodkami miejskimi. Podstawowym wyróżnikiem decydującym o wysokości dochodów gmin jest ich sytuacja ekonomiczna oraz stopień zurbanizowania terenu. Pozwoliła też na wyodrębnienie 4 grup jednostek samorządu terytorialnego: Warszawy i gmin warszawskich, powiatów ziemskich, miast na prawach powiatu i pozostałych gmin. Najprostszym i najbardziej czytelnym kryterium dokonanego podziału jest wskaźnik dochodów budżetowych ogółem na jednego mieszkańca.
Najważniejszym elementem nowych “zasad” w odniesieniu do jednostek samorządu terytorialnego jest zastosowanie w br. znacznie niższego oprocentowania w przypadku pożyczek udzielanych miastom na prawach powiatu oraz pozostałym gminom. Dla jednostek charakteryzujących się najniższym wskaźnikiem dochodów ogółem na mieszkańca będzie to oprocentowanie w wysokości 0,1 stopy redyskontowej weksli, tj. obecnie 2,05% w skali rocznej, podczas gdy najniższe oprocentowanie pożyczek w 2000 r., wynosiło 0,5 s.r.w. (10,75% w skali rocznej). Jednocześnie gminom o najniższej wartości wskaźnika udzielana będzie dotacja w wysokości 30% łącznej kwoty dofinansowania, o którą ubiega się gmina w formie pożyczki i dotacji. Pozostałe grupy mogą liczyć na oprocentowanie w wysokości odpowiednio 0,3 i 0,5 s.r.w. a grupa o najwyższym wskaźniku 0,65 s.r.w. Dla Warszawy i gmin warszawskich zastosowano oprocentowanie 0,65 s.r.w., a dla powiatów 0,3 s.r.w.
W nowych “zasadach” zmianom uległy też warunki dotyczące umarzania części kwoty pożyczki. Według nowego zapisu, pożyczka udzielana ze środków Narodowego Funduszu może być częściowo umorzona, gdy przedsięwzięcie zostało zrealizowane nie później niż w terminie ustalonym w umowie. Dla pożyczek w wysokości do 10 mln zł. zwiększono kwotę umorzenia do 15% udzielonej pożyczki, a dla pożyczek w wysokości powyżej 10 mln zł kwota ta pozostała na poziomie jaki obowiązywał poprzednio, czyli do 10%.

Lokowanie wolnych środków finansowych
w przedsięwzięcia kapitałowe

Potrzeby w dziedzinie ochrony środowiska są bardzo duże, ale w ostatnim okresie – przy zmniejszaniu się wpływów z działalności podmiotów gospodarczych oraz nadmiernego obciążania budżetów jednostek samorządowych, maleje zainteresowanie realizacją inwestycji ekologicznych. Narodowy Fundusz oferując pomoc finansową musi mieć pewność zwrotu zaciągniętych pożyczek. Nie zawsze jednak pożyczkobiorca jest w stanie zwrot zagwarantować, dlatego też występują przypadki rezygnacji z otrzymania pomocy lub nie ubiegania się o nią.
W takiej sytuacji wszystkie wolne środki, które stanowią nadwyżki nad bieżącymi wydatkami Narodowego Funduszu, są lokowane przy zachowaniu odpowiedniego bezpieczeństwa. Inwestuje się bowiem w papiery wartościowe emitowane przez Skarb Państwa (bony skarbowe i obligacje), a lokaty dokonywane są tylko w sprawdzonych i wiarygodnych bankach.
Zakupy papierów wartościowych oraz lokaty bankowe nie są i nigdy nie były alternatywą dla podstawowej działalności Narodowego Funduszu.
Podstawę do uczestnictwa kapitałowego Narodowego Funduszu w spółkach stanowią zapisy ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska. Dają one Funduszowi prawo zakładania spółek mających siedzibę w kraju lub za granicą oraz wnoszenie udziałów do spółek już działających a także umożliwiają nabywanie akcji jednostek gospodarczych.
W 1999 r. Narodowy Fundusz wydatkował na zakup akcji i udziałów w spółkach prowadzących działalność skierowaną na poprawę stanu środowiska w Polsce łączną kwotę 143 mln zł. Stanowiła ona zaledwie 8,3% całości środków wydatkowanych w 1999 r. przez Fundusz na ochronę środowiska.
Inwestycje kapitałowe nie są alternatywą dla lokat bankowych czy bonów skarbowych, wykorzystywanych w celu gospodarowania przez Narodowy Fundusz przejściowo wolnymi środkami.

Strategia działania NFOŚiGW

Na funkcjonowanie Narodowego Funduszu mają wpływ procesy legislacyjne, ekonomiczne a także dostosowawcze do standardów i rozwiązań instytucjonalnych UE. Nowe regulacje prawne oraz zmieniające się założenia polityki ekologicznej państwa w zasadniczy sposób oddziałują na określenie roli i kierunków rozwoju NFOŚiGW. Wobec tego, skonkretyzowania wymagało ustalenie priorytetowych programów i przedsięwzięć, na których powinien koncentrować się Fundusz, ich zakres oraz preferowane formy pomocy finansowej, pozwalające maksymalizować efekty ekologiczne za pomocą pozostających do dyspozycji środków finansowych. Ważne w tym procesie było także usytuowanie Funduszu wśród instytucji sektora finansowania ochrony środowiska oraz ustalenie kierunków jego rozwoju wobec projektowanych mechanizmów ekonomicznych związanych z wprowadzeniem opłat produktowych i depozytowych, które mają uzupełnić istniejące wpływy z tytułu opłat i kar za gospodarcze korzystanie ze środowiska.
Uwarunkowania te zostały uwzględnione w opracowanej pod koniec 1999 r. Strategii Narodowego Funduszu, która określiła szczegółowe kierunki jego działań do 2003 r. Podstawowym celem jest koncentracja pomocy finansowej na kluczowych z punktu widzenia członkostwa w Unii przedsięwzięciach w dziedzinie ochrony powietrza, ochrony wód i gospodarki wodnej oraz ochrony ziemi.
Priorytety Narodowego Funduszu związane są z poszczególnymi kategoriami zagrożeń środowiskowych – m.in. nadmierną emisją dwutlenku siarki i tlenków azotu, deficytem wody, nieprawidłowo prowadzoną gospodarką odpadami, które wymagają szybkiego i skutecznego rozwiązania. Preferuje się inwestycje służące redukcji zanieczyszczeń u źródeł ich powstania, recykling odpadów, a także wprowadzanie najaktywniejszych technologii pod względem ekonomicznym i ekologicznym.
Do celów Funduszu należy również osiągnięcie następującej struktury finansowania ochrony środowiska ze źródeł krajowych: 23-25% – dotacje, 70-72% – pożyczki i 5-7% inwestycje kapitałowe oraz kierowanie się przy wyborze przedsięwzięć i form finansowania poza uzasadnieniem ekologicznym, rachunkiem ekonomicznym i analizą cost-benefit.
Niezwykle ważne jest dostosowanie procedur zarządzania do standardów stosowanych w UE, a także w międzynarodowych instytucjach finansowych (Bank Światowy, EBOR, EBI).
Strategicznym założeniem Narodowego Funduszu jest przejęcie roli redystrybutora środków z nowych instrumentów ekonomicznych, takich jak np. opłaty produktowe i depozytowe oraz uzyskanie certyfikatu jakości ISO 9000.
Zmiany zachodzące w otoczeniu NFOŚiGW wymagają weryfikowania i aktualizowania jego celów strategicznych. Obecnie trwają prace nad rozszerzeniem Strategii NFOŚiGW o strategie dziedzinowe i funkcjonalne oraz nad ustaleniem prognoz finansowych do 2006 r. Zmodyfikowana wersja tego dokumentu zostanie wniesiona wkrótce pod obrady Zarządu Narodowego Funduszu a następnie Rady Nadzorczej.

Współpraca Narodowego Funduszu z bankami

Narodowy Fundusz może udostępniać swoje środki bankom z przeznaczeniem na udzielanie kredytów na wskazane przez siebie programy i przedsięwzięcia z zakresu ochrony środowiska i gospodarki wodnej. Najważniejszym partnerem w tej współpracy jest Bank Ochrony Środowiska SA, którego jednym z założycieli a zarazem głównym akcjonariuszem jest Narodowy Fundusz, posiadający 45% akcji.
Obsługa środków Narodowego Funduszu przez bank odbywa się na podstawie umowy, której podpisanie jest poprzedzone postępowaniem o zamówieniach publicznych. BOŚ administruje znaczącym portfelem kredytów ekologicznych, których Narodowy Fundusz udziela korzystając z jego obsługi.
O skali współpracy Narodowego Funduszu z bankami i innymi instytucjami finansowymi świadczy wielkość udostępnianych im środków finansowych z przeznaczeniem na kredyty w dziedzinie ekologii. Ich wartość w 1999 r. przekroczyła 85 mln złotych.
Preferencyjne kredyty, znajdujące się w ofercie Banku Ochrony Środowiska SA, są oprocentowane na poziomie niższym niż komercyjne, ponieważ Narodowy Fundusz udostępnia środki finansowe na dopłaty do oprocentowania kredytów udzielanych ze środków banku.
Narodowy Fundusz współpracuje również z BOŚ SA w finansowaniu ochrony środowiska, dzięki liniom kredytowym na wskazane zadania. Wydzielone środki NFOŚiGW obsługiwane przez Bank przeznaczane są w formie kredytów na drobniejsze przedsięwzięcia ekologiczne.
Ważną formą współpracy Narodowego Funduszu z bankami jest finansowanie konsorcjalne w przypadku dużych przedsięwzięć. Każdy z uczestników konsorcjum ponosi ryzyko proporcjonalnie do wysokości wniesionych środków finansowych. Wielkość środków Narodowego Funduszu zaangażowanych w 1999 r. w różnego rodzaju konsorcjach wyniosła prawie 118 mln zł.
W ocenie Narodowego Funduszu bardzo potrzebny jest wyspecjalizowany bank do obsługi środków publicznych, kierowanych na ochronę środowiska w Polsce. Są to nie tylko środki Narodowego Funduszu, ale również wojewódzkich funduszy i innych współdziałających podmiotów. Dla takiego banku specjalizacja stwarza dodatkową możliwość obsługi wyodrębnionej grupy produktów bankowych związanych z ekologią. Nie można natomiast oczekiwać, że bank nie będzie dostosowywał wachlarza usług do potrzeb i oczekiwań klientów. W przypadku BOŚ proekologiczna specjalizacja banku jest w dalszym ciągu bardzo wyraźna. Pojawienie się tendencji do realizacji przez BOŚ zadań ekologicznych w większej skali na warunkach komercyjnych niż było to dotychczas, służy realizacji misji banku.
Należy jednak podkreślić, że podstawową strukturą finansowania ochrony środowiska jest nadal NFOŚiGW, który chętnie korzysta z pomocy wyspecjalizowanego banku.

Przygotowała Jolanta Czudak Kiersz, rzecznik prasowy NFOŚiGW