Województwo lubuskie należy do bardzo atrakcyjnych przyrodniczo regionów Polski. Prawie połowę powierzchni województwa zajmują lasy, dobrze rozwinięta jest sieć hydrograficzna, urozmaicona jest rzeźba terenu. Występują tu unikalne siedliska ptaków, istnieją dwa parki narodowe i szereg innych, różnorodnych form ochrony przyrody. W zestawieniu ze stosunkowo niskim stopniem industrializacji i urbanizacji sprawia to, że województwo lubuskie może budować swoją przyszłość zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju.

Gospodarka wodno-ściekowa
Zmianom w gospodarce wodno-ściekowej województwa lubuskiego w ostatnich 15-20 latach towarzyszy zmniejszanie się wielkości poboru wody i ilości odprowadzanych ścieków. Szacuje się, że w latach 1989-2002 ilość zużywanej wody na obszarze obecnego województwa zmalała o ok. 40%. Większy spadek zużycia wody zanotowano dla celów przemysłowych (likwidacja oraz upadłość zakładów), natomiast ograniczenie zużycia wody w gospodarce komunalnej spowodowane było m.in. wyposażaniem mieszkań w wodomierze oraz wzrostem cen wody. Odzwierciedleniem spadku zużycia wody jest zmniejszenie się o ok. 50% ilości odprowadzanych ścieków.
W latach 1989-2002 nastąpił dynamiczny (ponad pięciokrotny) wzrost długości eksploatowanych sieci wodociągowych, co zwiększyło dostępność ludności do dobrej jakościowo wody pitnej. Również zauważalny, aczkolwiek mniejszy (ok. 1,6-krotny), był wzrost długości sieci kanalizacyjnej. Niemal dwukrotnie wzrosła ilość oczyszczalni ścieków – z 93 do 176, a ich przepustowość prawie 2,5-krotnie – o ponad 205 tys. m3/d. Wybudowane w ostatnich latach oczyszczalnie to nowoczesne zaawansowane technologicznie obiekty, często z III stopniem oczyszczania ścieków (usuwanie związków biogennych) oraz zorganizowaną przeróbką osadów ściekowych. Modernizacji poddano szereg starszych, istniejących oczyszczalni ścieków. Niestety przepustowość oczyszczalni ścieków jest wykorzystywane zaledwie w ok. 56,5%. W województwie istnieją jeszcze gminy, gdzie część ścieków odprowadzanych jest do wód lub ziemi bez oczyszczania. Istotne staje się zmniejszanie dysproporcji pomiędzy wyposażeniem miejscowości w wodociągi i kanalizację, zwłaszcza na obszarach wiejskich.

Wody powierzchniowe
Dokonywana corocznie ocena jakości wód głównych rzek województwa lubuskiego, prowadzona wg określonych kryteriów, wykazuje, że w ostatnich 15 latach nastąpiła poprawa stanu ich czystości. Jako podstawowe, w ocenie stanu czystości rzek, przyjmuje się obecnie kryterium wskaźników obligatoryjnych, ujmujące następujące parametry: zawartość tlenu rozpuszczonego, BZT5, ChZTMn, fenole, chlorki, siarczany, substancje rozpuszczone i zawiesiny. Należy zwrócić uwagę, że ze względu na „transgraniczny” charakter zlewni największych lubuskich rzek poprawa ich stanu czystości uwarunkowana jest działaniami podejmowanymi w całej zlewni, a więc również poza granicami województwa.
Przeprowadzona wg kryterium wskaźników obligatoryjnych analiza wyników badań głównych lubuskich rzek z lat 1992-2003 (w okresie obowiązywania jednolitej klasyfikacji rzek) wskazuje na korzystną tendencję zmian jakości wód. Nastąpiło zmniejszenie zanieczyszczenia tych wód substancjami pochodzenia organicznego i mineralnego. W wielu przypadkach stwierdzono poprawę jakości wód o kilka klas (rys. 1). Stwierdzona tendencja poprawy jakości wód nie odnosi się do Odry, do której – w jej górnym biegu – dokonywane są zrzuty wód kopalnianych, powodujące nadmierne zasolenie niemal na całej długości rzeki.


Rys. 1. Stan czystości głównych rzek województwa lubuskiego w wybranych latach wg kryterium wskaźników obligatoryjnych

Dla jakości wód rzecznych istotnym problemem– oprócz punktowych zrzutów ścieków – są przestrzenne źródła zanieczyszczeń, takie jak opady atmosferyczne czy spływy powierzchniowe. Stanowią one źródło substancji biogennych odpowiedzialnych za eutrofizację wód, co przejawia się m.in. ponadnormatywnymi stężeniami chlorofilu „a”.
Problem stanowi również nadmierne zanieczyszczenie bakteriologiczne wód rzek, spowodowane odprowadzaniem nieoczyszczonych bądź też niedostatecznie oczyszczonych ścieków. Jednak także w tym zakresie następują korzystne zmiany. W ostatnich latach zanieczyszczenie bakteriologiczne wód na niektórych odcinkach lubuskich rzek (także Odry, Warty i Noteci) kształtowało się na poziomie III klasy czystości, podczas gdy wcześniej rzeki te klasyfikowano jako pozaklasowe.
Podejmowane na terenie województwa lubuskiego działania inwestycyjne, związane z porządkowaniem gospodarki wodno-ściekowej, przynoszą także efekty w skali lokalnej. Nastąpiła poprawa stanu czystości kilku mniejszych rzek, stanowiących odbiorniki ścieków komunalnych. Przykładem mogą być zmiany jakości wód rzek Łączy i Zimnej Wody, które przed uruchomieniem oczyszczalni ścieków w Łężycy w (1998 r.) – dla Zielonej Góry – stanowiły praktycznie otwarte kanały ściekowe. Obecnie większość wskaźników ich zanieczyszczenia mieści się w I i II klasie czystości.

Klasyfikacja wód głównych rzek województwa lubuskiego (Odry, Warty, Bobru, Nysy Łużyckiej i Noteci) w latach 1992-2002
Klasyfikacja wg kryterium
Rok badań
Wody o danej klasie czystości w % łącznej długości kontrolowanych odcinków
Wody NON
(nie odpowiadające normom) w %
I
II
III
wskaźników obligatoryjnych
1992
3,1
22,9
11,9
62,1
1995
–
26,0
55,9
18,1
1999
–
51,3
26,2
22,5
2003
2,6
50,4
31,0
16,0
fizykochemicznego
1992
–
–
7,9
92,1
1995
–
–
8,7
91,3
1999
–
–
39,7
60,3
2003
–
10,1
33,6
56,3
sanitarnego
1992
–
–
–
100
1995
–
–
7,8
92,2
1999
–
–
4,2
95,84
2003
–
–
7,13
92,9


Na terenie województwa lubuskiego występuje kilkaset jezior, w tym 56 o powierzchni powyżej 50 ha. W latach 1991-2003 przeprowadzono 144 badania jakości wód jeziorowych. Większość badanych jezior oceniono dwukrotnie, a niektóre nawet trzykrotnie. Udział procentowy poszczególnych klas czystości jezior w latach 1991-2003 przedstawia rys. 2.



Rys. 2. Udział procentowy poszczególnych klas czystości jezior w okresie badawczym 1991-2003

W ostatnich latach wody jezior województwa lubuskiego wykazały w wielu przypadkach poprawę jakości, przechodząc z III do II klasy czystości. Wzrósł także procentowy udział ilości jezior najczystszych. Niestety, zwiększył się procentowy udział wód zdegradowanych – pozaklasowych. Realizacja przedsięwzięć proekologicznych przyczyniła się do eliminowania ze środowiska zanieczyszczeń antropogennych, co również skutkowało poprawą czystości wód jeziorowych.
Obecnie w województwie przeważają jeziora o wodach dobrej jakości (I i II klasy czystości). Stanowią one 60,4% powierzchni i 70,6% objętości wód badanych jezior. Reszta wód jeziorowych posiada klasę III lub nie odpowiada żadnej z klas. Większość wód jezior charakteryzuje się zwiększoną lub wysoką odpornością na degradację (II kategorią). Jednak blisko 30% objętości wód wykazuje małą odporność na degradację – w wodach tych nawet niewielkie zanieczyszczenia mogą powodować niekorzystne zmiany jakości.
Jedno jezioro – Tarnowskie Duże – objęte jest monitoringiem reperowym. Stan jakości jego wód oceniany jest corocznie, co pozwala na uchwycenie tendencji zmian. W latach 1997-2003 stan ten wahał się między II i III klasą czystości. Obliczona linia trendu wskazuje, że w ostatnich latach występują jednak nieznaczne symptomy poprawy czystości wód tego jeziora.
Ocena większych jezior (prócz jednego), badanych w odstępach pięcioletnich, wskazuje na poprawę stanu jakości wód. Jezioro Paklicko Wielkie poprawiło swój stan czystości m.in. dzięki budowie oczyszczalni ścieków dla Lubrzy. Niepokojący jest stan czystości wód Jeziora Sławskiego, największego w województwie (o powierzchni 817,3 ha), które od wielu lat ma wody odpowiadające III klasie czystości i jest podatne na występowanie masowych i długotrwałych zakwitów fitoplanktonu. Pojawiające się coraz częściej w jeziorach o III klasie czystości zakwity sinicowe prowadzą do ograniczeń w ich użytkowaniu rekreacyjnym.

Wody podziemne
Analiza wyników 12-letniego cyklu badawczego (1991-2003) realizowanego w ramach monitoringu krajowego, przeważnie w obszarach Głównych Zbiorników Wód Podziemnych, wykazała tendencję poprawy jakości ujmowanych wód podziemnych (rys. 3). W tym czasie wzrósł procentowy udział wód najczystszych (klasa I a), a zmalał udział wód o klasie najgorszej (klasa III). W omawianym okresie nie stwierdzono występowania wód zawierających ponadnormatywną ilość substancji szczególnie szkodliwych, w tym metali ciężkich.
Wody zarówno płytkiego, jak i głębokiego krążenia na obszarze województwa wykazują stosunkowo dobrą jakość. Wskaźniki obniżające jakość wód podziemnych w poszczególnych punktach nie mają charakteru toksycznego i związane były głównie z wahaniami zwierciadła wody w obrębie warstwy wodonośnej.


Rys. 3. Udział procentowy klas czystości wód podziemnych w okresie badawczym 1991-2003

Gospodarka odpadami
Zmiany, jakie nastąpiły w gospodarce odpadami w latach 1991-2003, wiążą się ze zmianami w świadomości społeczeństwa oraz z wprowadzeniem szeregu regulacji prawnych, dostosowujących tę gospodarkę do nowych wymogów. Do najważniejszych osiągnięć w tym zakresie w województwie należy zaliczyć likwidację i rekultywację szeregu nieczynnych składowisk komunalnych, likwidację mogilników i niezorganizowanych wysypisk, wdrożenie w wielu miejscowościach selektywnej zbiórki odpadów oraz budowę nowoczesnych zakładów utylizacji odpadów komunalnych i niebezpiecznych.
Przykład systemowego rozwiązania gospodarki odpadowej w północnej części województwa stanowi działalność powstałego w 1996 r. Celowego Związku Gmin CZG-12, który wdrożył Kompleksowy Regionalny Program Gospodarki Odpadami Komunalnymi. W 2002 r. rozpoczął działalność należący do CZG-12 Zakład Utylizacji Odpadów Komunalnych w m. Długoszyn (gm. Sulęcin), wyposażony w nowoczesną linię sortowniczą. Dzięki Zakładowi w 2002 r. zamknięto sześć składowisk komunalnych, a cztery zrekultywowano. Podobne przykłady ponadgminnych rozwiązań w zakresie gospodarki odpadami stanowią składowiska w Jeziorach (przyjmujące odpady z terenu całego powiatu świebodzińskiego) oraz w Klępinie (służące czterem gminom: Nowogród Bobrzański, Świdnica, Brzeźnica i Bobrowice).
W marcu 1992 r. w Gorzowie Wlkp. powstał Zakład Utylizacji Odpadów koordynujący tworzenie nowoczesnego systemu gospodarki odpadami w północnej części województwa. W 1994 r. rozpoczęto eksploatację składowiska w Chruściku koło Gorzowa, a w 1996 r. wybudowano na nim kwatery odpadów pokompostowych. W 1997 r. oddano tam do eksploatacji deponator na odpady niebezpieczne, natomiast w 2000 r. uruchomiono linię do doczyszczania i rozdrabniania surowców wtórnych. Na składowisku odpadów dla Zielonej Góry w Raculi już w 1994 r. uruchomiono kompostownię odpadów komunalnych, a w 2000 r. – Stację Sortowania Odpadów Użytkowych.
W latach 1991-2003 oddano do eksploatacji 18 składowisk odpadów, m.in. w miejscowościach: Kiełcz, Bukowiec, Żary, Chrobrów, Łęknica, Gozdnica i Kartowice. Ogółem w tym okresie w woj. lubuskim zamknięto54, zrekultywowano 42 i zlikwidowano trzy składowiska odpadów.
W 1994 r. uruchomiono spalarnię odpadów w Wojewódzkim Szpitalu Zespolonym w Gorzowie Wlkp., a w 1999 r. – instalację do termicznej destrukcji odpadów w spółce NOVITA w Zielonej Górze. W 2001 r. w Krośnie Odrzańskim rozpoczęło działalność przedsiębiorstwo ABC RECYKLING, prowadzące utylizację opon. W 2002 r. oddano do eksploatacji instalację do zgazowywania odpadów niebezpiecznych firmy SEGI-AT w Lesznie Górnym. W 2004 r. w Nowej Soli oddano do użytku nowoczesną spalarnię odpadów poszpitalnych. Wymienione inwestycje przyczyniają się do rozwiązania problemu odpadów niebezpiecznych.
Zlikwidowane zostały wszystkie znajdujące się na obszarze województwa lubuskiego mogilniki. W latach 1999-2000 zlikwidowany został mogilnik zlokalizowany w Żabicach (gm. Górzyca). Wywieziono z niego i zutylizowano ok. 145 Mg odpadów, głównie przeterminowanych środków ochrony roślin. W 2002 r. opróżniono pozostałe cztery mogilniki, zlokalizowane w miejscowościach Smoliny, Lutol Suchy, Lipno i Zasieki, z których wywieziono łącznie ponad 23 Mg odpadów agrochemikaliów.
Częściowo nierozwiązanym problemem pozostaje zagospodarowanie osadów ściekowych. Wg szacunkowych danych w 2003 r. w woj. lubuskim powstało ok. 95,4 tys. Mg osadów ściekowych. Najwięcej osadów (ok. 38,5%) poddawane jest zorganizowanym metodom zagospodarowania (kompostowanie, produkcja trawników itp.), nieco rzadziej stosowane jest składowanie lub magazynowanie osadów (ok. 30,4%) oraz ich rolnicze wykorzystywanie (ok. 22,4%). Osady ściekowe wykorzystywane do rekultywacji terenów stanowią ok. 7,9%, natomiast inne metody zagospodarowania stanowią ułamek procenta.

Ochrona powietrza
W latach 1989-2002 w woj. lubuskim zdecydowanie spadła ilość zanieczyszczeń emitowanych do powietrza przez przemysł i energetykę (rys. 4). Spowodowane to było m.in. restrukturyzacją przemysłu, wprowadzeniem indywidualnych opłat za ciepło wykorzystane w mieszkaniach, modernizacją instalacji i kotłowni oraz przejściem na paliwa powodujące zdecydowanie mniejszą emisję pyłu i SO2 (olej opałowy, gaz). W grupie zanieczyszczeń pyłowych zdecydowanie dominowały pyły pochodzące ze spalania paliw, natomiast wśród zanieczyszczeń gazowych (przy pominięciu CO2) – tlenek węgla i dwutlenek siarki.
W 2004 r. dzięki uczestnictwu w projekcie Phare PL 01.05.06 została zmodernizowana automatyczna sieć pomiarów stężeń zanieczyszczeń powietrza. W miejsce dwóch zdekapitalizowanych stacji w Uradzie i Chyrzynie powstało pięć nowych stacji kontenerowych (w Gorzowie Wlkp., Słubicach, Smolarach Bytnickich, Wschowie i Zielonej Górze). Pozyskano też stację semimobilną, która lokalizowana będzie, w zależności od potrzeb, w różnych miejscowościach województwa. W czerwcu 2005 r. zakończono budowę Centrum Zbierania Danych w Zielonej Górze, stanowiącego ostatnie ogniwo nowo powstałej sieci.


Rys. 4. Emisja gazów (bez CO2) i pyłów w latach 1989-2002

Ochrona przed hałasem
Ogółem od 1975 r. dla miast obecnego województwa lubuskiego wykonano 32 mapy akustyczne. W latach 1998-2003 pomiarami hałasu komunikacyjnego objęto 12 miast. Poziom równoważny hałasu w porze dziennej przekraczał dopuszczalne wartości w przypadku aż 69,4% długości badanych ulic, natomiast w porze nocnej wskaźnik ten malał do 9%.
Głównym czynnikiem uciążliwości dróg jest ruch ciężarowy, który należy eliminować z obszarów gęstej zabudowy i terenów chronionych. W celu ograniczenia tej uciążliwości konieczna jest budowa autostrad i obwodnic. W woj. lubuskim w ostatnim 10-leciu powstało szereg nowych obwodnic, m.in. w miastach Jasień, Gubin, Krosno Odrzańskie, Nowa Sól, Nowe Miasteczko, Szprotawa, Świebodzin, Zielona Góra i Żary. W budowie są obwodnice w Gorzowie Wlkp. i Lubsku. Hałas komunikacyjny można ograniczyć również poprzez budowę ekranów akustycznych. Ekrany takie powstały m.in. w Boleminie, Gorzowie Wlkp., Zielonej Górze i Żarach.
Na terenie województwa lubuskiego większość podmiotów prowadzących działalność gospodarczą powoduje uciążliwą emisję hałasu tylko dla najbliższego otoczenia – problemy uciążliwości hałasowej rozwiązuje jednak we własnym zakresie i dostosowuje się do obowiązujących standardów. W ostatnich latach wzrasta jednak ilość skarg mieszkańców na uciążliwości hałasowe.
Syntetyczną analizę zmian stanu środowiska w woj. lubuskim na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat opracowano przy wykorzystaniu informacji i raportów o stanie środowiska w byłych województwach gorzowskim i zielonogórskim z lat 1989-1996 oraz w województwie lubuskim z lat 1997-2003. Analiza ta wskazuje na występowanie tendencji poprawy we wszystkich kierunkach. Korzystne zmiany są wyraźne, aczkolwiek mniejsze niż oczekuje tego społeczeństwo. Szybkie nadrobienie wieloletnich zaniedbań w zakresie ochrony środowiska nie jest jednak możliwe, pomimo podejmowanych na dużą skalę działań i znacznych nakładów finansowych na inwestycje proekologiczne, szczególnie w ostatnich 10-12 latach. Kierunek prowadzonych działań jest prawidłowy, należy je zatem konsekwentnie kontynuować oraz intensyfikować. Prowadzona od wielu lat na szeroką skalę edukacja ekologiczna pozwala mieć nadzieję, że kolejne pokolenia będą działać jeszcze skuteczniej na rzecz ochrony środowiska i zachowania walorów przyrodniczo-krajobrazowych województwa lubuskiego.

dr inż. Zbigniew Lewicki
Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska w Zielonej Górze