Stan środowiska w województwie śląskim
Województwo śląskie jest zróżnicowane pod względem fizyczno-geograficznym. Eksploatacja najbogatszej w kraju bazy surowców mineralnych i związana z nią działalność przemysłu oraz urbanizacja są przyczyną zmian środowiska naturalnego. Obecne wskaźniki zanieczyszczeń są przede wszystkim efektem bezwzględnego rozwoju przemysłu w ostatnich dziesięcioleciach.
Pomimo stale zmniejszających się zanieczyszczeń wprowadzanych do środowiska, będących skutkiem zmian gospodarczych oraz egzekwowania przepisów prawnych, nadal największe zagrożenie stanowi górnictwo oraz przemysł paliwowo-energetyczny i metalurgiczny. Największym problemem w regionie jest emisja zanieczyszczeń (przekroczenia w pyle zawieszonym) i nagromadzenie dużej ilości odpadów. Obecnie – wobec stałego rozwoju infrastruktury miast, w tym rozbudowy układów komunikacyjnych oraz rosnącej liczby pojazdów – jednym z najważniejszych czynników degradujących środowisko staje się hałas.
Ochrona powietrza atmosferycznego
Zgodnie z danymi Urzędu Statystycznego w Katowicach, województwo śląskie należy do regionów Polski o największej emisji zanieczyszczeń pyłowych (ok. 22% emisji krajowej) oraz zanieczyszczeń gazowych bez dwutlenku węgla (ok. 20% emisji krajowej). Inwentaryzacja gazów cieplarnianych wykazuje, że województwo śląskie wprowadza do powietrza ze źródeł przemysłowych ponad 75% emisji metanu oraz ok. 18% emisji dwutlenku węgla. Do największych źródeł emisji dwutlenku siarki i dwutlenku węgla należą zakłady prowadzące działalność w zakresie wytwarzania i zaopatrywania w energię elektryczną, gaz i wodę, a więc elektrownie, elektrociepłownie i kotłownie komunalne. Przemysłowymi źródłami metanu są górnictwo i kopalnictwo.
W 2004 r. emisja bilansowana przez US w Katowicach wyniosła 26,5 tys. Mg zanieczyszczeń pyłowych (w 2000 r. – 38,5 Mg) oraz ponad 42 mln Mg zanieczyszczeń gazowych (w 2000 r. – 34,4 mln Mg).
Rodzaje i ilości podstawowych zanieczyszczeń wprowadzanych do atmosfery wynikają przede wszystkim z rodzaju i ilości spalanych paliw, głównie węgla kamiennego. Jednak z roku na rok jakość powietrza atmosferycznego w regionie wzrasta. Główne tego przyczyny to: wielkie przemiany w gospodarce – nowe technologie, oszczędność energii, likwidacja wielu zakładów, restrukturyzacja i prywatyzacja przemysłu, zmiana nośników energii, likwidacja lokalnych kotłowni, intensyfikacja tzw. działań typowo ochraniarskich i wymuszanie na zakładach stosowania nowych rozwiązań technicznych i organizacyjnych, prowadzących do ograniczenia emisji zanieczyszczeń do środowiska, a także wzrost nakładów na ochronę środowiska.
Ocena jakości powietrza
Ważnym elementem państwowego monitoringu środowiska w województwie jest system automatycznych pomiarów jakości powietrza, określany jako „Śląski Monitoring Powietrza”. W części centralnej województwa tradycje badań zanieczyszczeń powietrza metodami automatycznymi sięgają 1993 r. Wówczas została uruchomiona sieć obejmująca 11 stacji automatycznych. W 2004 r., w ramach kontraktu PHARE 01.05.06 „Systemy i oceny jakości powietrza – faza II” i środków budżetowych, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach zmodernizował infrastrukturę techniczną sieci, utworzył nowe stanowiska pomiarowe oraz włączył do systemu automatyczne stacje funkcjonujące w części północnej i południowej województwa. W skład systemu wchodzi 16 automatycznych stacji kontenerowych stacjonarnych i mobilny ambulans pomiarowy imisji. Na stacjach mierzone są stężenia substancji w powietrzu (takich jak dwutlenek siarki, dwutlenek i tlenki azotu, tlenek węgla, pył zawieszony PM10, węglowodory – wśród nich benzen) oraz parametry meteorologiczne: kierunek i prędkość wiatru, temperatura powietrza, wilgotność względna, promieniowanie całkowite, promieniowanie UV, ciśnienie i opad atmosferyczny. Ogółem w systemie pracuje 88 automatycznych analizatorów zanieczyszczeń powietrza i 93 urządzenia do pomiarów parametrów meteorologicznych. Stacje automatyczne pozwalają na nieprzerwane gromadzenie i prezentowanie danych poprzez stronę www.katowice.pios.gov.pl/slmonpow oraz tablice świetlne w Katowicach i Częstochowie. Uzyskane dane służą do opracowania komunikatów, raportów i bieżących informacji dla potrzeb społeczeństwa. Są nieodzownym elementem strzegącym nasze zdrowie przed substancjami, dla których określone zostały poziomy alarmowe. Oceny poziomu substancji w powietrzu prowadzane są w 18 strefach i trzech aglomeracjach (Górnośląskiej, Rybnicko-Jastrzębskiej oraz Częstochowskiej) w ramach państwowego monitoringu środowiska, z uwzględnieniem dwóch grup kryteriów ustanowionych ze względu na ochronę zdrowia ludzi oraz ochronę roślin. Lista zanieczyszczeń pod kątem spełnienia kryteriów określonych ze względu na ochronę zdrowia obejmuje: benzen, dwutlenek azotu, dwutlenek siarki, ołów, tlenek węgla, ozon oraz pył PM10. Do zanieczyszczeń monitorowanych w celu ochrony roślin należą dwutlenek siarki, tlenki azotu oraz ozon.
Rezultatem oceny rocznej było wyodrębnienie stref zaliczonych do klas od A najbardziej korzystnej) do C (najmniej korzystnej). Klasyfikacja roczna stref województwa śląskiego pod względem ochrony roślin potwierdziła brak przekroczeń wartości dopuszczalnych tlenków azotu, dwutlenku siarki i ozonu. W ocenie rocznej jakości powietrza w tym zakresie uzyskano klasę A.
W rocznej ocenie jakości powietrza wg kryterium ochrony zdrowia uzyskano klasę A we wszystkich strefach i aglomeracjach dla takich zanieczyszczeń jak dwutlenek siarki, dwutlenek azotu, ołów, ozon i tlenek węgla, co oznacza konieczność utrzymania jakości powietrza na tym samym lub lepszym poziomie. Z kolei dla benzenu klasę A uzyskano w 17 strefach, a klasę B w czterech, natomiast dla pyłu PM10 klasę A w 13 strefach, klasę B – w siedmiu i klasę C – w jednej.
Strefy zaliczone do klasy B, na terenie których określone zostały obszary przekroczeń wartości dopuszczalnych, to Strefa Bielska, miasto Bielsko-Biała oraz aglomeracje górnośląska i rybnicko-jastrzębska (ze względu na benzen), a także Strefa Wodzisławska, Zawierciańska, Cieszyńska, Żywiecka, aglomeracje rybnicko-jastrzębska oraz częstochowska i miasto Bielsko-Biała (ze względu na pył zawieszony PM10).
Wyniki pomiarów stężeń pyłu PM10, dostępne w aglomeracji górnośląskiej, wskazują na potrzebę prowadzenia działań w celu obniżenia stężeń pyłu zawieszonego z uwagi na przekraczanie wartości dopuszczalnych. Główną przyczyną wystąpienia przekroczeń w okresie zimowym jest emisja z indywidualnego ogrzewania budynków, a w okresie letnim – bliskość głównej drogi z intensywnym ruchem.
W aglomeracjach górnośląskiej i częstochowskiej oraz w Bielsku-Białej realizowane są programy ochrony powietrza, zgodnie z rozporządzeniami wojewody śląskiego. Programy te precyzują podstawowe kierunki działań zmierzających do przywracania dopuszczalnych poziomów pyłu zawieszonego. Na standard życia mieszkańców województwa śląskiego, poza ponadnormatywnymi stężeniami pyłu, znacząco wpływa zanieczyszczenie powietrza toksycznymi substancjami emitowanymi przez pojazdy. Wyniki badań stanu zanieczyszczenia powietrza węglowodorami aromatycznymi w rejonie obiektów infrastruktury drogowej potwierdzają wysoki stopień narażenia mieszkańców województwa na skutki emisji substancji szkodliwych zawartych w spalinach samochodowych.
Stan czystości wód powierzchniowych
Zgodnie z „Programem Państwowego Monitoringu Środowiska dla województwa śląskiego na lata 2004-2005” badania rzek województwa w 2004 r. prowadzono w 247 punktach pomiarowych. Ponadto, zgodnie z porozumieniami międzynarodowymi, w pięciu punktach pomiarowych prowadzone były badania wód granicznych z Republiką Czeską.
Na podstawie badań monitoringu diagnostycznego wody powierzchniowe województwa w 2004 r. sklasyfikowano następująco:
Nie stwierdzono wód o bardzo dobrej jakości (klasy I). Wody dobrej jakości wystąpiły w zlewni Małej Wisły powyżej zbiornika Goczałkowice, w górnym odcinku Wapienicy oraz w zlewni Soły. Wody zadowalającej jakości w zlewni Wisły wystąpiły w Małej Wiśle, Iłownicy, Jasienicy, Białej (powyżej oczyszczalni w Komorowicach), Przemszy (do punktu pomiarowego w Będzinie), Brynicy (powyżej zbiornika w Kozłowej Górze), Sole i Pilicy, a w zlewni Odry – w Olzie powyżej miasta Cieszyna, Małej Panwi, Warcie, Wiercicy i Liswarcie. W zlewni Małej Wisły w 36% jakość wody była dobrej i zadowalającej jakości, a w pozostałych 64% – niezadowalającej i złej jakości.
W zlewni Odry odpowiedni udział tych wód wynosił 13 i 84%. Wody dobrej jakości wystąpiły tylko w zlewni Małej Wisły. Najniższy udział wód złej jakości (mniej niż 20%) osiągnęły wody Soły, Pilicy, Małej Wisły i Iłownicy w zlewni Małej Wisły oraz wody Warty w zlewni Odry. Wody złej jakości wystąpiły we wszystkich badanych punktach zlokalizowanych na rzece Gostyni w zlewni Małej Wisły oraz Bierawce i Psinie w zlewni Odry. Ponadto wysoki udział wód złej jakości stwierdzono w zlewniach: Kłonicy, Małej Panwi (powyżej 80%) oraz Przemszy (powyżej 60%).
W związku ze zrealizowaniem szeregu inwestycji związanych z gospodarką ściekową w ostatnich latach w porównaniu do lat ubiegłych w niektórych rzekach stwierdzono nieznaczną poprawę jakości wód. O jakości wód w województwie w roku 2004, tak jak w latach poprzednich, decydowały ścieki komunalne, ścieki przemysłowe (w tym wody dołowe z kopalń węgla kamiennego i rud metali) oraz ścieki z terenów rolniczych. Dużym problemem były nieoczyszczone ścieki komunalne. Zanieczyszczenia pochodzące z tego źródła powodowały w rzekach deficyty tlenowe, podwyższoną zawartość związków organicznych i biogennych oraz decydowały o zanieczyszczeniach bakteriologicznych.
Ocena klimatu akustycznego wokół tras komunikacyjnych
Głównym źródłem uciążliwego hałasu na terenie województwa jest ruch komunikacyjny. Problem ten potwierdza monitoring hałasu, prowadzony od wielu lat przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska. W 2004 r. przeprowadzono kolejne rozpoznania uciążliwości akustycznej w dziewięciu rejonach badawczych w sąsiedztwie dróg krajowych i wojewódzkich, w porze wiosennej, letniej i jesiennej. Badania wykazały nadmierną ekspozycję na hałas komunikacyjny istotnej części budynków podlegających szczególnej ochronie akustycznej. Trasy komunikacyjne powodują przed elewacjami budynków przekroczenia dopuszczalnej wartości poziomów równoważnego hałasu, wynoszącego 55 dB dla pory dnia i 50 dB dla pory nocy. Prowadzona identyfikacja obszarów o ponadnormatywnych poziomach hałasu wykazała, że prawie wszystkie obszary (przedszkola, szkoły, tereny mieszkaniowe) położone w otoczeniu rozpatrywanych tras komunikacyjnych są poddane ekspozycji na ponadnormatywny hałas dla ww. kryteriów.
Gospodarka odpadami
Problematyka ochrony środowiska przed odpadami jest postrzegana jako jeden z najbardziej zaniedbanych problemów ekologicznych w skali kraju. Jest to szczególnie istotne w województwie śląskim, ze względu na istniejące w tym regionie, nieporównywalne z innymi obszarami kraju, zagęszczenie przemysłu oraz ogromną ilość odpadów nagromadzonych w przeszłości. W ostatnich latach stan gospodarki odpadami w tym regionie ulega powolnej, ale wyraźnej poprawie. Objawia się to wzrastającą dynamiką wykorzystania odpadów przemysłowych oraz systematycznie zmniejszającą się ilością odpadów kierowanych na składowiska, przy zmniejszającej się równocześnie ilości powstających odpadów. Porządkowana jest również w sposób widoczny gospodarka odpadami komunalnymi. Podejmowane w ostatnich latach – zarówno przez przedsiębiorców, jak i organy samorządowe oraz jednostki administracji rządowej – zdecydowane działania na rzecz poprawy stanu gospodarki odpadami dały zauważalne pozytywne efekty w tej dziedzinie. Przyczyniły się do tego nie tylko restrukturyzacja, modernizacja i prywatyzacja przemysłu oraz ograniczenia w wielkości produkcji poszczególnych branż, lecz również konsekwentnie prowadzona w tym okresie polityka zaostrzania wymogów ochrony środowiska, której podstawy zostały zawarte we wprowadzonych w życie przepisach prawnych, obejmujących omawiane zagadnienia. Z uwagi na rozwój inwestycji w drogownictwie i wzrost zapotrzebowania na mineralne kruszywa substytutowe sukcesywnie zwiększa się odzysk odpadów nagromadzonych w przeszłości na składowiskach – odpadów górniczych, żużli z hutnictwa żelaza i stali, żużli energetycznych. Problem stanowi jednak znaczna ilość odpadów zdeponowanych na starych, nie w pełni zinwentaryzowanych, niezrekultywowanych składowiskach.
Odpady przemysłowe, powstające w sektorze gospodarczym, stanowią dominujący strumień odpadów wytwarzanych w województwie. Według danych statystycznych w 2004 r. wytworzono tu ogółem 43,5 mln ton odpadów przemysłowych, co stanowi ok. 34% całości odpadów wytworzonych w skali kraju. Z tej ilości 40,9 mln ton (tj. 92%) odpadów skierowano do wykorzystania (poddano procesom odzysku), natomiast 2 mln ton przeznaczono do unieszkodliwienia, w tym 2,8 mln ton odpadów skierowano na składowiska. Analiza danych ostatnich lat wskazuje, że utrzymuje się tendencja zmniejszania ilości wytworzonych odpadów przemysłowych (z 46,84 mln ton w 2000 r. do 43,5 mln ton w 2004 r.).
Do największych wytwórców odpadów w województwie zalicza się:
Odrębną grupę stanowią osady powstające w wyniku oczyszczania ścieków komunalnych i przemysłowych.
Analizę stanu jakości środowiska w województwie śląskim na przestrzeni lat opracowano na podstawie informacji i raportów tworzonych w Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska. Mimo że zmiany w stanie środowiska nie są tak wyraźne, to jedno należy stwierdzić: proces degradacji został tu powstrzymany. Mam nadzieję, że dzięki zaangażowaniu służb ochrony środowiska, zakładów przemysłowych i znacznych nakładów finansowych oraz – co bardzo ważne – edukacji ekologicznej cel, jakim jest przywrócenie wszystkich standardów jakości środowiska w województwie śląskim, zostanie osiągnięty.
Jerzy Jamrocha
Wojewódzki Inspektor Ochrony Przyrody, Katowice
Pomimo stale zmniejszających się zanieczyszczeń wprowadzanych do środowiska, będących skutkiem zmian gospodarczych oraz egzekwowania przepisów prawnych, nadal największe zagrożenie stanowi górnictwo oraz przemysł paliwowo-energetyczny i metalurgiczny. Największym problemem w regionie jest emisja zanieczyszczeń (przekroczenia w pyle zawieszonym) i nagromadzenie dużej ilości odpadów. Obecnie – wobec stałego rozwoju infrastruktury miast, w tym rozbudowy układów komunikacyjnych oraz rosnącej liczby pojazdów – jednym z najważniejszych czynników degradujących środowisko staje się hałas.
Ochrona powietrza atmosferycznego
Zgodnie z danymi Urzędu Statystycznego w Katowicach, województwo śląskie należy do regionów Polski o największej emisji zanieczyszczeń pyłowych (ok. 22% emisji krajowej) oraz zanieczyszczeń gazowych bez dwutlenku węgla (ok. 20% emisji krajowej). Inwentaryzacja gazów cieplarnianych wykazuje, że województwo śląskie wprowadza do powietrza ze źródeł przemysłowych ponad 75% emisji metanu oraz ok. 18% emisji dwutlenku węgla. Do największych źródeł emisji dwutlenku siarki i dwutlenku węgla należą zakłady prowadzące działalność w zakresie wytwarzania i zaopatrywania w energię elektryczną, gaz i wodę, a więc elektrownie, elektrociepłownie i kotłownie komunalne. Przemysłowymi źródłami metanu są górnictwo i kopalnictwo.
W 2004 r. emisja bilansowana przez US w Katowicach wyniosła 26,5 tys. Mg zanieczyszczeń pyłowych (w 2000 r. – 38,5 Mg) oraz ponad 42 mln Mg zanieczyszczeń gazowych (w 2000 r. – 34,4 mln Mg).
Rodzaje i ilości podstawowych zanieczyszczeń wprowadzanych do atmosfery wynikają przede wszystkim z rodzaju i ilości spalanych paliw, głównie węgla kamiennego. Jednak z roku na rok jakość powietrza atmosferycznego w regionie wzrasta. Główne tego przyczyny to: wielkie przemiany w gospodarce – nowe technologie, oszczędność energii, likwidacja wielu zakładów, restrukturyzacja i prywatyzacja przemysłu, zmiana nośników energii, likwidacja lokalnych kotłowni, intensyfikacja tzw. działań typowo ochraniarskich i wymuszanie na zakładach stosowania nowych rozwiązań technicznych i organizacyjnych, prowadzących do ograniczenia emisji zanieczyszczeń do środowiska, a także wzrost nakładów na ochronę środowiska.
Ocena jakości powietrza
Ważnym elementem państwowego monitoringu środowiska w województwie jest system automatycznych pomiarów jakości powietrza, określany jako „Śląski Monitoring Powietrza”. W części centralnej województwa tradycje badań zanieczyszczeń powietrza metodami automatycznymi sięgają 1993 r. Wówczas została uruchomiona sieć obejmująca 11 stacji automatycznych. W 2004 r., w ramach kontraktu PHARE 01.05.06 „Systemy i oceny jakości powietrza – faza II” i środków budżetowych, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach zmodernizował infrastrukturę techniczną sieci, utworzył nowe stanowiska pomiarowe oraz włączył do systemu automatyczne stacje funkcjonujące w części północnej i południowej województwa. W skład systemu wchodzi 16 automatycznych stacji kontenerowych stacjonarnych i mobilny ambulans pomiarowy imisji. Na stacjach mierzone są stężenia substancji w powietrzu (takich jak dwutlenek siarki, dwutlenek i tlenki azotu, tlenek węgla, pył zawieszony PM10, węglowodory – wśród nich benzen) oraz parametry meteorologiczne: kierunek i prędkość wiatru, temperatura powietrza, wilgotność względna, promieniowanie całkowite, promieniowanie UV, ciśnienie i opad atmosferyczny. Ogółem w systemie pracuje 88 automatycznych analizatorów zanieczyszczeń powietrza i 93 urządzenia do pomiarów parametrów meteorologicznych. Stacje automatyczne pozwalają na nieprzerwane gromadzenie i prezentowanie danych poprzez stronę www.katowice.pios.gov.pl/slmonpow oraz tablice świetlne w Katowicach i Częstochowie. Uzyskane dane służą do opracowania komunikatów, raportów i bieżących informacji dla potrzeb społeczeństwa. Są nieodzownym elementem strzegącym nasze zdrowie przed substancjami, dla których określone zostały poziomy alarmowe. Oceny poziomu substancji w powietrzu prowadzane są w 18 strefach i trzech aglomeracjach (Górnośląskiej, Rybnicko-Jastrzębskiej oraz Częstochowskiej) w ramach państwowego monitoringu środowiska, z uwzględnieniem dwóch grup kryteriów ustanowionych ze względu na ochronę zdrowia ludzi oraz ochronę roślin. Lista zanieczyszczeń pod kątem spełnienia kryteriów określonych ze względu na ochronę zdrowia obejmuje: benzen, dwutlenek azotu, dwutlenek siarki, ołów, tlenek węgla, ozon oraz pył PM10. Do zanieczyszczeń monitorowanych w celu ochrony roślin należą dwutlenek siarki, tlenki azotu oraz ozon.
Rezultatem oceny rocznej było wyodrębnienie stref zaliczonych do klas od A najbardziej korzystnej) do C (najmniej korzystnej). Klasyfikacja roczna stref województwa śląskiego pod względem ochrony roślin potwierdziła brak przekroczeń wartości dopuszczalnych tlenków azotu, dwutlenku siarki i ozonu. W ocenie rocznej jakości powietrza w tym zakresie uzyskano klasę A.
W rocznej ocenie jakości powietrza wg kryterium ochrony zdrowia uzyskano klasę A we wszystkich strefach i aglomeracjach dla takich zanieczyszczeń jak dwutlenek siarki, dwutlenek azotu, ołów, ozon i tlenek węgla, co oznacza konieczność utrzymania jakości powietrza na tym samym lub lepszym poziomie. Z kolei dla benzenu klasę A uzyskano w 17 strefach, a klasę B w czterech, natomiast dla pyłu PM10 klasę A w 13 strefach, klasę B – w siedmiu i klasę C – w jednej.
Strefy zaliczone do klasy B, na terenie których określone zostały obszary przekroczeń wartości dopuszczalnych, to Strefa Bielska, miasto Bielsko-Biała oraz aglomeracje górnośląska i rybnicko-jastrzębska (ze względu na benzen), a także Strefa Wodzisławska, Zawierciańska, Cieszyńska, Żywiecka, aglomeracje rybnicko-jastrzębska oraz częstochowska i miasto Bielsko-Biała (ze względu na pył zawieszony PM10).
Wyniki pomiarów stężeń pyłu PM10, dostępne w aglomeracji górnośląskiej, wskazują na potrzebę prowadzenia działań w celu obniżenia stężeń pyłu zawieszonego z uwagi na przekraczanie wartości dopuszczalnych. Główną przyczyną wystąpienia przekroczeń w okresie zimowym jest emisja z indywidualnego ogrzewania budynków, a w okresie letnim – bliskość głównej drogi z intensywnym ruchem.
W aglomeracjach górnośląskiej i częstochowskiej oraz w Bielsku-Białej realizowane są programy ochrony powietrza, zgodnie z rozporządzeniami wojewody śląskiego. Programy te precyzują podstawowe kierunki działań zmierzających do przywracania dopuszczalnych poziomów pyłu zawieszonego. Na standard życia mieszkańców województwa śląskiego, poza ponadnormatywnymi stężeniami pyłu, znacząco wpływa zanieczyszczenie powietrza toksycznymi substancjami emitowanymi przez pojazdy. Wyniki badań stanu zanieczyszczenia powietrza węglowodorami aromatycznymi w rejonie obiektów infrastruktury drogowej potwierdzają wysoki stopień narażenia mieszkańców województwa na skutki emisji substancji szkodliwych zawartych w spalinach samochodowych.
Stan czystości wód powierzchniowych
Zgodnie z „Programem Państwowego Monitoringu Środowiska dla województwa śląskiego na lata 2004-2005” badania rzek województwa w 2004 r. prowadzono w 247 punktach pomiarowych. Ponadto, zgodnie z porozumieniami międzynarodowymi, w pięciu punktach pomiarowych prowadzone były badania wód granicznych z Republiką Czeską.
Na podstawie badań monitoringu diagnostycznego wody powierzchniowe województwa w 2004 r. sklasyfikowano następująco:
- klasa II, wody dobrej jakości – 11 punktów, tj.6%,
- klasa III, wody zadowalającej jakości – 33 punkty, tj. 19%,
- klasa IV, wody niezadowalającej jakości – 31 punkty, tj. 19%,
- klasa V, wody złej jakości – 96 punktów, tj. 56%.
Nie stwierdzono wód o bardzo dobrej jakości (klasy I). Wody dobrej jakości wystąpiły w zlewni Małej Wisły powyżej zbiornika Goczałkowice, w górnym odcinku Wapienicy oraz w zlewni Soły. Wody zadowalającej jakości w zlewni Wisły wystąpiły w Małej Wiśle, Iłownicy, Jasienicy, Białej (powyżej oczyszczalni w Komorowicach), Przemszy (do punktu pomiarowego w Będzinie), Brynicy (powyżej zbiornika w Kozłowej Górze), Sole i Pilicy, a w zlewni Odry – w Olzie powyżej miasta Cieszyna, Małej Panwi, Warcie, Wiercicy i Liswarcie. W zlewni Małej Wisły w 36% jakość wody była dobrej i zadowalającej jakości, a w pozostałych 64% – niezadowalającej i złej jakości.
W zlewni Odry odpowiedni udział tych wód wynosił 13 i 84%. Wody dobrej jakości wystąpiły tylko w zlewni Małej Wisły. Najniższy udział wód złej jakości (mniej niż 20%) osiągnęły wody Soły, Pilicy, Małej Wisły i Iłownicy w zlewni Małej Wisły oraz wody Warty w zlewni Odry. Wody złej jakości wystąpiły we wszystkich badanych punktach zlokalizowanych na rzece Gostyni w zlewni Małej Wisły oraz Bierawce i Psinie w zlewni Odry. Ponadto wysoki udział wód złej jakości stwierdzono w zlewniach: Kłonicy, Małej Panwi (powyżej 80%) oraz Przemszy (powyżej 60%).
W związku ze zrealizowaniem szeregu inwestycji związanych z gospodarką ściekową w ostatnich latach w porównaniu do lat ubiegłych w niektórych rzekach stwierdzono nieznaczną poprawę jakości wód. O jakości wód w województwie w roku 2004, tak jak w latach poprzednich, decydowały ścieki komunalne, ścieki przemysłowe (w tym wody dołowe z kopalń węgla kamiennego i rud metali) oraz ścieki z terenów rolniczych. Dużym problemem były nieoczyszczone ścieki komunalne. Zanieczyszczenia pochodzące z tego źródła powodowały w rzekach deficyty tlenowe, podwyższoną zawartość związków organicznych i biogennych oraz decydowały o zanieczyszczeniach bakteriologicznych.
Ocena klimatu akustycznego wokół tras komunikacyjnych
Głównym źródłem uciążliwego hałasu na terenie województwa jest ruch komunikacyjny. Problem ten potwierdza monitoring hałasu, prowadzony od wielu lat przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska. W 2004 r. przeprowadzono kolejne rozpoznania uciążliwości akustycznej w dziewięciu rejonach badawczych w sąsiedztwie dróg krajowych i wojewódzkich, w porze wiosennej, letniej i jesiennej. Badania wykazały nadmierną ekspozycję na hałas komunikacyjny istotnej części budynków podlegających szczególnej ochronie akustycznej. Trasy komunikacyjne powodują przed elewacjami budynków przekroczenia dopuszczalnej wartości poziomów równoważnego hałasu, wynoszącego 55 dB dla pory dnia i 50 dB dla pory nocy. Prowadzona identyfikacja obszarów o ponadnormatywnych poziomach hałasu wykazała, że prawie wszystkie obszary (przedszkola, szkoły, tereny mieszkaniowe) położone w otoczeniu rozpatrywanych tras komunikacyjnych są poddane ekspozycji na ponadnormatywny hałas dla ww. kryteriów.
Gospodarka odpadami
Problematyka ochrony środowiska przed odpadami jest postrzegana jako jeden z najbardziej zaniedbanych problemów ekologicznych w skali kraju. Jest to szczególnie istotne w województwie śląskim, ze względu na istniejące w tym regionie, nieporównywalne z innymi obszarami kraju, zagęszczenie przemysłu oraz ogromną ilość odpadów nagromadzonych w przeszłości. W ostatnich latach stan gospodarki odpadami w tym regionie ulega powolnej, ale wyraźnej poprawie. Objawia się to wzrastającą dynamiką wykorzystania odpadów przemysłowych oraz systematycznie zmniejszającą się ilością odpadów kierowanych na składowiska, przy zmniejszającej się równocześnie ilości powstających odpadów. Porządkowana jest również w sposób widoczny gospodarka odpadami komunalnymi. Podejmowane w ostatnich latach – zarówno przez przedsiębiorców, jak i organy samorządowe oraz jednostki administracji rządowej – zdecydowane działania na rzecz poprawy stanu gospodarki odpadami dały zauważalne pozytywne efekty w tej dziedzinie. Przyczyniły się do tego nie tylko restrukturyzacja, modernizacja i prywatyzacja przemysłu oraz ograniczenia w wielkości produkcji poszczególnych branż, lecz również konsekwentnie prowadzona w tym okresie polityka zaostrzania wymogów ochrony środowiska, której podstawy zostały zawarte we wprowadzonych w życie przepisach prawnych, obejmujących omawiane zagadnienia. Z uwagi na rozwój inwestycji w drogownictwie i wzrost zapotrzebowania na mineralne kruszywa substytutowe sukcesywnie zwiększa się odzysk odpadów nagromadzonych w przeszłości na składowiskach – odpadów górniczych, żużli z hutnictwa żelaza i stali, żużli energetycznych. Problem stanowi jednak znaczna ilość odpadów zdeponowanych na starych, nie w pełni zinwentaryzowanych, niezrekultywowanych składowiskach.
Odpady przemysłowe, powstające w sektorze gospodarczym, stanowią dominujący strumień odpadów wytwarzanych w województwie. Według danych statystycznych w 2004 r. wytworzono tu ogółem 43,5 mln ton odpadów przemysłowych, co stanowi ok. 34% całości odpadów wytworzonych w skali kraju. Z tej ilości 40,9 mln ton (tj. 92%) odpadów skierowano do wykorzystania (poddano procesom odzysku), natomiast 2 mln ton przeznaczono do unieszkodliwienia, w tym 2,8 mln ton odpadów skierowano na składowiska. Analiza danych ostatnich lat wskazuje, że utrzymuje się tendencja zmniejszania ilości wytworzonych odpadów przemysłowych (z 46,84 mln ton w 2000 r. do 43,5 mln ton w 2004 r.).
Do największych wytwórców odpadów w województwie zalicza się:
- kopalnie węgla kamiennego – skała płonna i odpady z zakładów przeróbczych oraz poflotacyjne,
- elektrownie i elektrociepłownie – popioły lotne i żużle,
- zakłady górniczo-hutnicze metali nieżelaznych – odpady poflotacyjne i żużle,
- huty żelaza i stali – żużle i pyły oraz szlamy z procesów oczyszczania gazów w hutnictwie,
- przemysł metalowy – odpady pogalwaniczne, poneutralizacyjne z trawialni, odlewnicze,
- przemysł chemiczny – szlamy, odpady o charakterze kwasów i ługów, odpady z produkcji wyrobów lakierowych, odpady z produkcji środków ochrony roślin.
Odrębną grupę stanowią osady powstające w wyniku oczyszczania ścieków komunalnych i przemysłowych.
Analizę stanu jakości środowiska w województwie śląskim na przestrzeni lat opracowano na podstawie informacji i raportów tworzonych w Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska. Mimo że zmiany w stanie środowiska nie są tak wyraźne, to jedno należy stwierdzić: proces degradacji został tu powstrzymany. Mam nadzieję, że dzięki zaangażowaniu służb ochrony środowiska, zakładów przemysłowych i znacznych nakładów finansowych oraz – co bardzo ważne – edukacji ekologicznej cel, jakim jest przywrócenie wszystkich standardów jakości środowiska w województwie śląskim, zostanie osiągnięty.
Jerzy Jamrocha
Wojewódzki Inspektor Ochrony Przyrody, Katowice
