Pomysł tworzenia planów gospodarki niskoemisyjnej (PGN) dla polskich gmin zrodził się w 2013 r. bez jakichkolwiek prawnych nacisków.

Obowiązku stworzenia planu gospodarki niskoemisyjnej nie wymuszają ustawy. Jest to decyzja rad gmin i społeczności lokalnych, które dostrzegają korzyści wynikające ze sporządzenia takiego dokumentu. Ma on być kluczowy przy ubieganiu się o środki finansowe w perspektywie lat 2014-2020. Pieniądze winny być przyznawane na działania, które gmina uwzględni w swoim PGN. Nowa perspektywa finansowa nie pozwala na rozrzutność ? projekty muszą przynosić korzyści i poprawiać jakość życia mieszkańców gmin.

Posiadanie PGN potwierdza, że gmina zna sytuację energetyczną na swoim terenie i przemyślała na najbliższe lata działania poprawiające efektywność energetyczną oraz iż ważne są dla niej ochrona klimatu, zmniejszenie emisji CO2, wykorzystanie energii odnawialnej, poprawa jakości powietrza i życia mieszkańców.

Cele opracowania PGN

Jednym z celów opracowania planu gospodarki niskoemisyjnej jest ochrona klimatu. Działania w tym zakresie to nie tylko prestiż dla władz gminy, ale też konieczność. Międzyrządowy Zespół do spraw Zmian Klimatu, działający od 1988 r. pod auspicjami ONZ, opublikował w 2014 r. piąty już raport o zmianach klimatu na Ziemi. Stwierdza w nim, że prawdopodobieństwo wpływu działalności człowieka na ocieplanie się klimatu, obserwowane od połowy ubiegłego wieku, wynosi ponad 95%. Zmiany klimatu niosą za sobą zagrożenia, którym musimy jak najszybciej zapobiegać, bo im później zaczniemy działać, tym większe koszty będziemy ponosić. Przeciwdziałanie ocieplaniu klimatu i adaptacja do zaistniałych już zmian mogą być skutecznie realizowane na poziomie samorządu. Prawne podstawy do działania mamy już od dawna ? na poziomie światowym, europejskim i krajowym.

Ramowa Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu z 9 maja 1992 r. weszła w Polsce w życie 26 października 1994 r. Pełny jej tekst w języku polskim i angielskim został ogłoszony w Dzienniku Ustaw z 10 maja 1996 r. (DzU nr 53, poz. 238). Artykuł 2 Konwencji wskazuje jako cel: doprowadzenie do ustabilizowania koncentracji gazów cieplarnianych na poziomie, który zapobiegałby niebezpiecznej antropogenicznej ingerencji w system klimatyczny ? dla uniknięcia zagrożenia produkcji żywności i dla umożliwienia zrównoważonego rozwoju ekonomicznego, poziom taki powinien być osiągnięty w okresie wystarczającym do naturalnej adaptacji ekosystemu do zmian klimatu.

W grudniu 2008 r. 27 państw Unii Europejskiej przyjęło tzw. pakiet energetyczno-klimatyczny, w ramach którego określono trzy podstawowe cele. Pierwszym z nich jest zwiększenie efektywności energetycznej o 20%, drugim zwiększenie udziału energii ze źródeł odnawialnych w bilansie energetycznym do 20%, trzecim redukcja emisji gazów cieplarnianych o 20%. Wszystkie trzy cele mają zostać osiągnięte do końca 2020 r.

W Polsce Rada Ministrów przyjęła 16 sierpnia 2011 r. Założenia Narodowego Programu Rozwoju Gospodarki Niskoemisyjnej (NPRGN), których głównym celem jest rozwój gospodarki niskoemisyjnej przy zapewnieniu zrównoważonego rozwoju kraju. Redukcja emisji gazów cieplarnianych będzie wspierana poprawą efektywności energetycznej i lepszym wykorzystaniem zasobów w skali całej gospodarki. Nowe technologie mają skutkować ograniczeniem zużycia energii, materiałów i wody.

Osiągnięcie celów wymienionych w przytoczonych aktach wymaga konkretnej wiedzy na następujące tematy:

  • gdzie i ile zużywamy energii,
  • co możemy zrobić, żeby wykorzystywać energię efektywniej i emitować mniej gazów cieplarnianych,
  • jakie źródła energii odnawialnej można wykorzystać do produkcji energii.

Odpowiedzi na te pytania zawiera dobrze przygotowany plan gospodarki niskoemisyjnej dla gminy.

Plan gospodarki niskoemisyjnej jest dokumentem, który wykorzystuje informacje o wielkości zużycia energii i wielkości emisji dwutlenku węgla w gminie do osiągnięcia celu, jakim jest zwiększenie efektywnego wykorzystywania energii, redukcja emisji gazów cieplarnianych oraz zwiększenie udziału energii z OZE w ogólnym zużyciu energii.

I etap ? stworzenie bazy

Baza danych o zużyciu energii i emisji CO2 tworzona jest dla całego obszaru gminy ? sektora publicznego i prywatnego. Informacje zbiera się, począwszy od roku bazowego, wybranego z lat 1990-2014.

Końcowe zużycie energii cieplnej i elektrycznej w budynkach obejmuje:

budynki komunalne, usługowe, przemysłowe (nieobjęte systemem EU ETS),

  • budynki mieszkalne (komunalne i niekomunalne),
  • komunalne oświetlenie publiczne.

Końcowe zużycie energii w transporcie obejmuje:

  • tabor gminny (np. samochody służbowe, śmieciarki, samochody policyjne i inne pojazdy),
  • komunikację publiczną,
  • transport prywatny i komercyjny po drogach na terenie gminy,
  • promy lokalne,
  • transport odbywający się poza wyznaczonymi drogami (np. maszyny rolnicze i budowlane).

Gmina, która przewiduje działania proenergetyczne w zakresie gospodarki odpadami lub gospodarki wodno-ściekowej, powinna uwzględnić je także w PGN.

Baza danych zawiera również informacje o liczbie i rodzaju odnawialnych źródeł energii zainstalowanych na terenie gminy oraz o lokalnym wytwarzaniu ciepła/chłodu i energii elektrycznej. Musi być ona sporządzona uczciwie i dokładnie. Na jej podstawie samorząd powinien wyciągnąć wnioski na temat trendów w zużyciu energii na terenie gminy, czynnikach mających wpływ na to zużycie oraz zjawiskach powiązanych ze zużyciem energii (np. zanieczyszczenie powietrza, przeciążenia w ruchu ulicznym). Gmina powinna ocenić rezultaty swoich dotychczasowych starań w zakresie poprawy efektywności energetycznej i porównać zużycie energii w podobnych obiektach. Proces tworzenia bazy danych pozwala również ustalić, jaki jest stopień świadomości urzędników i mieszkańców gminy w zakresie poszanowania energii oraz ochrony klimatu. Baza danych o zużyciu energii, wielkości emisji dwutlenku węgla i odnawialnych źródłach energii na terenie gminy jest podstawą do planowania przedsięwzięć gminy co najmniej do 2020 r.

Wpis działań do PGN

Wpisanie działań do planu gospodarki niskoemisyjnej wymaga ustalonej wizji rozwoju gminy, obejmującej działania inwestycyjne i nieinwestycyjne, czyli planowanie przestrzenne, zamówienia publiczne, edukację i informację.

Dla każdego z planowanych przedsięwzięć musi być sporządzony opis, podany czas realizacji i źródła finansowania. Należy oszacować koszty zadania, oszczędność energii i redukcję emisji CO2. Dla inwestycji związanych z pozyskiwaniem energii ze źródeł odnawialnych trzeba podać wielkość produkcji energii. Przy każdym projekcie muszą być wskazane osoby, wydziały lub instytucje odpowiedzialne za realizację zadania.

PGN będzie dobrym i przydatnym dokumentem, jeżeli do jego tworzenia i późniejszego monitorowania zaangażujemy odpowiedni zespół ludzi. Gminy najczęściej zlecają opracowanie planu firmom projektowym. Wykonawcy muszą ściśle współpracować z gminą i dlatego bardzo ważne jest wyznaczenie zespołu pracowników odpowiedzialnych za udostępnianie informacji, uzgodnienia i weryfikację zapisów planu gospodarki niskoemisyjnej. Członkowie zespołu powinni sprecyzować oczekiwania względem dokumentu oraz wiedzieć, do czego będzie on wykorzystywany i przez kogo uzupełniany w przyszłości.

Plan gospodarki niskoemisyjnej nie może być traktowany jako dokument skończony. Zmienia się on w czasie, wymaga co najmniej raz w roku uzupełnienia bazy danych oraz stałego analizowania prowadzonych działań i rozwoju gminy. PGN musi być monitorowany i w razie potrzeby aktualizowany. Trzeba prowadzić ocenę realizacji zamierzeń i sporządzać raporty dla rady gminy. PGN powinien zawierać opis sposobu, w jaki władze lokalne zamierzają zapewnić kontynuację podjętych działań i monitorować ich rezultaty. Już na etapie tworzenia planu należy przewidzieć, kto w urzędzie gminy będzie za to odpowiedzialny. Kadra powinna posiadać odpowiednie kwalifikacje i ukończyć stosowne szkolenia.

Realizacja PGN

Realizacja PGN jest równoważna z uruchomieniem procesu zarządzania energią w jednostce samorządu terytorialnego. Podstawę udanego zarządzania energią w gminie stanowi adaptacja samorządowych struktur administracyjnych. Każda gmina powinna mieć ?głównego energetyka?, tak jak dzieje się to w przedsiębiorstwach.

Projekty zapisane w PGN uwzględniają przedsięwzięcia w sektorze publicznym i prywatnym. Bardzo ważne w planie gospodarki niskoemisyjnej jest wsparcie interesariuszy, czyli wszystkich, których gminne plany energetyczne dotyczą. Są to m.in. lokalna administracja, mieszkańcy, uczniowie i studenci, naukowcy, spółki miejskie (np. przedsiębiorstwa wodno- kanalizacyjne, ciepłownicze, transportowe), zakłady budżetowe gminy, przedsiębiorstwa energetyczne, dostawcy energii, agencje energetyczne, organizacje pozarządowe, podmioty działające w sferze transportu, partnerzy finansowi ? banki, firmy typu ESCO, zakłady przemysłowe i usługowe.

Plany gospodarki niskoemisyjnej są doskonałą okazją do zaangażowania społeczeństwa w działania na rzecz wspólnoty. W obecnej sytuacji drożenia energii i niepewności co do bezpieczeństwa energetycznego, tworzenie i realizacja PGN są silnie wspierane przez interesariuszy. Plan może zostać włączony w życie codzienne i zarządzanie gminą.

Podstawowym elementem udanego PGN jest również zapewnienie odpowiednich źródeł finansowania. W Założeniach do Narodowego Programu Rozwoju Gospodarki Niskoemisyjnej NPRGN wskazane są środki budżetu państwa i Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, środki z budżetu Unii Europejskiej, z pomocy udzielanej przez państwa członkowskie EFTA, pochodzące z innych źródeł zagranicznych, prywatne oraz współfinansowanie z Funduszu Termomodernizacji i Remontów inwestycji związanych z modernizacją kotłowni i węzłów cieplnych lub ze zmniejszeniem zapotrzebowania na energię budynków mieszkalnych i użyteczności publicznej.

Nowa perspektywa finansowa UE na lata 2014-2020 wymaga, aby efekty podejmowania działań na rzecz gospodarki niskoemisyjnej były rozpatrywane w kategoriach ekonomicznych i społecznych. Poza aspektem finansowym należy brać pod uwagę poprawę jakości życia obywateli, wpływ na wzrost konkurencyjności oraz innowacyjności, zmianę liczby miejsc pracy oraz możliwości rozwojowe danego mechanizmu redukcji emisji w skali kraju, regionu i świata.

Gospodarka niskoemisyjna a jakość powietrza

Gospodarka niskoemisyjna ma znaczny wpływ na poprawę jakości powietrza. Zyskuje to szczególne znaczenie na obszarach, na których odnotowano przekroczenia poziomów dopuszczalnych stężeń zanieczyszczeń w powietrzu i realizowane są programy ochrony powietrza (POP). Programy te są stosunkowo mało znane w gminach, mimo że dotyczą terenu prawie całego kraju, bo jakość powietrza w Polsce nie spełnia unijnych norm. W raporcie Europejskiej Agencji Środowiska pt. ?Jakość powietrza w Europie 2014? stwierdzono, że Polska ma najgorsze powietrze w Unii Europejskiej.

Z kolei raport z realizacji Polityki Ekologicznej Państwa w latach 2009-2012 z perspektywą do 2016 r. zawiera tezę, że najistotniejszym problemem zanieczyszczenia powietrza w Polsce jest emisja powierzchniowa, czyli tzw. niska emisja, która powstaje podczas spalania paliw stałych w piecach domowych i lokalnych kotłowniach. W 2012 r.. w naszym kraju 46 stref podlegało ocenie pod względem zanieczyszczeń powietrza.

W ?Raporcie?? poinformowano, że: W Polsce w 2012 roku stwierdzone zostały przekroczenia:

  • w 38 strefach ze względu na przekroczenie poziomu dopuszczalnego pyłów PM10,
  • w 22 strefach ze względu na przekroczenie poziomów dopuszczalnych, powiększonych o margines tolerancji pyłu PM2,5 oraz
  • w 42 strefach ze względu na przekroczenie poziomu docelowego benzo(a)pirenu.

Działania zawarte w planach gospodarki niskoemisyjnej muszą być spójne z programami ochrony powietrza oraz w efekcie doprowadzić do redukcji emisji zanieczyszczeń do powietrza.

Bardzo ważną rolę w rozpropagowaniu planów gospodarki niskoemisyjnej odegrał Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, który latem 2013 r. ogłosił konkurs w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko 2007-2013, priorytet IX Infrastruktura energetyczna przyjazna środowisku i efektywność energetyczna, działanie 9.3. Termomodernizacja obiektów użyteczności publicznej – plany gospodarki niskoemisyjnej. Cel konkursu to wsparcie działań na rzecz realizacji pakietu klimatyczno-energetycznego Unii Europejskiej oraz poprawa jakości powietrza na obszarach, na których odnotowano przekroczenia poziomów dopuszczalnych stężeń zanieczyszczeń w powietrzu. Poziom dofinansowania projektów wynosił 85% wydatków kwalifikowanych. O pieniądze ubiegały się 873 gminy, co stanowi ok. 35% gmin w Polsce. Największym zainteresowaniem konkurs cieszył się w woj. pomorskim (74% gmin złożyło wniosek), zachodniopomorskim (52% gmin) i kujawsko-pomorskim (48%). Dofinansowanie otrzymały 682 projekty zgłoszone do konkursu NFOŚiGW. Na ten cel przeznaczono 43 267 685 zł.

Warto zainwestować w PGN

Gminy, które nie wystartowały w konkursie NFOŚiGW, a dostrzegły potrzebę posiadania PGN, będą sporządzały dokument za własne środki, co z pewnością okaże się dobrą inwestycją. Rzetelnie przygotowany plan przynosi wiele korzyści. Niewiele gmin w Polsce wie, ile dokładnie i gdzie zużywa się energii na jej terenie, a taką wiedzę gwarantuje baza danych w PGN. Plany gospodarki niskoemisyjnej są wielką szansą dla gmin na wprowadzenie zarządzania energią lub udoskonalenie już prowadzonej gospodarki energetycznej. Pozwoli to zmniejszyć koszty gminy związane z utrzymaniem budynków i infrastruktury.

PGN to podstawowy dokument przy ubieganiu się o środki unijne na zaplanowane przedsięwzięcia związane z poprawą efektywności energetycznej i ochroną klimatu. Dodatkowo te działania korzystnie wpłyną na bezpieczeństwo energetyczne gminy.

Obowiązek tworzenia i realizowania PGN przy udziale wielu interesariuszy stwarza okazję do zaangażowania mieszkańców w sprawy gminy i wspólnego działania. Daje to gwarancję, że plan będzie realizowany oraz że stanie się przydatnym dokumentem. Zwiększy również świadomość społeczeństwa na temat możliwości oszczędzania energii i wpłynie na środowisko. Warto podkreślać wielowymiarowe korzyści społeczne, ekologiczne i ekonomiczne, które wynikają z planów gospodarki niskoemisyjnej i szeroko o tym informować, zwłaszcza wójtów, burmistrzów, prezydentów i radnych gmin, od których zależy przygotowanie dokumentów.

Źródła

  1. Stowarzyszenie Gmin Polska Sieć ?Energie Cités: Jak opracować plan działań na rzecz zrównoważonej energii (SEAP)? Kraków 2012.
  2. V Raport IPCC. 2014.
  3. Air quality in Europe ? 2014 report.
  4. Założenia NPRGN z 2011 r.
  5. Pakiet energetyczno-klimatyczny UE.
  6. Protokół z Kioto do Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (DzU z 2005 r. nr 203, poz. 1684).
  7. Regulamin konkursu NFOŚiGW w ramach POIiŚ 2007-2013 na plany gospodarki niskoemisyjnej.

 

Beata Jędrzejewska-Kozłowska 
wykładowca szkoleń  nt. planów gospodarki niskoemisyjnej