627,5 mln zł w dyspozycji mieszkańców. Budżety obywatelskie odzyskały popularność utraconą w pandemii

Najnowsze dane dotyczące budżetu obywatelskiego przynoszą sporo nadziei po słabszym roku 2020. W trakcie pandemii COVID-19 wiele miast rezygnowało z organizacji BO. Przyczyną były zarówno ograniczenia związane z kontaktami społecznymi, jak i obawy o stabilność finansów publicznych. – Liczyliśmy na to, że wraz z ustępowaniem pandemii budżety obywatelskie będą wracać do łask. Nie sądziliśmy jednak, że stanie się to tak szybko – mówi Borys Martela, koordynator badania.

244 miasta z budżetami obywatelskimi

W 2021 roku budżety obywatelskie zorganizowało 244 miast, czyli 42% wszystkich ośrodków powyżej 5 tys. mieszkańców. To aż o jedną trzecią więcej niż rok wcześniej, gdy BO miało jedynie 180 miast i niewiele mniej niż w roku 2016, dla którego posiadamy najstarsze dane na temat mechanizmu.

BO zorganizowały wszystkie miasta duże (100–200 tys. i pow. 200 tys.), większość miast średnich (20–50 tys. i 50–100 tys.) oraz co trzecie miasto małe (5–20 tys.). We wszystkich kategoriach budżetów było tyle samo bądź więcej niż rok wcześniej.

I choć BO najczęściej występują w większych ośrodkach, to widać, że również mniejsze gminy cenią sobie ten sposób współdecydowania o środkach publicznych. Budżety obywatelskie wróciły po przerwie m.in. do Augustowa, Kutna, Puław czy Ustrzyk Dolnych.

Objaśnienia: N=582 miasta pow. 5 tys. mieszkańców w 2021 roku. Za miasta z BO uznano ośrodki, które rozpoczęły i rozstrzygnęły co najmniej jedno głosowanie w danym roku. Edycję przypisano do danego roku w oparciu o datę rozpoczęcia głosowania. Wybór lat do prezentacji wynika z dostępności danych. [Źródło: badania własne IRMiR]

627,5 mln zł w dyspozycji mieszkańców

W ramach wszystkich budżetów obywatelskich w 2021 roku mieszkańcy mieli do dyspozycji ponad 627,5 mln zł. Średnia wysokość BO wyniosła ok. 2,5 mln zł.

Rekord pod względem wysokości BO ponownie pobiła Warszawa z kwotą ponad 93,5 mln zł. Na dalszych miejscach znalazły się Kraków (35 mln zł), Łódź (26 mln zł), Wrocław (25 mln zł) i Poznań (22 mln zł).

Najmniejsze budżety liczyły 27–50 tys. złotych – to kwota, za którą można najwyżej wyremontować chodnik, „podrasować” plac zabaw albo posadzić kilka drzew, ale już niewiele więcej.

Środki w budżetach obywatelskich stanowiły przeciętnie jedynie 0,36% planowanych wydatków miasta. Tylko co piąte miasto przeznaczyło na BO więcej niż 0,5% – najwięcej Ciechanów (1,02%), Karczew (0,93%) i Sopot (0,90%).

Średnia kwota BO per capita w miastach ogółem to jedynie 23,90 zł. Tylko 10 miast planowało wydać na mieszkańca 50 zł lub więcej. W tej kategorii – tak jak w 2020 roku – wygrał Sopot, który z kwotą ponad 113 zł per capita zdystansował pozostałe miasta. Na drugim miejscu znalazło się Świnoujście (80,60 zł na osobę), a na trzecim Polkowice (72,20 zł).

Tab. 1. Miasta z najwyższymi budżetami obywatelskimi ze względu na różne kryteria

Objaśnienia: N=246 edycji BO w 2021 roku w N=244 miastach pow. 5 tys. mieszkańców.[Źródło: badania własne IRMiR]

Małe, duże i zielone

Pieniądze w ramach budżetu obywatelskiego w większości ośrodków można było wydawać na różne typy zadań.

W blisko dwóch trzecich budżetów obywatelskich wyodrębniono fundusze na cele dotyczące całej gminy, a w 38% na zadania do realizacji w różnych jej rejonach (np. na osiedlach i w dzielnicach). To jednak nie wszystko, bo aż 28% miast wprowadzało inne rozwiązania związane z pulami.

W wielu miastach wyodrębnia się środki na zadania małe i duże albo inwestycyjne i społeczne. Niektóre ośrodki wyodrębniły też pule przeznaczone na określoną tematykę zadań, np. związane z oświatą/szkołami (Gorzów Wielkopolski, Ostrów Wielkopolski, Piotrków Trybunalski, Słupsk) czy rewitalizacją (Ostrów Wielkopolski i Rawa Mazowiecka).

Przede wszystkim wzrosła jednak liczba miast wyodrębniających pule środków na zadania związane ze środowiskiem naturalnym.

– W 2021 takie rozwiązanie funkcjonowało w 13 miastach, wśród nich były m.in. Gdańsk, Gdynia, Kielce i Poznań. Rok wcześniej pule na zadania zielone miało tylko 7 ośrodków. To dowód na to, że kwestie związane ze zmianami klimatu są coraz bardziej zauważane i przenikają także do budżetów obywatelskich – zauważa Borys Martela.

Niestety nie wszędzie tego typu rozwiązania okazały się możliwe. Z podobnych pomysłów musiał w 2021 roku zrezygnować np. Chorzów, w którym zasady podziału środków na pule zakwestionował wojewoda. To kolejny sygnał wskazujący na to, że przepisy dotyczące budżetów obywatelskich w ustawie o samorządzie gminnym są zbyt sztywne. Konieczne są zmiany oddające miastom swobodę w sposobie organizacji BO – głosi kluczowa rekomendacja raportu.

Głosowanie i wybór

Frekwencja w głosowaniach nieznacznie wzrosła i osiągnęła w 2021 roku średnią 11%, czyli o 1 punkt procentowy więcej niż rok wcześniej.

Objaśnienia: N=168 edycji BO w N=162 miastach w 2020 roku oraz N=229 edycji BO w 2021 roku w N=227 miastach, w których odbyło się głosowanie i dla których mieliśmy informacje odnośnie do liczby głosujących. Dane na temat frekwencji są szacunkowe i bazują na wyniku ilorazu liczby głosujących i liczby mieszkańców za BDL GUS (stan na 31 grudnia roku poprzedzającego głosowanie). [Źródło: badanie własne IRMiR]

Mieszkańcy wybrali łącznie projekty o szacunkowej wartości 607,7 mln zł, a więc ok. 97% zaplanowanych na BO środków.

Średni koszt jednego projektu to ok. 162 tys. zł, a kwota ta rosła wraz z wielkością miasta.

Najdroższe zadanie zwyciężyło w Warszawie – w stolicy postulowano rozbudowę sieci dróg dla rowerów o wartości ponad 5,6 mln zł.

Trzy najtańsze projekty nie przekroczyły natomiast wartości tysiąca złotych. Jednym z nich było zadanie z Częstochowy polegające na budowie zaledwie jednego metra kwadratowego chodnika, którego zdaniem mieszkańców zabrakło podczas realizacji większej inwestycji.

Na co mieszkańcy głosują najchętniej?

Analiza zwycięskich zadań pokazuje, że mieszkańcy najchętniej przeznaczali publiczne środki na działania takie jak:

• montaż mebli miejskich (np. ławek, koszy na śmieci);
• rozbudowa infrastruktury związanej z aktywnością fizyczną (np. placów zabaw, siłowni na świeżym powietrzu);
• poprawa ciągów komunikacyjnych (np. budowa chodników);
• organizacja zajęć, wydarzeń, akcji (np. sportowych);
• nasadzenia roślin (np. drzew, krzewów);
• zakup wyposażenia dla instytucji publicznych.

Około 80% projektów dotyczyło podniesienia standardu przestrzeni publicznej, głównie terenów zieleni i rekreacji, przestrzeni ulic, pasów dróg i podwórek oraz terenów znajdujących się przy szkołach i przedszkolach.

Co piąty projekt dotyczył różnego typu budynków, najczęściej wykorzystywanych przez placówki edukacyjne, biblioteki i jednostki straży pożarnej.

Zachęcamy do zapoznania się z pełną wersją raportu na stronie: obserwatorium.miasta.pl

„Barometr budżetu obywatelskiego” to seria najbardziej kompleksowych badań budżetów obywatelskich w Polsce. Analizy obejmują wszystkie gminy miejskie i miejsko-wiejskie, na terenie których występuje miasto zamieszkałe przez co najmniej 5 tys. mieszkańców. W 2021 roku było 582 takich samorządów. Choć stanowią one jedynie około jedną czwartą wszystkich gmin w Polsce, to na ich terenie realizuje się większość budżetów obywatelskich. Jak wynika z badań, szansa wystąpienia BO spada wraz z wielkością miasta.

W czerwcu ukazał się drugi raport z serii „Barometru”, który podsumował edycję BO w 2021 roku. Opracowanie jest bezcennym źródłem informacji na temat liczby budżetów obywatelskich, ich przebiegu i wyników.